U EHU vybirajuć rektara, i hetaja sprava, jak zaŭsiody, pakrytaja amal masonskaj tajamnicaj. Vybary iduć užo niekalki miesiacaŭ, ale i ŭ samim univiersitecie, i tym bolš za jaho ścienami, pra ich viadoma niašmat.
Tajamničyja vybary
U kancy śniežnia na sajcie EHU źjaviłasia karotkaja natatka. Zhodna ź joj, u mai 2022 hoda byŭ abvieščany mižnarodny adkryty konkurs na pasadu rektara ŭniviersiteta, i niadaŭna kolkaść kandydataŭ — 17 čałaviek — skaracili da troch najlepšych. U natatcy paznačana, što vyznačeńniem i adboram kandydataŭ na post rektara zajmajecca Kamitet pošuku, jaki składajecca z 11 čałaviek — zbolšaha heta ŭłaśniki i donary ŭniviersiteta. Troch kandydataŭ, što ŭvajšli ŭ šort-list, Kiroŭnaja rada EHU abiacaje razhledzieć 12 studzienia. Pieramožcu prapanujuć Ahulnamu schodu saŭładalnikaŭ EHU, jaki vyrašyć da sakavika, ci pryznačać hetaha čałavieka rektaram.
Chto ž kandydaty? Chto tyja ludzi, jakija buduć ich vybirać? Dla jeŭrapiejskich univiersitetaŭ, jakim siabie pazicyjanuje EHU, važnaje paniaćcie samakiravańnia, kali i studenty, i vykładčyki aktyŭna ŭdzielničajuć u vyrašeńni važnych pytańniaŭ u žyćci ŭstanovy.
«Naša Niva» nakiravała zapyt Vilusu Alasiusu, kiraŭniku adździeła kamunikacyi i markietynhu EHU. Nas cikaviła, jak prachodziać vybary, chto źjaŭlajecca kandydatami na post rektara i chto budzie rektara vybirać. Taksama my zadali niekalki pytańniaŭ pa siońniašnim stanoviščy EHU, u pryvatnaści, zapytali, kolki studentaŭ vučycca va ŭstanovie, jaki ŭ EHU biudžet i jakoje miesca EHU zajmaje ŭ mižnarodnych adukacyjnych rejtynhach.
Adkaz my atrymali tolki pa adnym pytańni — kolki va ŭniviersitecie studentaŭ (ich bolš za 1200). Datyčna vybaraŭ nas skiravali da vyšej aznačanaj natatki, datyčna pytańnia biudžetu — da Ałaizasa Vitkaŭskasa, dyrektara Centralnaha ahienctva pa kiravańni prajektami Litvy, jakoje zajmajecca trastavym fondam EHU. Adkaz ad jaho na momant publikacyi my nie atrymali.
«Usio padobna da padvodnaj łodki, ź jakoj nie sychodzić nijakich hukaŭ»
Adzin z kandydataŭ, jaki adkryta abviaściŭ pra svoj udzieł u vybarach na post rektara, — Pavieł Cieraškovič, były vykładčyk Jeŭrapiejskaha humanitarnaha. Ci prajšoŭ jon u šort-list z troch kandydataŭ, nieviadoma, bo pra hety etap vybaraŭ jamu nie paviedamili.
Cieraškovič pracavaŭ u hetym univiersitecie 11 hadoŭ, byŭ dyrektaram prahramy pa vyvučeńni sacyjalnych transfarmacyj u Biełarusi, Ukrainie i Małdovie. Taksama jon zasnavaŭ prahramu pa historyi i antrapałohii Biełarusi, pracavaŭ dekanam departamienta historyi, byŭ dvojčy abrany staršynioj Sienata EHU i, jak staršynia Sienata, byŭ siabram Kiroŭnaj rady. U 2014 hodzie padčas kanfliktu pamiž akademičnaj supolnaściu i administracyjaj EHU Pavieł byŭ zvolnieny razam z šeraham inšych vykładčykaŭ, u tym liku siabrami Sienata i prafsajuza, jakim raptoŭna nie padoŭžyli kantrakt.
«My zmahalisia za toje, kab vykładčyki i studenty mieli prava ŭpłyvać na pryniaćcie rašeńniaŭ va ŭniviersitecie, bo EHU — univiersitet u vyhnańni, i my byli vyhnańnikami, a hetyja rašeńni vyrašali naš los», — kaža Pavieł.
