Letaś u vydaviectvie «Technałohija» ŭ sieryi «Našy słavutyja ziemlaki» vyjšła kniha A. Ramančuk i V. Jarmolenki «Archont miortvaha horada. Karol Kaściuška-Valužynič», pryśviečanaja viadomamu archieołahu, zasnavalniku i pieršamu dyrektaru muzieja staražytnaha Chiersaniesa Karalu Kaściušku-Valužyniču.
Pačatak žyćciovaha šlachu
Karól Kaściuška-Valužynič naradziŭsia 2 maja (20 krasavika st. st.) 1847 hoda ŭ rodavym majontku Novaje Siało Drysienskaha pavieta Viciebskaj hubierni (ciapier Vierchniadźvinski rajon Viciebskaj vobłaści) u biełaruskaj šlachieckaj siamji.
Atrymaŭšy dobruju chatniuju adukacyju, u žniŭni 1859 hoda, u 12 hadoŭ, Karol Kaściuška-Valužynič pastupiŭ na padrychtoŭčaje adździaleńnie Instytuta Korpusa hornych inžynieraŭ u Pieciarburzie. U toj čas heta była prestyžnaja zakrytaja vajskovaja navučalnaja ŭstanova, jakaja słaviłasia vysokim roŭniem adukacyi.
Niama sumnievu, što Karol Kaściuška-Valužynič z časam staŭ by vydatnym hornym inžynieram. Dla hetaha ŭ jaho było ŭsio — i zdolnaści, i imknieńnie. Ale skončyć Horny instytut jamu nie daviałosia. 20 vieraśnia 1865 hoda jon byŭ zvolnieny z 5-ha padrychtoŭčaha kłasa — mahčyma, praz svaje «kaściuškaŭskija» ideały, a pavodle inšych śviedčańniaŭ — prosta jak svajak (niachaj sabie i daloki) viadomaha pravadyra paŭstańnia.
Praca na čyhuncy
Pavodle aŭtabijahrafii, viarnuŭšysia ŭ Novaje Siało, Karol «pracavaŭ na sielskaj haspadarcy ŭ baćkoŭskim falvarku». Jon dobra viedaŭ niamieckuju movu, i heta dapamahło praz try hady, u 1868 hodzie, uładkavacca na pracu va ŭpravu Dynaburh-Viciebskaj čyhunki na pasadu pamočnika hałoŭnaha inžyniera. Praca była źviazanaja z ulikam materyjalnych kaštoŭnaściaŭ. Kaściušku-Valužyniču davodziłasia naviedvać Kaŭkaz i Urał, Siaredniuju Aziju i Sibir — hruzy z tavarnych ciahnikoŭ u Rasiei, jak i ciapier, časta prapadali, i jon vyjazdžaŭ na nieabsiažnyja prastory impieryi pa sudovych spravach.
Hady vučoby ŭ syrym Pieciarburhu, niespryjalnyja ŭmovy pracy, niaspynnyja pierajezdy ciahnikami dramatyčna adbilisia na jahonym zdaroŭi. U 1879 hodzie Karol zmušany byŭ pajechać u Sievastopal lačycca ad chvaroby lohkich. Tam pačaŭ pracavać va ŭpravie Łazova-Sievastopalskaj čyhunki (spačatku na pasadzie kantorščyka, a paśla — staršaha buchhałtara-rachunkavoda). Uvosień 1881 hoda jon pakinuŭ słužbu z ułasnaha žadańnia, a naleta pieranios ciažkuju apieracyju: z pryčyny abscesu jamu było vydalena lohkaje. Lekary rekamiendavali nazaŭždy pasialicca ŭ Krymie, i jon nabyŭ dom u Sievastopali, dzie i pražyŭ da kanca žyćcia.
Strabon pamylaŭsia?
My nie viedajem, kali dakładna ŭ našaha ziemlaka ŭźnikła cikavaść da Antyčnaści, ale ŭžo ŭ 1882 hodzie jon zasnavaŭ Hurtok amataraŭ historyi i staražytnaściaŭ Kryma z muziejem i biblijatekaj.
U 1888 hodzie, pavodle rekamiendacyi vice-prezidenta Adeskaha tavarystva historyi i staražytnaściaŭ U. Jurhieviča, jaho zaprasili da viadzieńnia rabot u Chiersaniesie. Kaściuška staŭ pamočnikam vydatnaha rasiejskaha vizantynista N. Kandakova, kiraŭnika raskopak da 1891 hoda.
