«Mikałaj Łukašenka braŭ udzieł u konkursie, ale nikoli nie vučyŭsia». Vialikaja hutarka z byłym dyrektaram Liceja BDU Iharam Varaksam
Kandydat fizika-matematyčnych navuk Ihar Varaksa pracavaŭ u Licei BDU 20 hadoŭ. Z 2019-ha pa 2021-y jon byŭ tam dyrektaram — zaśpieŭ pastupleńnie Koli Łukašenki i vir padziej padčas słaŭnaha 2020-ha. U vialikim intervju Ihar Varaksa raskazaŭ, čamu jon syšoŭ, jak žyvie ź siamjoj u emihracyi i što ciapier adbyvajecca ŭ Licei. Paśla adjezdu jaho dzieci vučylisia va ŭkrainskich i litoŭskich škołach. «Jany lepšyja za biełaruskija, lepš raźvivajuć dziaciej», — pryjšoŭ da vysnovy Varaksa.
«Nie niščyć toje, što stvaraŭ svaimi ž rukami»
«Naša Niva»: U lipieni 2021-ha vy padpisali zajavu na zvalnieńnie pa zhodzie bakoŭ. Čamu syšli?
Ihar Varaksa: Nie moh pracavać dalej. Z samaha pačatku ja nie płanavaŭ być dyrektaram Liceja, bo mianie całkam zadavalniała maja praca namieśnika, na jakoj ja adpracavaŭ piatnaccać papiarednich hadoŭ. U 2019-m pasadu dyrektara ja byŭ vymušany zaniać praz raptoŭny sychod papiaredniaha dyrektara Liceja BDU Makara Šnipa. Ja pracavaŭ dyrektaram na praciahu dvuch hadoŭ, ale razumieŭ, što situacyja ŭ Biełarusi ŭvohule, i ŭ sistemie adukacyi ŭ pryvatnaści, razhortvajecca nie ŭ tym kirunku, u jakim by mnie chaciełasia bačyć.
Pierśpiektyŭ zachavać ład žyćcia, da jakoha mnohija pryzvyčailisia za hady «biełaruskaj adlihi» — 2015—2019, — nie było nijakich.
Licej nie zmoh by nadalej isnavać na vyśpie, adrezany ad usioj astatniaj sistemy adukacyi. U svaju čarhu mnie nie chaciełasia b bačyć na ŭłasnyja vočy zaniapad toj spravy, u jakuju ŭkładaŭ dušu. A jašče nie chaciełasia niščyć svaimi ž rukami toje, što stvaraŭ padčas papiaredniaj pracy ŭ Licei. Tamu treba było sychodzić.
Spačatku syšoŭ u adpačynak: palacieli na mora, paśla va Ukrainu. Tam spadabałasia, vyrašyli ź siamjoj zastavacca. 11 sakavika, paśla pačatku vajny, pierajechali ŭ Litvu.
Usio, što ŭ Biełarusi adbyvałasia raniej, Liceja asabliva nie tyčyłasia. Jon daloka nie ŭsim padabaŭsia, ale Licej davaŭ krainie šmat roznych plusoŭ. Kali pahladzieć na pieramožcaŭ mižnarodnych alimpijad, to 40—45 pracentaŭ byli liceistami.
Zrazumieła, što lepš nie čapać toje, što i tak dobra pracuje. Byli peŭnyja vyniki, i praz heta mocna nichto z uładaŭ na nas nie źviartaŭ uvahi.
Druhoje, što paŭpłyvała na adnosna aŭtanomnaje isnavańnie Liceja ŭ sistemie adukacyi, — toje, što jon padparadkoŭvajecca niepasredna Ministerstvu adukacyi, a taksama ŭvachodzić u skład kompleksu BDU. Tamu bolšaść prablemaŭ, naprykład,
biurakratyja, jakaja charakternaja dla inšych biełaruskich ustanoŭ, u Licei nie adčuvałasia. Nastaŭniki zajmalisia tolki tym, što jany pavinny rabić, — vučyć.