Apošniaj kroplaj, jakaja pryviała da jaho zvalnieńnia, stała toje, što jon byŭ adzinym siabram Kiroŭnaj rady, chto vystupiŭ suprać pryznačeńnia rektaram Devida Polika. Paźniej Polika źniali z pasady ź vialikim skandałam. «To-bok historyja dakazała, što racyju mieŭ ja, a nie tyja, chto mianie zvolniŭ», — ličyć Cieraškovič.
Jon taksama źviartaje ŭvahu, što ŭ publičnaj prastory niama amal nijakaj infarmacyi pra vybary: «Ale jość Praviły praviadzieńnia vybaraŭ, i tam napisana, što hetaja kampanija pravodzicca publična, adkryta i prazrysta. Raskładu pracesu vybaraŭ niama. Ja źviartaŭsia va ŭniviersitet jašče ŭ vieraśni i prasiŭ, kab mnie patłumačyli raskład [vybaraŭ], kab i ŭłasny hrafik adaptavać pad heta, ale nijakaj infarmacyi mnie nie dali.
Dla mianie, ščyra kažučy, takaja tajamničnaść vakoł vybaraŭ — heta dziŭna, tym bolš što heta nie pieršyja adkrytyja vybary ŭ EHU. Pamiataju, što raniej byŭ śpis, zdajecca, z 9 abo navat z 11 kandydataŭ, hučali ich prahramy i pramovy, ładzilisia sustrečy z akademičnaj supolnaściu. Ciapier ža ŭsio padobna da padvodnaj łodki, ź jakoj nie dachodzić nijakich hukaŭ. Čamu tak zroblena — mnie ciažka skazać. Pradstaŭniki akademičnaj supolnaści jość siarod tych, chto vybiraje novaha rektara».
Jak sam Cieraškovič stavicca da siońniašniaha EHU? Zhodna ź jaho prahramaj jak kandydata, u EHU treba pravodzić istotnyja reformy. Jany musiać być skiravanyja na toje, kab univiersitet narešcie staŭ centram prasoŭvańnia viedaŭ i ekśpiertyzy pra Biełaruś navokał i ŭ śviecie. EHU pavinien ruchacca ŭ bok daśledčyckaha ŭniviersiteta ŭ tym liku dziela taho, kab vykarystać situacyju, jakaja skłałasia ŭ apošnija dva hady, źviazanuju z chvalami intelektuałaŭ-uciekačoŭ ź Biełarusi, stać dla ich prytułkam.
Pavieł taksama ličyć, što i ŭ samim univiersitecie chapaje ŭnutranych prablem: «U tym liku heta prablemy z daśledčyckaj dziejnaściu, jakaja vyhladaje niedastatkovaj. Jość prablemy na ŭzroŭni kamunikacyi i padtrymańnia viedaŭ pra sam univiersitet, jaho sajt nieachajna zrobleny. Va ŭniviersitecie rehularna ŭźnikajuć unutranyja kanflikty pamiž administracyjaj i studentami, jany datyčać apłaty i inšych pytańniaŭ».
Unutranaje samakiravańnie va ŭniviersitecie, miarkuje Cieraškovič, isnuje ŭ abmiežavanym varyjancie, vybirajecca tolki častka siabroŭ Sienata EHU. Intaresy vykładčykaŭ i studentaŭ nie pradstaŭlenyja ŭ Kiroŭnaj radzie ŭniviersiteta. Aproč hetaha, Pavieł ličyć, što EHU chacia i stvaraŭsia, kab stać intelektualnym lidaram hramadzianskaj supolnaści Biełarusi, ale siońnia ŭ hetaj supolnaści ŭźnikajuć pytańni: ci źjaŭlajecca EHU jaje častkaj?
Cieraškovič zadajecca pytańniem: EHU — heta biełaruski ŭniviersitet ci nie?
«Kali pahladzieć na farmuloŭku misii ŭniviersiteta, my tam pračytajem, što heta mižnarodny ŭniviersitet, stvorany dla studentaŭ ź Biełarusi i Uschodniaj Jeŭropy. Liču, što treba arhanizavać publičnuju dyskusiju adnosna taho, jakoje miesca pavinien zajmać hety ŭniviersitet u hramadskaj supolnaści. Taksama miarkuju, što treba skłaści daradčuju radu z pradstaŭnikoŭ biełaruskaj hramadzianskaj supolnaści, jaje lidaraŭ, navukoŭcaŭ, piśmieńnikaŭ i mastakoŭ, jakija mahli b upłyvać na stratehiju raźvićcia hetaha ŭniviersiteta».