Kab prademanstravać važnaść raskopak i pryciahnuć da ich uvahu ŭpłyvovych asobaŭ, a najpierš — impieratarskaj siamji, treba było adrazu sabrać jak maha bolš cikavych znachodak. Kaściuška heta dobra razumieŭ. Užo ŭ pieršy hod rabot jamu ŭdałosia vyjavić śviedčańni rańniaha isnavańnia Chiersaniesa na bierazie Karancinnaj buchty. I choć heta byli jašče nie samyja staražytnyja znachodki, jany vyklikali sumnieŭ u śviedčańni staražytnahreckaha hieohrafa i historyka Strabona, jaki pisaŭ pra dva Chiersaniesy — staražytny i novy.
Kaściuška-Valužynič adznačaŭ: «Nievialikija raskopki 1890 hoda i tapahrafija miascovaści pakazali, što rańni Chiersanies moh być tolki na nievialikim paŭvostravie ŭ vyšniavinie Kazačaj buchty. Ci doŭha isnavaŭ? Ci byŭ šmatludnym? Adkazy admoŭnyja. U III stahodździ da naradžeńnia Chrystova Chiersanies znachodziŭsia ŭžo tam, dzie my jaho bačym u ciapierašni čas». U chodzie dyskusii, na vynik jakoj u značnaj miery paŭpłyvali archieałahičnyja daśledavańni 1888—1891 hadoŭ, było daviedziena, što Chiersanies ad samaha pačatku isnavaŭ na tym samym miescy, što i ŭ rymskim i vizantyjskim pieryjadach.
Siensacyjnyja znachodki
U 1889 hodzie Kaściuška-Valužynič raspačaŭ daśledavańni adkrytaj im «baziliki ŭ bazilicy», jakaja atrymała taki nazoŭ ad taho, što paźniejšy chram (Ch stahodździa) pabudavany tut na ruinach daŭniejšaha (VI stahodździa).
Badaj, samaja siensacyjnaja epihrafičnaja znachodka Karala Kaściuški-Valužyniča — marmurovaja steła z Prysiahaj chiersaniescaŭ III stahodździa da Naradžeńnia Chrystova. Vierchniaja i nižniaja častki byli znojdzienyja im u 1890—1891 hadach, a nievialiki frahmient — u 1899 hodzie. Daślednik hetaha ŭnikalnaha pomnika V. Łatyšaŭ pisaŭ, što svajoj zachavanaściu «klatva chiersaniesitaŭ pierasiahaje afinskuju», a pavodle paŭnaty źmiestu joj niama roŭnych na ŭsim abšary staražytnahreckaj cyvilizacyi.
U 1893—1894 hadach Kaściuška-Valužynič adkryŭ frahmient staražytnaha abarončaha muru ŭ paŭdniova-zachodnim kucie haradzišča i pačaŭ jaho płanamiernaje vyvučeńnie. Fartyfikacyjnuju aharodžu Chiersaniesa da apošnich dzion žyćcia jon ličyŭ adnym z samych važnych abjektaŭ daśledavańniaŭ.
U 1897 hodzie Kaściuška raskapaŭ vialiki kryžapadobny chram, pabudavany na miescy antyčnaha amfiteatra. Hetaja staražytnaja pabudova atrymała nazoŭ «chram z kivotam», bo ŭ im byŭ znojdzieny relikvar z moščami.
U 1898 hodzie Kaściuška-Valužynič raspačaŭ pieršyja archieałahičnyja daśledavańni tak zvanaj Viežy Zianona — adnaho z klučavych elemientaŭ fartyfikacyi Chiersaniesa. Vieža atrymała nazoŭ na imia vizantyjskaha impieratara, jaki ŭ 488 hodzie fundavaŭ umacavańnie haradskich ścien, pra što śviedčyć znojdzieny na viežy nadpis. Heta abarončaje zbudavańnie vielmi dobra zachavałasia, što robić jaje kaštoŭnaj histaryčnaj krynicaj i vydatnym architekturna-histaryčnym pomnikam.
Kanflikty i pieraškody
Žyćcio našaha hieroja było nialohkim, a časam vielmi ciažkim. Jamu davodziłasia pieraadolvać i supraciŭ manastyrskaha načalstva, i abyjakavaść Vajskovaha viedamstva, i navat nierazumieńnie kiraŭnictva Archieałahičnaj kamisii.