«NN»: Ci stavilisia paśla 2020-ha niejkija ŭmovy, jakim Licej musić być, čaho ŭ im być nie pavinna?
IV: Nie było takoha. U 2020-m i 2021-m nijakich istotnych źmienaŭ nie adbyvałasia. Napeŭna, uładam było nie da nas, bo prablemy ŭ ich tady byli inšyja. Paźniej jany vyrašylisia, i ruki stali dachodzić da ŭstanoŭ adukacyi.
«NN»: Vy kazali, što tam skłałasia fajnaja kamanda namieśnikaŭ, vy adčuvali, što jany buduć raźvivać Licej i dalej. Ale, miarkujučy pa navinach, tam usio składvajecca davoli sumna. Naprykład, niadaŭna mnohich aburyŭ palityzavany konkurs, jaki pravodziŭ Licej sumiesna z KDB. Jak heta stała mahčymym?
IV: Ja nie mahu kazać za ich asabista.
My nie znachodzimsia ŭ Biełarusi, i chto viedaje, jak by my pavodzili siabie ŭ tych umovach.
Viartajučysia da vašaha pieršaha pytańnia, ja pradčuvaŭ, što ŭsio idzie ŭ hetym kirunku, i dumaŭ, što lepš budzie syści tady, bo ŭsio adno kali-niebudź pryjšłosia b praz toje, što niekatoryja sučasnyja novaŭviadzieńni ŭ vychavaŭčaj pracy va ŭstanovach adukacyi ja nie padtrymlivaju.
«NN»: Vy byli dyrektaram Liceja, kali tudy pastupiŭ Mikałaj Łukašenka. Ci jon tudy pastupiŭ na roŭnych ź inšymi?
IV: Ja nie mahu ahałošvać asabistyja danyja abituryjentaŭ. Ale mahu skazać adno: Mikałaj Łukašenka braŭ udzieł u konkursnym adbory ŭ 2020 hodzie, ale nikoli ŭ Licei nie vučyŭsia.
«Da apošniaha nie vieryli ŭ realnaść takoha»
«NN»: Čym vy ciapier zajmajeciesia?
IV: Rablu toje, što lepš za ŭsio ŭmieju, — vykładaju.
«NN»: Nie škadujecie pra adjezd?
IV: Zusim nie. Z druhoha boku,
my da apošniaha momantu nie vieryli ŭ realnaść takoha. Z hetaha stanu nas vyvieła zatrymańnie ŭ 2021-m vypusknicy Liceja i jurfaka BDU paśla pramovy sa sceny, u jakoj jana zhadała Maksima Znaka.
Voś tady, užo znachodziačysia ŭ Lvovie, ja zrazumieŭ, što viartacca ŭ Biełaruś nie chaču. Pryčym nie stolki dziela siabie, a dziela siamji. Ja nie chaču, kab maje dzieci raśli ŭ łajtovym varyjancie Paŭnočnaj Karei.
Akramia spakoju, jaki my zdabyli za miažoj, mianie pierapaŭniaje radaść za dziaciej. Kali kažuć, što ŭ Biełarusi lepšaja adukacyja, ja kateharyčna nie zhodny. Heta mif, a taksama pradukt adsutnaści abjektyŭnaha źniešniaha aceńvańnia i sistemnaj dezynfarmacyi na ŭsich uzroŭniach.
Maja starejšaja dačka źmianiła ŭ Biełarusi try škoły, i nidzie joj tak nie padabałasia vučycca, jak va ŭkrainskaj. Tut vialiki dziakuj Nastaśsi Špakoŭskaj za jaje vysiłki pa arhanizacyi škoły dla biełaruskich dziaciej va Ukrainie na bazie kijeŭskaj ustanovy adukacyi. U našych dziaciej byŭ jak ukrainski, tak i biełaruski kampanient i najvydatniejšyja nastaŭniki.
Siaredniaja dačka pajšła ŭ škołu ŭžo va Ukrainie, samym vialikim udaram dla jaje paśla adjezdu stała strata mahčymaści vučycca ŭ svajoj lubimaj škole ŭ Lvovie. Jana navat pierastała ŭvohule ŭžyvać ruskuju movu ŭ pobycie, a całkam pierajšła na ŭkrainskuju. Heta byŭ taki dziciačy pratest suprać vajny i krainy, jakaja hetu vajnu raspačała.