Cieraškovič tłumačyć, što paśla vymušanaj emihracyi ŭniviersiteta ŭ Litvu ŭ 2005 hodzie biełaruski kampanient u EHU byŭ pradstaŭleny vielmi mocna. Ale paźniej akcenty źmiaścilisia, u tym liku tamu što EHU źmianiŭ svajo miesca na rynku biełaruskich studentaŭ, jakija vyjazdžajuć vučycca za miažu. To-bok umovy i prahramy, jakija prapanuje EHU, nie samyja papularnyja dla takich studentaŭ, i bolš studentaŭ pačali zamiest EHU vybirać Polšču.
Tamu było vyrašana aryjentavacca na studentaŭ nie tolki ź Biełarusi. Stali prymać studentaŭ z Rasii, Kazachstana, Ukrainy i hetak dalej. Ich kolkaść pavialičvajecca, ale pakul heta mienšaść.
Pavieł padkreślivaje: «EHU — heta najbujniejšaja struktura biełaruskaj hramadskaj supolnaści. Bolšaja častka resursaŭ, što idzie na padtrymańnie hetaj supolnaści, traplaje ŭ EHU. Ale pa fakcie sam EHU pracuje nie tolki na Biełaruś, a i na rehijon Uschodniaj Jeŭropy. Čamu my pavinny hetym zajmacca, kali vydzielenyja srodki pryznačanyja mienavita na Biełaruś? I hetaje pytańnie davoli istotnaje. Kali heta mižnarodny ŭniviersitet, značyć, treba, kab finansavańnie było nie tolki z tych srodkaŭ, jakija pryznačanyja na Biełaruś, ale i z tych, što pryznačanyja dla Rasii, Ukrainy i hetak dalej».
«Nasamreč akademičnaja supolnaść EHU nie maje realnaha ŭpłyvu na pryniaćcie rašeńniaŭ»
Ci mohuć vykładčyki ŭpłyvać na vybarčy praces? Prafiesarka EHU Taćciana Ščytcova raskazvaje, što taja madel adboru rektara, jakaja ciapier praktykujecca ŭ EHU, vielmi adroźnivajecca ad madeli, pryniataj, naprykład, u Vilenskim univiersitecie, dzie heta davoli adkryty i demakratyčny praces. Tam jość raźvitaja kultura akademičnaha samakiravańnia, jakoj niama ŭ EHU.
Tym nie mienš simvaličny ŭdzieł u vybarach pradstaŭniki akademičnaj supolnaści biaruć.
Taćciana raskazvaje, što ŭ skład kamisii ŭvachodzić ciapierašniaja kiraŭnica Sienata EHU, a taksama jość adzin pradstaŭnik studenctva. Ale ž hetaje pradstaŭnictva mienavita simvaličnaje, nasamreč akademičnaja supolnaść EHU nie maje realnaha ŭpłyvu na pryniaćcie rašeńniaŭ.
«Ja pracuju ŭ EHU z 1994 hoda, bolš za toje, sama brała ŭdzieł u pieršych vybarach rektara ŭ 2017 hodzie, i navat tady, niahledziačy na vynik, było bolš adkrytaści, čym ciapier, kali my majem tolki minimum infarmacyi», — zaŭvažaje jana.
Važna, kaža Taćciana, uličvać nastupnaje. Kali prachodziać takija konkursy na vysokija pazicyi, časta ludzi nie chočuć apubličvać svoj udzieł i zhodnyja na heta tolki ŭ vypadku svajoj pieramohi. Bo ŭ konkursie mohuć brać udzieł ludzi, jakija zajmajuć vysokija pazicyi ŭ niejkich akademičnych instytucyjach, fondach ci ŭniviersitetach.
«Ale čaściej za ŭsio ŭ vypadkach vybaraŭ akademičnaja supolnaść viedaje jak minimum pra niekalkich finalistaŭ, jość etapy publičnaha abmierkavańnia ich kandydatur, hałasavańniaŭ i hetak dalej. Na žal, u EHU ciapier vykarystoŭvajecca bolš zakrytaja madel, i heta źviazana mienavita z tym, što z samaha pačatku vybary rektara pracedurna nie praduhledžvajuć uliku mierkavańnia akademičnaj supolnaści.
