Nia tolki paspalitych ludziej u Biełarusi, ale j palitolahaŭ‑analitykaŭ mienavita heta najpierš ździviła, paradavała ci aburyła. Nie małady ci adukavany ci tam charyzmatyčny, a — čorny.
Zdavałasia b, darosłyja ludzi, i nie 70‑ia hady na dvary, kali možna było pačuć: dzieci, nie hladzicie tak na dziadziu, vy što, niehra nikoli nia bačyli? A ŭsio adno, pieršaje, na što reahujuć, — koler skury. Choć, jak pa mnie, dyk jaho elementarna ŭjavić sabie i biełym. I što ad hetaha źmienicca?
Jašče ŭ mienskaj škole ŭ dalokija 70‑ia mianie ździŭlali prajavy antysemityzmu. Nie tamu, što jany supiarečyli maralnamu kodeksu budaŭnika kamunizmu, a tamu, što intuityŭna adčuvałasia, što jany nietutejšyja, roblenyja, a to j śmiešnyja. (Niedzie ŭ tyja hady
adzin maciory nacyjanaluha raspaviadaŭ mnie, što žydy ŭ Babrujsku vyrablajuć na fabrycy myła z nazvaj «Biełaruś» — kab biełarusy štodnia sami zmylvali darahoje imia svajoj baćkaŭščyny…)
Jak tak, — dumałasia mnie, — pałova vučniaŭ i nastaŭnikaŭ u škole habrei, pałova dziaciej u dvary taksama. Ludzi jak ludzi.
Voś ksenafobija rasiejcaŭ nia dzivić. Bo toje, što tam skinchiedy zabivajuć studentaŭ z Afryki, dziaŭčynku‑uźbiečku i dvornika‑tadžyka — užo byccam by j norma televizijnych navin. Jano, viadoma, aburaje, ale ŭžo nia dzivić.
Rasieja, u jakoj zamiest nacyjanalnaj samaśviadomaści śviadomaść imperskaja, nikoli j nie mahła być ščyraj u svaich biaskoncych zdravicach pra roŭnaść roznych dy inšych. Jakaja roŭnaść, kali jość «vialiki narod» i «vialiki jazyk»? Tam zaŭsiody była Imperyja. A tut — sanitarny kardon, «rysa asiełaści» dla ŭsich, kamu tam było zabaroniena sialicca, vučycca, žyć. Tamu tut spradvieku byŭ kacioł narodaŭ, kultur, relihijaŭ, movaŭ i fizijahnomijaŭ. Na Paleśsi žyli samyja sapraŭdnyja turki, na Haradzienščynie tatary, u Mahilovie litoŭcy, a pa ŭsioj krainie habrei. Ludzi j ludzi. Inakšaść nie stanaviłasia padstavaj dla emacyjnych acenak. Niezdarma ž i słova «žyd» jašče ŭ pačatku minułaha stahodździa nia mieła dla biełarusaŭ admoŭnaha adcieńnia. Tolki potym. Bo jak moža być łajankavym imia naroda?
Słova «niehr» u Słoŭniku biełaruskaj movy Ivana Nasoviča (1870) niama. Heta značyć, što tady nie było jaho i ŭ rečaisnaści. Zatoje tam jość «muryn» — pa‑rasiejsku, «čiernyj čałoviek, arap». Prykład užyvańnia: «U pana našaha muryn słužyć». Jość, darečy, i murynka — «Zahareła, jak murynka». Tak i ciapier kažuć. Pavodle M.Fasmera, abodva hetyja słovy łacinskaha pachodžańnia: niehr ad niger — čorny, a muryn — ad maurus, maŭr. Praŭda, kali muryn pryjšoŭ da nas u siaredniavieččy, chutčej za ŭsio, z Zachadu, praz polskuju movu, dyk niehr — u najnoŭšy čas i, vierahodna, z Uschodu, z Rasiei. U dokaz hetaha Fasmer pryvodzić zafiksavanaje ŭ samarskim dyjalekcie słova «niehra».
Biełarusy, što vychodzili sa svajho katła narodaŭ, stavali nacyjanalnymi hierojami ZŠA ci Hrecyi ci Čyli, dzie ich taksama nichto nie prymaŭ za čužakoŭ.
U rasiejskaj «pałasie asiełaści» Biełaruś była centralnaj terytoryjaj. Jak u svoj čas była klučavoj u Vialikim kniastvie Litoŭskim, dzie jašče Vitaŭt admianiŭ dyskryminacyju ŭ dačynieńni da habrejaŭ i tatar. Admianiŭ by i ŭ dačynieńni da murynaŭ, kali b tyja na toj čas byli choć niejak pradstaŭlenyja ŭ našym krai.
Prajavy fobii ŭ dačynieńni da inšych karalisia pavodle zakonu. I tak było na praciahu, badaj, paŭtysiačahodździa, pakul siudy nie pryjšła Rasiejskaja imperyja sa svaimi ŭjaŭleńniami pra zakon i etyku čałaviečych adnosin, sa svaim «vialikim jazkom» i «žydoŭskimi pahromami», z pravasłaŭna‑słavianskaj misijaj i «licami kavkazskoj nacionalnosti»…
Siarod parastkaŭ ksenafobii na našaj ziamli niama j kaliva tutejšaha pachodžańnia. Nie tamu, što my takija dobrańkija. Prosta klimat nia toj i abstaviny nia tyja.Dyj nadta doŭha ŭ svajoj historyi my sami na svajoj ziamli dla ŭsiakich vialikich i misijnych byli tymi ž niehrami, murynami, čornymi.
Kali ŭ 70‑ia z ekranaŭ televizaraŭ i z hazetnych fotak nie sychodziła Andžeła Devis, ludzi ŭ nas kazali pra škadavańnie da jaje (bo apynułasia ŭ turmie), pra toje, ci pryhožaja, pra fryzuru… Pra toje, što — čornaja, kab tak nastojliva, — nia pamiataju. Vychodzić, niešta źmianiłasia?