«Pa maich padlikach, Licej z momantu majho sychodu zhubiŭ 12 supracoŭnikaŭ»
«NN»: Jakija jość adroźnieńni pamiž biełaruskaj i ŭkrainskaj siaredniaj adukacyjaj?
IV: Va ŭkrainskaj adukacyi nastaŭniki bačać dziaciej, vučać ich dumać, prymać rašeńni i adstojvać ich.
Niezdarma pa vynikach PISA2018 pa paramietry krytyčnaje myśleńnie ŭkrainskija dzieci abyšli navat siaredni pakazčyk pa krainach OECD.
Kali razmaŭlaŭ z ukrainskimi vykładčykami pa humanitarnych pradmietach, to jany kazali, što ŭ dziaciej-biełarusaŭ padčas navučańnia jany zaŭvažajuć takuju asablivaść: školniki prymajuć na vieru toje, što skazaŭ nastaŭnik, a spračacca, dyskutavać nie źbirajucca, navat kali nastaŭnik mianiaje svaju pazicyju na supraćlehłuju.
U Litvie jość roznyja ŭstanovy adukacyi. Možna vučycca ŭ ruskich škołach, ale jany [ŭ vyniku napłyvu biežancaŭ u 2021—2022 hadach] pierapoŭnienyja. Možna ŭładkavacca ŭ litoŭskija škoły, ale litoŭskuju movu ciažka zasvoić chutka, tamu my abrali dla siabie polskija, całkam zadavoleny adukacyjnym pracesam.
Tut taksama jość prablemy, nazirajecca niedachop nastaŭnikaŭ. Ale pra heta kažuć adkryta i jość razumieńnie, što prablemu treba vyrašać. I ŭ hetym adroźnieńnie ad Biełarusi, dzie što b ni zdaryłasia, zaŭsiody buduć kazać, što ŭsio pad kantrolem i pracuje ŭ štatnym režymie. Tak što ja baču bolš pierśpiektyŭ u litoŭskaj sistemie adukacyi, čym u biełaruskaj.
«NN»: Ci šmat nastaŭnikaŭ zvolnili ź Liceja? Jaki tam ciapier skład?
IV: Pra heta nasamreč vielmi ciažka daviedacca. Sajt užo daŭno nie adlustroŭvaje rečaisnaści. Tolki paśla sychodu Maryny Kazłoŭskaj tam adnavili skład nastaŭnikaŭ pa kafiedrach. Ale abnavili napałovu. Prybrali tych, chto syšoŭ. Novych nastaŭnikaŭ tak i nie dadali. Tamu ciažka kazać abjektyŭna.
Tam jašče pracuje šmat talenavitych vykładčykaŭ: tych, jakija zrabili Licej fienomienam u biełaruskaj sistemie adukacyi. Ale z taho momantu, jak ja zvolniŭsia, užo syšli samastojna ci byli zvolnienyja, pa maich padlikach, 12 supracoŭnikaŭ.
Unifikacyja školnych ekzamienaŭ z CT — pravilnaja
«NN»: Što dumajecie nakont apošnich novaŭviadzieńniaŭ z CT i školnymi ispytami?
IV: Daŭno treba było zrabić niešta padobnaje. Raniej my mieli zusim roznyja pa sutnaści vypusknyja ispyty sa škoły i ŭstupnyja ŭ VNU: pa movach pierakaz, a na CT — test; pa matematycy kantrolnaja — na CT test; historyju Biełarusi i zamiežnyja movy zdajuć vusna — na CT iznoŭ-taki test.
Atrymlivałasia, što adnačasova treba było rychtavacca da dvuch roznych vidaŭ kantrolu viedaŭ, jakija ciažka spałučyć. Zaraz budzie praściej.
«NN»: Jakija ekzamieny dla pastupleńnia ŭ VNU prapanavali b vy?