Jak prafiesarka EHU, ja b chacieła, kab chacia b imiony 3—5 finalistaŭ byli apubličanyja, kab hetyja ludzi vystupili ŭ Sienacie sa svajoj prahramaj, kab Sienat abmierkavaŭ ich prahramy i taksama mieŭ prava hołasu padčas vybaru rektara. Heta adpaviadaje ŭjaŭleńniu pra toje, jakoj musić być aŭtanomija ŭniviersiteta i kultura akademičnaha samakiravańnia», — raskazvaje Taćciana.
Pavodle Ščytcovaj, za apošnija paru hadoŭ u EHU adbylisia peŭnyja źmieny, jakija pakazvajuć, što ŭniviersitet pastupova vychodzić sa stanu doŭhaha instytucyjanalnaha kryzisu. Hetyja pazityŭnyja zruchi važna fiksavać. Ale heta tolki pačatak šlachu, tamu vielmi važna, kaho zaraz vybieruć na pazicyju rektara.
Ad jaho čakajuć, kaža Taćciana, kab jon vyvieŭ EHU na inšy ŭzrovień mieniedžmientu, to-bok arhanizacyjnaha zabieśpiačeńnia akademičnych i daśledčych pracesaŭ va ŭniviersitecie, i, hałoŭnaje, na inšy ŭzrovień uzajemadziejańnia z hramadzianskaj supolnaściu Biełarusi. Praz adukacyju i daśledavańni ŭniviersitet pavinien pradstaŭlać i prasoŭvać intaresy demakratyčnaj Biełarusi ŭ Jeŭropie i ŭ hłabalnym mižnarodnym kantekście. A dla hetaha nieabchodna zapuścić novyja adukacyjnyja prahramy, vybudoŭvać navukovaje supracoŭnictva z roznymi akademičnymi instytucyjami ŭ Jeŭropie i ŭ śviecie, a taksama pašyrać uzajemadziejańnie z hramadzianskaj supolnaściu.
Rektary źmianiajucca — skandały zastajucca
Jašče 7 hadoŭ tamu vybary rektara ŭ EHU prachodzili zusim inšym čynam: byŭ viadomy šort-list kandydataŭ, hetyja kandydaty sustrelisia z vykładčykami i studentami EHU, va ŭniviersitecie adbyvalisia adpaviednyja hutarki, dyskusii. Kandydaty publična abviaščali svaje prahramy, a Studenckaje pradstaŭnictva i Asacyjacyja vypusknikoŭ EHU navat zładzili kanfierencyju, kudy zaprasili ŭdzielnikaŭ vybaraŭ.
Tady, u 2015 hodzie, na post rektara byŭ vybrany amierykaniec Devid Polik. Užo tady niekatoryja ŭdzielniki vybarčaha pracesu vykazvali niezadavolenaść tym, nakolki nieprazrysty vybarčy praces.
Devid Polik na momant vybaraŭ zusim nie vałodaŭ biełaruskaj movaj i tolki vyvučaŭ ruskuju, mieŭ vopyt kiraŭnictva niekalkimi pryvatnymi kaledžami ŭ ZŠA. Na pasadzie rektara jon pratrymaŭsia tolki hod, pakul nie źjaviŭsia niezaležny finansavy aŭdyt, što pakazaŭ, jak tahačasnaja administracyja EHU złoŭžyvała svaimi pasadami.
Siarod inšaha, aŭdytarskaje zaklučeńnie śviedčyła, što na karyść rektara Polika pieravodzilisia hihanckija sumy hrošaŭ — u pieryjad z červienia pa vierasień 2015 hoda jany skłali kala 104 tysiač dalaraŭ. Farmalna jany prachodzili jak kampiensacyja ŭniviersitetam vydatkaŭ amierykanca padčas jaho pracoŭnaj dziejnaści, ale ž aŭdytary nie atrymali nijakich dakumientaŭ, što paćviardžali hetyja vydatki, naprykład, avijabiletaŭ.
U 2017 hodzie ŭ EHU prajšli novyja vybary rektara, i hetym razam imiony kandydataŭ užo nie raskryvalisia. Pieramoh jehiptołah i były ministr adukacyi Bałharyi Siarhiej Ihnataŭ, jaki ŭznačalvaje ŭniviersitet dahetul — jon taksama da abrańnia rektaram nijakim čynam ź biełaruskaj prablematykaj nie pierasiakaŭsia.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary