Kastryčnik 1968 hoda. Hod studenckaj revalucyi ŭ Paryžy, hod Pražskaj viasny. A ŭ Minsku na fiłfaku BDU imia Lenina studenty 3-ha kursa Aleś Razanaŭ, Viktar Jarac i Leŭ Bartaš arhanizoŭvajuć zbor podpisaŭ za toje, kab usie lekcyi čytalisia pa-biełarusku. Archiŭny artykuł z «Našaj historyi».
Buržuaznyja nacyjanalisty ŭ dziravych tuflach
Praz 25 hadoŭ u «LiMie» Viktar Jarac apiša toj vosieński dzień, kali jany razam z Alesiem Razanavym vyjšli ad rektara Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta Antona Sieŭčanki, dzie pačuli pra svajo vyklučeńnie:
«U horadzie była imža. To išoŭ, to ścichaŭ drobny, pa-asieńniamu nazojlivy i kalučy doždž, jaki siejaŭsia ź nizkich abłožnych chmaraŭ.
— Słuchaj, a ci moža być buržuazny nacyjanalist u dziravych tuflach? — spytaŭ ja ŭ adnakurśnika Alesia Razanava, pakazaŭšy na svoj abutak, u jakim padešvy nabyvali ŭsio bolšuju aŭtanomiju ad svaich viarchoŭ…»
Ale pierš jak pierajści da padziej, jakija pryviali studentaŭ da rektara, — nievialički ekskurs u historyju.
«Ni čierta nie poniatno!»
Pavodle lehiendy, u 1959-m kiraŭnik SSSR Mikita Chruščoŭ, vystupajučy pierad studentami taho samaha BDU, chvaliŭ biełarusaŭ za toje, što jany pieršymi pabudujuć kamunizm, bo pieršymi «całkam piarojduć na ruskuju movu». Pavodle inšaj viersii, naadvarot, Chruščoŭ łajaŭ pieršaha sakratara CK KPB Kiryłu Mazurava (pieršaha za doŭhi čas biełarusa na čale nibyta biełaruskaj kampartyi) za dakład na śviatkavańni 40-hodździa BSSR pa-biełarusku: «Ni čierta nie poniatno!» Jak by tam ni było, sens mesedžu hałoŭnaha kukuruźnika byŭ adnaznačnym.
Za hady da taho chruščoŭskaha vizitu, kali toj samy Mazuraŭ niaśmieła sprabavaŭ viarnuć biełaruskaj movie pazicyi ŭ dziaržavie, u haziecie «Litaratura i mastactva» vyjšaŭ artykuł Barysa Sačanki, na toj momant studenta žurfaka BDU, pad zahałoŭkam «Šanavać rodnuju movu», dzie aŭtar źviartaŭ uvahu na mizernuju prysutnaść biełaruskaj movy ŭ ścienach jaho alma mater, na kafiedry žurnalistyki pry fiłfaku. Artykuł zaŭvažyli na Zachadzie, jaho pieradrukavała miunchienskaja «Baćkaŭščyna». Barys Ivanavič zaznaŭ niamała prablem uklučna ź pilnaj uvahaj da svajoj asoby z boku «kampietentnych orhanaŭ». Skončyć BDU jon, adnak, adrozna ad svaich nastupnikaŭ, zmoh.
Palityčna-nierazumnaja bałbatnia
U miemuarach «Miž rospačču i nadziejaj» narodny paet Biełarusi Nił Hilevič davoli padrabiazna apisvaje incydent z adličeńniem Razanava i Jaraca — jon byŭ u ich kurataram hrupy. Nił Symonavič adviadzie ich da Maksima Tanka (staršyni i Sajuza piśmieńnikaŭ, i Viarchoŭnaha Savieta BSSR), dziakujučy čamu vyhnancy zmohuć praciahnuć navučańnie: Razanaŭ — u Bresckim piedinstytucie, Jarac — u Homielskim.
Pavodle zhadak Hileviča, za niekalki hadoŭ da taho «razhrom nacyjanalizmu» na fiłfaku ŭžo byŭ: tady «nacyjanalistyčnaj akcyjaj» stała ŭsiaho tolki «palityčna-nierazumnaja bałbatnia», u jakuju ŭciahnuŭ svaich siabroŭ stukač-pravakatar ź liku studentaŭ. Hetym ža razam sprava pajšła dalej za «bałbatniu» i mieła kankretnuju dzieju-ŭčynak.