Usio, što niesła škodu Chiersaniesu, jon usprymaŭ jak asabistuju dramu — uźviadzieńnie manastyrskich budynkaŭ, pabudova artyleryjskich batarej na haradziščy… Dla manastyrskaha načalstva jon, jak katalik, byŭ čužym čałaviekam. Jany traktavali ŭsiu vizantyjskuju spadčynu jak pravasłaŭnuju. Tym časam padzieł chryścijanstva na Uschodniuju i Zachodniuju cerkvy, jak ciarpliva tłumačyŭ im Kaściuška, adbyŭsia tolki ŭ 1054 hodzie. Ale jaho i słuchać nie chacieli. Adzin z nastajacielaŭ manastyra pisaŭ danosy, vinavaciačy jaho, katalika, u śviadomaj varožaści da pravasłaŭnaha manastyra. A staršynia Archieałahičnaj kamisii hraf A. Bobrynski davodziŭ jamu, što intaresy Vajskovaha viedamstva (rabotniki jakoha, darečy, nažyvalisia na prodažy staražytnych znachodak) stajać vyšej za archieałahičnyja. Da taho ž niekatoryja hanarystyja navukoŭcy, byvajučy ŭ Chiersaniesie prajezdam, krytykavali jahonyja raskopki, što, maŭlaŭ, viaducca biez peŭnaha płana, i sistemu zachoŭvańnia ekspanataŭ u muziei.
Mara ŭsiaho žyćcia
Zrazumieła, u tych umovach stvaryć u Chiersaniesie muziej było vielmi składana. I ŭsio ž u 1892 hodzie ŭ zbudavanym na bierazie Karancinnaj buchty budynku adkryŭsia Skład miascovych staražytnaściaŭ.
Na pačatku XX stahodździa narešcie było pryniataje rašeńnie ab uźviadzieńni śpiecyjalnaha budynka dla muzieja, ale nabližałasia rasiejska-japonskaja vajna. I K. Kaściuška-Valužynič razumieŭ, što ŭ hety čas ciažka spadziavacca na salidnaje finansavańnie budaŭnictva. «Žudasna stanovicca ad dumki, — pisaŭ navukoviec, — što nie dažyvu da novaha muzieja. A mnie tak chaciełasia b samomu ŭsio ŭładkavać i sparadkavać u novym budynku. Kali prajekt stvareńnia Chiersanieskaj archieałahičnaj stancyi nie sustrenie spačuvańnia, to spravie dalejšaha navukovaha daśledavańnia Chiersaniesa budzie naniesieny śmiarotny ŭdar. Vychavaŭčaje značeńnie raskopak budzie stračanaje, i za Chiersaniesam zastaniecca tolki adna rola — pastaŭlać materyjały dla archieałahičnych archivaŭ».
«Ja nie zdradžu Chiersaniesu…»
Pry kancy vieraśnia 1907 hoda kala Jałty, na mysie Aj-Tador, pačalisia raskopki rymskaj fartecyi Charaks. U časie naviedvańnia hetych raskopak K. Kaściuška-Valužynič trapiŭ pad doŭhuju zalevu i prastudziŭsia, što mieła trahičnyja nastupstvy. Bolš za miesiac chvaroba praciakała viała, ale pad kaniec listapada abvastryłasia. Jak na toje, u pakoi, dzie znachodziŭsia chvory, było vielmi syra i chałodna. Mocny zapalenčy praces zakranuŭ adzinaje lohkaje. Samaachviarny daślednik nie dažyŭ da adkryćcia asobnaha admysłovaha budynka dla muzieja. 27 śniežnia K. Kaściuška-Valužynič pamior ad vostraj pnieŭmanii i siepsisu ŭ lakarni Čyrvonaha Kryža.
Niezadoŭha da śmierci daślednik napisaŭ staršyni Maskoŭskaha archieałahičnaha tavarystva hrafini P. Uvaravaj: «Jak archont miortvaha horada, ja pasialiŭsia na jaho ruinach, zaŭsiody znachodžusia tam i chacieŭ by navat być pachavanym u Chiersaniesie». I z horkaj ironijaj dadaŭ: «…ale, jak pahaniec (pavodle mierkavańnia tutejšych śviatych ajcoŭ), viadoma, nie zasłužyŭ takoha honaru». Adnak ža stałasia inačaj. Kaściušku-Valužyniča pachavali ŭ dvary manastyra, niepadalok ad centralnaj płoščy staražytnaha horada. Heta było pryznańniem jaho vialikich zasłuh pierad navukaj.
Na mahile, na ścipłym pastamiencie z šeraha kamieniu, uzvyšajecca marmurovaja kałona z raskopak Chiersaniesa. Jana staić jak simvał 20-hadovaj pracy dziela adnaŭleńnia historyi staražytnaha horada.