IV: Profilnyja pradmiety i biełaruskaja mova. Forma — centralizavanaje testavańnie z pašyranaj častkaj V. Adzinaje, što ja zrabiŭ by, składaŭ by mienš farmalizavanyja zadańni.
Kali ja jašče pracavaŭ i vykładaŭ fiziku ŭ vypusknych kłasach, davaŭ vučniam roznyja zadańni, jakija braŭ z CT, OHE (testavy ispyt dla pastupleńnia ŭ VNU ŭ Rasii. — NN), SAT (standartyzavany test dla pryjomu ŭ vyšejšyja navučalnyja ŭstanovy ŭ ZŠA. — NN) i AP (ispyty ŭ ZŠA, majuć raździeł ź niekalkimi varyjantami adkazaŭ i sa svabodnym adkazam. — NN). Zadańni, jakija składaje RIKV, vielmi lohka pryvodziacca da šabłonu. Pa kožnaj temie, jakija jość na CT, možna lohka padrychtavać abituryjenta.
Ja, viadoma, pracavaŭ ź liceistami, tamu nie mahu kazać za ŭvieś kantynhient vypusknikoŭ, ale, kali davaŭ tematyčnyja raboty ŭ svaich profilnych kłasach, składzienyja z zadańniaŭ CT i RT, vyniki byli vyklučna 9—10. A kali tuju samuju rabotu składaŭ pa testavych zadańniach OHE — navat u liceistaŭ było raźmierkavańnie bałaŭ ad 6 da 10.
Pa maich nazirańniach, OHE bolš vyrazna dyfierencyravaŭ vydatnikaŭ, jakija majuć viedy vyšej za siarednija. Toje samaje mahu skazać i pra SAT, AP.
«Tvorčaść i volnaść»
«NN»: Jakija reformy patrebnyja biełaruskaj adukacyi? Što b vy zrabili?
IV: Ja vielmi doŭha pracavaŭ u Licei BDU, tamu ŭ mianie prafiesijnaja defarmacyja adbyłasia za doŭhi pieryjad pracy. Ja b pieraroblivaŭ usio pa prykładzie Liceja — tvorčaść i volnaść.
Heta ŭ zakanadaŭstva aformić niemahčyma.
Licej takim unikalnym atrymaŭsia dziakujučy tamu, što tam była atmaśfiera supracy: da vučniaŭ stavilisia jak da kaleh, a nie źvierchu ŭniz.
Heta što tyčycca maich asabistych uražańniaŭ i pažadańniaŭ, ale taksama ja maju i peŭnyja pažadańni, zasnavanyja na abjektyŭnych danych. Asnoŭnaj krynicaj ich źjaŭlajecca daśledavańnie PISA2018 (mižnarodnaja prahrama pa acency adukacyjnych dasiahnieńniaŭ vučniaŭ. — NN) — heta i jość toj samy źniešni aŭdyt, jakoha nie chapała biełaruskaj sistemie adukacyi, kab vyznačyć svajo miesca siarod inšych krain.
Daśledavańnie daje mahčymaść nie tolki acanić uzrovień viedaŭ vučniaŭ, ale i toje, jakim čynam hety ŭzrovień viedaŭ byŭ dasiahnuty. Jakuju rolu pry hetym adyhrała niepasredna sistema adukacyi, a jakuju ŭmovy, jakija byli stvorany ŭ siamji. My majem lusterka, u jakoje nie zaŭsiody pryjemna hladzieć.
«Adroźnivajucca samym nizkim entuzijazmam»
Naprykład, cikavaje nazirańnie:
siarod usich krain Uschodniaj Jeŭropy i Centralnaj Azii biełaruskija nastaŭniki adroźnivajucca samym nizkim entuzijazmam pry praviadzieńni zaniatkaŭ, pry hetym asnoŭny sposab vykładańnia — heta kamunikacyja i pieradača viedaŭ u kirunku ad nastaŭnika da vučnia i adsutnaść zvarotnaj suviazi.
Jakija vysnovy jość z hetaha daśledavańnia?
Naprykład, nastaŭniki ŭ Biełarusi słaba zadziejničanyja ŭ prafiesijnym navučańni.
Dola nastaŭnikaŭ, jakija prajšli kursy pavyšeńnia kvalifikacyi za trochmiesiačny pieryjad napiaredadni praviadzieńnia teściravańnia PISA, samy nizki navat u rehijonie Uschodniaj Jeŭropy i Centralnaj Azii.
Taksama ŭ Biełarusi dola nastaŭnikaŭ u škołach, jakija majuć stupień mahistra, samaja nizkaja ŭ śviecie. Kali być dakładnym, to druhaja z kanca. Adpaviedna, hetu situacyju treba mianiać.
Jašče adno nazirańnie — sacyjalna-ekanamičnyja prablemy i toje, jak jany ŭpłyvajuć na adukacyju. Na dziaržaŭnym uzroŭni stavicca meta dać roŭnyja mahčymaści ŭ atrymańni adukacyi kožnamu. Z hetaj tezaj ciažka spračacca. U rečaisnaści heta zvodzicca da taho, što sistema adukacyi da ŭsich vučniaŭ maje adnolkavy padychod.
Ale kali pahladzieć na daśledavańnie PISA i Biełaruś u kantekście inšych krain, to ŭ nas taki padychod stvaraje pieradumovy dla źjaŭleńnia sacyjalnaj niaroŭnaści, bo vučni ź siemjaŭ z vysokim sacyjalna-ekanamičnym statusam majuć bolš mahčymaściaŭ atrymać hruntoŭnuju adukacyju ŭ biełaruskaj sistemie.
Vučni ź siemjaŭ, dzie jość resursy na hurtki rańniaha raźvićcia, na dadatkovuju adukacyju, na repietytaraŭ, atrymlivajuć lepšuju adukacyju pa zakančeńni škoły. I z hetym možna było b pahadzicca, maŭlaŭ, a što ž vy chacieli, vidavočna, što sacyjalna-ekanamičny i kulturny status siamji budzie ŭpłyvać na vyniki adukacyi. Ja i sam tak ličyŭ. Adnak z hetym možna pahadžacca roŭna da taho momantu, pakul my nie pabačym vyniki Biełarusi ŭ kantekście suśvietnych.
U Biełarusi adzin z samych nizkich pakazčykaŭ roŭnaści dostupu da adukacyi ŭ śviecie. Nižej za nas tolki Pieru.
Sacyjalna-ekanamičnyja prablemy jość i ŭ inšych krain, ale niekatoryja ź ich dasiahnuli ŭzornaj roŭnaści, kali kožny vučań niezaležna ad svajho pachodžańnia moža dasiahnuć na PISA najvyšejšych vynikaŭ piataha i šostaha ŭzroŭniaŭ jak pa čytackich navykach, tak i ŭ halinie matematyki i navuki.
U Biełarusi roŭnaść dostupu da adukacyi adpaviadaje savieckamu paniaćciu «ŭraŭniłaŭka», kali sistema adukacyi nie bačyć u vučniach asob, a ŭ śviecie ideałam roŭnaści źjaŭlajecca toje, kali sistema adukacyi musić prystasavacca da indyvidualnych patrabavańniaŭ kožnaha vučnia i navučyć jaho niezaležna ad sacyjalna-kulturna-ekanamičnaha bekhraŭndu, zadavolić usie jaho indyvidualnyja patreby.
U hetym ža daśledavańni analizavaŭsia pakazčyk «acenka praŭdzivaści infarmacyi» vučniami. Cikava, što krainaj z takim vysokim pakazčykam stała Ukraina, tam dzieci adroźnivajuć praŭdu ad padmanu. I hety vynik całkam supadaje z maimi ŭłasnymi nazirańniami.
Taksama važny kirunak źmienaŭ — heta stan biełaruskaj movy. Daśledavańnie PISA pakazała, jak biełaruskija dzieci vykonvajuć zadańni, jakija napisany na biełaruskaj movie i na ruskaj. Na biełaruskaj vykonvali značna horš.