Ci byŭ adrasat?
U 1993 hodzie Aleś Razanaŭ adnios siem arkušaŭ-aryhinałaŭ z podpisami studentaŭ na zachavańnie ŭ Nacyjanalny histaryčny muziej Biełarusi.
Kolkaść padpisantaŭ uražvaje: 1 kurs — 106 čałaviek, 2 kurs — 91, 3 kurs — 105. Ahułam z troch kursaŭ było sabrana 302 podpisy! Z ulikam taho, što siaredni nabor na kurs byŭ 125 čałaviek, — kala 90 adsotkaŭ studentaŭ vykazalisia ŭ padtrymku zvarotu.
Čytajem: «My, studenty … kursa adździaleńnia biełaruskaj movy i litaratury fiłałahičnaha fakulteta BDU imia U. I. Lenina, žadajem, kab usie lekcyi (za vyklučeńniem śpiecdyscyplin) vykładalisia tolki na rodnaj movie».
Časam pišuć, što zvarot byŭ adrasavany Mašeravu. Nie, heta nie tak, ni CK KPB, ni Mašeraŭ u zvarocie nie fihuravali. Bolš za toje, administracyja ŭniviersiteta zrabiła ŭsio, kab zvarot nie dajšoŭ da vyšejšych vušej.
Kanśpiratary i inkvizitary
Jak piša Jaŭhien Chvalej, Razanaŭ, Jarac i Bartaš byli «vydatnyja kanśpiratary». Jon, chacia i žyŭ u adnym pakoi z Razanavym, da apošniaha ničoha nie viedaŭ ni pra padrychtoŭku da zboru podpisaŭ, ni pra pajezdku Razanava, Jaraca i Valanciny Koŭtun da Łarysy Hienijuš u Zelvu. Taja pajezdka da dysidentki, viaźnia stalinskich łahieraŭ taksama narabiła šorachu.
Hienijuš zaŭvažyła-pradbačyła paetyčny talent Razanava jašče ŭ 1966 hodzie, kali ŭ paeta byli nadrukavanyja ŭsiaho čatyry vieršy. U liście historyku Mikołu Praškoviču paetka napiša: «Razanaŭ mnohaabiacajučy, budziem dumać, što vyraście ŭ siłu, jakaja nam ciapier najbolej patrebnaja».
Viktar Jarac zhadvaje, što zdaryłasia praź niekalki dzion paśla toj pajezdki: «Razanava, Bartaša (choć jon i nie byŭ u Zelvie) i mianie vyklikali prosta ź lekcyj u rektarat. Hlanuŭšy na tych, chto tut sabraŭ nas na dopyt, čamuści adrazu ž pryhadalisia z pračytanaha sceny sudoŭ siarednieviakovaj inkvizicyi. Usie — duža surjoznyja, zmročnyja, nadźmutyja, byccam niechta ich vielmi ž mocna pakryŭdziŭ ci abraziŭ naviek».
«Inkvizitaraŭ» duža cikavili imiony vykładčykaŭ, jakija «šturchali vas na taki ŭčynak» (zbor podpisaŭ). I raptam:
«Chto dazvoliŭ vam jeździć da Hienijuš? Vy viedajecie, što heta — nacyjanalistka?! Našy ludzi sačyli za vami, nam usio viadoma».
Aleś Razanaŭ miarkuje, što chtości z aśviedamlalnikaŭ ź liku studentaŭ pierastaraŭsia i paviedamiŭ u adpaviednyja instancyi, što «my jedziem u Hrodna padymać studenckaje paŭstańnie».
Popieł byŭ
Viadoma ž, «inkvizitaraŭ» duža cikavili tyja arkušy z podpisami. Na kamsamolskich «čystkach» Aleś Razanaŭ kazaŭ, što spaliŭ ich, na što jamu adkazvali: «Ekśpiertyza popiełu nie vyjaviła». «Popieł byŭ», — adkazvaŭ paet.