Z daŭnich časoŭ u studentaŭ, jakija pryjazdžajuć na archieałahičnuju praktyku ŭ Chiersanies, isnuje tradycyja: pramaŭlać słovy viernaści Chiersaniesu la mahiły K. Kaściuški-Valužyniča, paŭtarajučy Prysiahu chiersaniescaŭ: «Ja nie zdradžu Chiersaniesu…». Hetyja słovy adlustroŭvajuć žyćciovaje kreda našaha hieroja. U adnym z pasłańniaŭ u Archieałahičnuju kamisiju jon pisaŭ: «Ja tak addany spravie daśledavańnia Chiersaniesa i, jak fanatyk, tak daloka zajšoŭ, što viartańnia niama! Dla mianie raźvitacca z Chiersaniesam — usio roŭna, što raźvitacca z žyćciom».
Vyniki navukovaj dziejnaści
Ad samaha pačatku raskopak u Chiersaniesie i da kanca ziamnych dzion Kaściuška-Valužynič samaaddana słužyŭ lubimaj spravie. Za ŭsiu historyju vyvučeńnia haradzišča nichto nie adkryŭ hetulki pomnikaŭ, nie pakinuŭ paśla siabie takoha vielizarnaha listavańnia i daskanałaj, z pazicyj taho času, dakumientacyi, jak K. Kaściuška-Valužynič.
Vyniki jahonaj dziejnaści ŭražvajuć. Jon ažyćciaviŭ maštabnyja raskopki płoščy staražytnaha horada: adkryŭ žyłyja kvartały i vulicy, kramy i majsterni, hramadskija budynki i bahata dekaravanyja cerkvy z mazaičnymi padłohami, sistemu vodazabieśpiačeńnia i kapitalnyja abarončyja zbudavańni.
Navukovaja spadčyna K. Kaściuški-Valužyniča składaje vielizarny archiŭny fond (bolš za 5 tysiač adzinak zachoŭvańnia) — heta kopii rukapisnych spravazdač, nakiravanych u Archieałahičnuju kamisiju, fatahrafii i čarciažy, jakija dakumientujuć praces raskopak, listavańnie ź viadučymi navukovymi ŭstanovami, historykami i pryvatnymi asobami.
Nievyčerpnaja pracazdolnaść Kaściuški i biaźmiežnaja luboŭ da Chiersaniesa zakłali asnovu viadomaha ciapier na ŭvieś śviet zapaviednika, jaki źjaŭlajecca ŭnikalnym histaryčnym kompleksam i niaźmienna vabić da siabie šmatlikich haściej z roznych haradoŭ. Heta nie tolki haradzišča, uniesienaje ŭ 2013 hodzie ŭ śpis abjektaŭ Suśvietnaj kulturnaj spadčyny JUNESKO. Chiersanies staŭ adnym z najbujniejšych navukova-daśledčych centraŭ, dzie pracujuć historyki z roznych krain. Jašče nie adno pakaleńnie historykaŭ budzie źviartacca da navukovaj i tvorčaj spadčyny pieršaha zahadčyka haradzišča, vykarystoŭvać sabranyja im materyjały i daśledavać pomniki, adkrytyja našym vialikim suajčyńnikam.
Palak ci lićvin?
Našy zachodnija susiedzi pa svajoj daŭniaj zvyčcy ŭsich biełarusaŭ-katalikoŭ zapisvajuć u palaki. Nie minuła takaja dola i Karala Kaściušku-Valužyniča. Dla ich jon «polski archieołah», «z staražytnaha polskaha rodu», «hadavaŭsia ŭ polskaj siamji». A kab ni ŭ kaho nie zastavałasia sumnievaŭ u pachodžańni našaha hieroja, jany parupilisia zrabić i padaravali Chiersanieskamu muzieju biust navukoŭca z polskim nadpisam. Što na heta možna skazać? Adkaz daŭ sam Kaściuška. U adnym ź niadaŭna znojdzienych archiŭnych dakumientaŭ jahonaj rukoju paznačana «…nie chavaju svajoj lićvinskaj nacyjanalnaści i rymska-katalickaha vieravyznańnia».
Prablema ŭšanavańnia pamiaci na radzimie
Dziciačyja hady našaha hieroja prajšli ŭ baćkoŭskim majontku Novaje Siało, jaki raźmiaščaŭsia na pravym bierazie Dźviny pry vuści rečki Rosica, pablizu siońniašniaj biełaruska-łatvijskaj miažy, pobač ź miastečkam Druja.
Ciapier hetaje niekali ludnaje pasielišča dažyvaje svoj viek. Pad šatami liściovaha lesu — byłoha prysiadzibnaha parku — siońnia možna pabačyć, ale ŭ vielmi zaniadbanym stanie, toje, što raniej było panskaj siadzibaj, z sažałkaj i nievialikim aziarcom siarod palavoha razdolla. Dom u cełym zachavaŭ pieršapačatkovy vyhlad (raźmiaščeńnie pakojaŭ, akonnyja i dźviarnyja prachony, hanak, varystaja pieč — usio, jak i raniej), tolki daŭniejšy hontavy dach staŭ šyfierny. Adnak z fotazdymka, jaki pierasłaŭ nam paśla vychadu knihi «Archont miortvaha horada» historyk-krajaznaviec Anton Bubała, vidać, što stan hetaha doma siońnia katastrafičny. Terminova patrabujecca kansiervacyja i nadańnie jamu statusu achoŭnaha abjekta histaryčna-kulturnaj spadčyny.
Adzin z aŭtaraŭ knihi «Archont miortvaha horada» Valer Jarmolenka, vialiki entuzijast adnaŭleńnia rodavaj siadziby našaha hieroja, nie dačakaŭsia vychadu jaje ŭ śviet. 22 vieraśnia 2015 hoda jaho nie stała. I ciapier niama kamu ŭziać na siabie kłopat u hetaj važnaj spravie.
A što dalej?
Dla mianie jak dla viadučaha redaktara hetaj knihi całkam vidavočna, što Karol Kaściuška-Valužynič — asoba, vartaja ŭšanavańnia. Tamu ja źviarnułasia ŭ Hramadskaje abjadnańnie «Biełaruskaje dobraachvotnaje tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury» da staršyni — Antona Astapoviča. Vielmi ŭdziačnaja jamu za choć i piesimistyčny, ale chutki i ščyry adkaz. Pa ŭsim vidać, što spadar Anton — čałaviek słova, jaki starajecca nie davać pustych abiacanak. Jon arhumientavana davioŭ, što pierśpiektyvy zachavać siadzibu vielmi zmročnyja, što heta amal niemahčyma. Na jaje adnaŭleńnie patrebny srodki, a ich niama i nie budzie. I navat kali zdarycca cud i znojdziecca fundatar, nichto nie zachoča davać hrošy, pakul nie vyznačany jurydyčny status hetaha miesca. Havorka idzie pra nadańnie statusu nieruchomaj materyjalnaj historyka-kulturnaj kaštoŭnaści miescu byłoj siadziby Kaściuški-Valužyniča. U Tavarystva zajmacca hetaj spravaj niama mahčymaści dy materyjalnych resursaŭ, da taho ž jość płan pracy na hod, a taksama niekalki prajektaŭ, pa jakich Tavarystva maje abaviazki pierad ludźmi i ŭładami.
Niaŭžo ŭsio tak zmročna i bieśpierśpiektyŭna? Niaŭžo siarod amal 10-miljonnaha naroda nie znojducca ludzi — i siarod čynoŭnikaŭ, i siarod biźniesoŭcaŭ — jakija voźmuć na siabie kłopat i adkaznaść razvarušyć hetuju spravu? Jakaja b zaniadbanaja ni była siadziba, ale jana jość! Ad doma Tadevuša Kaściuški zastaŭsia adzin padmurak, a jaho ž adbudavali. Lepiej ža siońnia choć zakansiervavać, čym zaŭtra ŭznaŭlać na pustym miescy. Kolki na heta treba hrošaj? Mabyć ža, niamała, bo ničoha nie robicca zadarma. Ale ž heta nie zamak, nie pałac, a ŭsiaho tolki draŭlany dom. Ci, moža, budziem čakać, kali inicyjatyvu prajaviać palaki, jakija i hrošy znojduć, i napišuć potym na miemaryjalnaj tabličcy «vialiki polski archieołah»?..
Ciapier šmat havorać pra patryjatyzm. Ale biez spravaŭ hetyja słovy stanoviacca pustym hukam. Paćviardžajma svaju luboŭ da Radzimy kankretnaj spravaj!
Ciapier čytajuć
Inžyniera-kanstruktara z upraŭleńnia «Pielenha», jakoje robić techniku dla rasijskaha vojska, asudzili pa palityčnych artykułach4
Kamientary