Mahčyma, dzieci, kali b vykonvali zadańni pa-rusku, napisali b adkazy na pytańni, ale ŭ vypadku biełaruskaj movy prosta nie razumiejuć, pra što idzie havorka ŭ zadańniach. Heta prablema, jakuju treba vyrašać.
Darečy, niahledziačy na najaŭnaść biełaruskich škoł, biełaruskaja mova amal što vykraślena jak z adukacyjnaha pracesu, tak i z paŭsiadzionnaha žyćcia.
Naprykład, u 2018 hodzie ŭdzielnikam daśledavańnia PISA dazvalałasia vybirać movu testa. Z bolš jak 6 000 školnikaŭ biełaruskuju movu ŭ testach vybrała kala 40 čałaviek.
Druhi ŭskosny prykład vynikaŭ metanakiravanaha źniščeńnia biełaruskaj movy na praciahu apošnich 30 hadoŭ — heta kolkaść zamoŭlenych testaŭ RT na biełaruskaj movie.
Ja nie mahu kazać za ŭsiu Biełaruś, ale ŭ Licei BDU ciapier vykonvajuć zadańni RT pa-rusku.
Adukacyja — heta iniertnaja sistema. Doŭhija časy my vyjazdžali na reštkach savieckaj. Tyja źmieny, jakija adbyvajucca ŭ hramadstvie, zaraz buduć upłyvać na sistemu praz hady i navat dziesiacihodździ.
Ja cikaŭlusia tym, jak pracujuć sistemy adukacyi ŭ roznych krainach, tamu prahladaju i prasłuchoŭvaju šmat materyjałaŭ, naprykład, padkast OECD ab prablemach adukacyi, i voś u adnym z vypuskaŭ zakranalisia pośpiechi Estonii ŭ PISA. U adkaz na pytańnie karespandenta, jak tak stałasia, prahučała cudoŭnaja fraza: «20 hadoŭ tamu my zrabili reformy, i voś ciapier jany dali svoj plon».
«Ja nie viedaju, čym usio ŭrešcie skončycca»
«NN»: Ciapier dziaciej u biełaruskich škołach prymušajuć «lubić Radzimu», arhanizujuć «patryjatyčnaje vychavańnie». Na vašu dumku, ci treba vučyć, jak lubić Radzimu? Kali tak, to jak?
IV: Mnie spadabaŭsia dośvied ukrainskaj sistemy adukacyi ŭ hetym. Tyja ž śviaty tam rabilisia nie štučna, a naturalna. Varta rabić śviata biez aŭtamata. Škoła, asabliva pačatkovaja, mocna ŭpłyvaje na vučniaŭ.
Tak atrymałasia, što maje dzieci za apošnija hady vučylisia ŭ roznych sistemach adukacyi, i ja baču, jaki mahutny ŭpłyŭ na dziciačuju śviadomaść robić škoła.
Kali my pierajechali va Ukrainu, nichto z nas nie razmaŭlaŭ pa-ŭkrainsku. Ale ŭžo praz dva miesiacy ŭ pieršym kłasie dačka pierajšła na ŭkrainskuju movu. Ja byŭ uražany, bo sam doma razmaŭlaju pa-biełarusku, dzieci ź dziacinstva słuchajuć i razumiejuć biełaruskuju movu, ale pakolki sadok i škoła stvarali ruskamoŭnaje asiarodździe, to navat doma jany razmaŭlali vyklučna pa-rusku. A tut za dva miesiacy taki vynik.
Tamu nie treba niedaaceńvać toje, jak sistema adukacyi moža ŭpłyvać na dziaciej. Kali kult siły ci asoby budzie nasadžvacca ź dziciačaha sadka baćkami, vielmi ciažka budzie hetamu supraćstajać.
Ja nie viedaju, čym usio ŭrešcie skončycca. Luby čałaviek chacieŭ by žyć u krainie, dzie sacyjalnyja instytuty nie razburanyja.
Na adbudovu sistemy adukacyi ŭ Biełarusi navat pry dobrym mieniedžmiencie spatrebicca nie adzin hod, a moža i dziesiacihodździe.
Kamientary