Napiaredadni ŭ internacie, na vačach u studentaŭ, jon spaliŭ niekalki arkušaŭ čystaj papiery. Takim čynam jon uratavaŭ aryhinały dla historyi.
Padpałkoŭnik Ščarbina
Aleh Łojka, u budučyni dekan, a ŭ 1968-m — vykładčyk fiłfaka, prafiesar, paet, ulubioniec studentaŭ, raskazvaŭ, što vykładčykam było zahadana «rezać» trojcu na ekzamienach. Zahad daŭ rektar Sieŭčanka, «a jamu zahadali zvysoku».
Da honaru vykładčykaŭ, pasłuchalisia nie ŭsie. Toj ža Łojka na svaim ekzamienie pastaviŭ buntaŭščykam «piaciorki» — tady heta byŭ najvyšejšy bał. Choć pry hetym, jak kiraŭnik univiersiteckaj tvorčaj supołki «Uźlot», zmušana klajmiŭ buntaŭnikoŭ jak «kiepskich kamsamolcaŭ».
Nie ŭsie aśmielilisia, jak Łojka, pastavić piaciorki. «Praduziataść, naściarožanaść i skiravanaść vykładčykaŭ na toje, kab nas zavalić, adčuvałasia amal na kožnym ekzamienie», — uspaminaje Jarac. Ale, da honaru vykładčykaŭ, i dvojkaj nichto siabie nie zaplamiŭ. Padluha znajšoŭsia tolki na vajskovaj kafiedry — padpałkoŭnik Ščarbina.
Pa aficyjnaj viersii, ni Jarac, ni Razanaŭ nie ŭkłalisia ŭ narmatyvy pa zborcy aŭtamata Kałašnikava. I za heta — vyklučyli.
«Pasiahaj na pieramohu»
Ci viedali, na što jany iduć? Na hetaje pytańnie Aleś Razanaŭ siońnia adkazvaje tak: «Zahadzia ŭsiaho nielha było ni ŭličyć, ni pradbačyć, išli na nieviadomaje, ale heta było naša prava, i tamu ŭsio-taki spadziavalisia na parazumieńnie i dyjałoh… Studenty biełaruskaha adździaleńnia adčuvali siabie kali nie abranymi, to paklikanymi».
Ci było vyklučeńnie ź fiłfaka i pahrom u dušach jaho adnakurśnikaŭ parazaj Razanava? I z druhoha boku: a ci zajmieła b Biełaruś paeta takoha ŭzroŭniu, kali b nie taja historyja? Paeta, jaki, pavodle Siarhieja Dubaŭca, zaradziŭ svajoj enierhijaj 80-ja, vyklikaŭšy da žyćcia «Tutejšych». Siońnia nie ŭsie hatovyja pavieryć u toje, jakoj siłaj vałodała paetyčnaje słova tady. Pavodle Dubaŭca, paetyčnyja słovy Razanava «ŭsio mahli pieraviarnuć u maładoj hałavie, źmianić usiu žyćciovuju prahramu čałavieka».
…Apynuŭšysia na vulicy, Jarac i Razanaŭ zrabili rejd pa paliklinikach — prachodzili miedahlady, kab uładkavacca budaŭnikami ŭ Sibir. Adnak Hilevič i Tank dabilisia dla chłopcaŭ mahčymaści vučycca.
Padajecca, najlepšym zakančeńniem buduć radki punkcira z debiutnaha, uščent parezanaha cenzuraj, zbornika Alesia Razanava «Adradžeńnie»:
Kali ŭsie zhubleny klučy,
kali ni šancu,
aničoha —
usio ž idzi,
lubi,
kryčy
i pasiahaj na pieramohu.
P.S. Na sajcie fiłałahičnaha fakulteta BDU ŭ raździele «Našy vypuskniki» jość staronki Alesia Razanava i Viktara Jaraca. Sa ścisłaj paznakaju: «Pieryjad vučoby: 1966—1968». Pryčyny takoha imklivaha zakančeńnia VNU nie tłumačacca.
Aŭtar ščyra ŭdziačny piśmieńniku Anatolu Buteviču i navukovamu supracoŭniku Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja Alesiu Zimnickamu za nadadzienyja fotamateryjały.
Kamientary