Na kanfierencyi biełaruskich vajaroŭ, jakaja adbyłasia 29 listapada ŭ Kijevie, siarod inšaha byli pradstaŭleny novyja biełaruskija vajskovyja simvolika, uniforma i ranhi. «Naša Niva» daviedałasia padrabiaźniej, jak jany buduć vyhladać i jakija sensy ŭ ich zakładzieny.
Prakamientavać pradstaŭleny prajekt my paprasili śpiecyjalista ŭ hetaj halinie z pazyŭnym «Tuman».
«Naša Niva»: Toje, što było prezientavana na kanfierencyi ŭ Kijevie, ci było razhledžana biełaruskimi vajskoŭcami, uchvalena imi i zaćvierdžana?
Tuman: Na kanfieriencyi była pradstaŭlena ŭniforma Biełaruskaj vyzvolnaj armii (BVA), bajavaja i paradnaja, a taksama ŭsie elemienty źviazanyja ź joju — a heta kukardy, piatlicy, narukaŭnyja znaki prynaležnaści da BVA, vajskovyja ranhi — pahony, znaki adroźnieńnia pa časie ŭdziełu ŭ bajach, adznaki paranieńniaŭ.
Šeraja paradnaja ŭniforma pryznačana biełaruskim vajskoŭcam, jakija vajujuć va Ukrainie i źjaŭlajucca słužboŭcami BVA.
Tak, vyniki pracy byli razhledžany i ŭchvaleny Vajskovaj pracoŭnaj hrupaj, jakaja składajecca z bolšaści kamandziraŭ viadomych biełaruskich padraździaleńniaŭ, paramilitarnych i źviazanych ź imi, pravaabarončych arhanizacyj, a taksama viadomych pavažanych ludziej, źviazanych z vajskovaj spravaj u jakaści ekśpiertaŭ. U vajskovuju pracoŭnuju hrupu byli zaprošany ŭsie kamandziry, ale naturalna, što ŭ čas vajny nie ŭsie mohuć achviaravać na heta čas.
«NN»: Na atrybutycy fihuruje nazva Biełaruskaja vyzvolnaja armija. Što heta za struktura?
Tuman: Stvareńnie Biełaruskaj vyzvolnaj armii zaćvierdžana Dekłaracyjaj ab namierach supracoŭničać u vyzvaleńni Biełarusi. Z hetaj metaj stvarajecca siła — Biełaruskaja vyzvolnaja armija — BVA. Siońnia ŭvieś biełaruski narod čynić supraciŭ złačynnamu režymu, jaki dziejničaje ŭ intaresach zamiežnaj dziaržavy, pucinskaj Rasii. Tamu BVA nie budzie vojskam u akademičnym razumieńni hetaha słova, heta arhanizacyja narodnaha zmahańnia za adnaŭleńnie zakonnaści, demakratyčnaha kanstucyjnaha ładu i niezaležnaści Biełarusi. Tut znajduć svajo miesca i cyvilny vałancior i hienierał.
Ludzi mohuć pa-roznamu dapamahać vyzvolnaj armii — svajoj ekśpiertnaj dapamohaj, fizičnaj, u tym liku vajskovaj spravaj, materyjalnaj ci hrašovaj. BVA — heta arhaničnaje ŭtvareńnie, jakoje zapatrabavaŭ čas.
My ŭsie, chto niešta robić — udzielniki Biełaruskaj vyzvolnaj armii, jakaja ratuje svaju krainu. Ciapier my ŭsie ŭ supracivie.
Pakul što abjadnańnie pracuje na haryzantalnych suviaziach, ale ŭ peŭny čas jaje vajskovaja častka moža być pierafarmatavana ŭ «viertykalnuju» strukturu sa štabam BVA i vajskovymi złučeńniami. To-bok pieratvarycca ŭ armiju ŭžo nie jak hramadskaje abjadnańnie, a vajskovaje abjadnańnie (vajskovaja struktura, jakaja składajecca sa złučeńniaŭ).
«NN»: Nazva struktury — heta adsyłka da Biełaruskaj vyzvolnaj armii, jakaja viadomaja taksama pad nazvaj «Čorny kot», antysavieckaj arhanizacyi, jakaja da 1957 hoda viała partyzanskuju baraćbu za adnaŭleńnie niezaležnaści Biełarusi?
Tuman: Nad prajektam pracavali historyki, ekśpierty, vajskoŭcy, jakija dobra viedajuć roznyja prykłady vajskovaha budaŭnictva biełarusaŭ z našaj historyi. Jany nie imknulisia šukać adpaviednik lehiendarnaj arhanizacyi «Čorny Kot», choć i dobra viedajuć pra jaje isnavańnie. Im dobra viadomy inšyja vyzvolnyja armii, mietady ich pracy, pamyłki. Ale tak, spynilisia na hetaj abjadnaŭčaj naźvie — Biełaruskaja vyzvolnaja armija. Jana i histaryčnaja, i miłahučnaja, jana — abahulnieny vobraz biełaruskich vajskoŭcaŭ roznych epoch. Nazva vydatna adpaviadaje tym patrabavańniam i tym metam, jakija my stavim pierad saboj — vyzvaleńnie Biełarusi.
«NN»: My, zdajecca, užo bačyli padobnuju simvoliku na braniatechnicy, tady ŭsie paličyli, što heta ŭkrainskaje IPSA. Ci možacie niešta raskazać pra toj vypadak?
Tuman: Kali vy bačyli na technicy niešta padobnaje da šaścikancovaha kryža ŭ vaśmikancovaj zorcy, to heta, mabyć, jana [Biełaruskaja vyzvolnaja armija] i jość. Ale i Časovaja vajskovaja kamisija (ČVK), i Biełaruskaja vyzvolnaja armija — heta sakretnyja arhanizacyi, i my nie možam bolš padrabiazna pra ich raspaviadać.
Śpiecyjalizacyja vajskovych hieraldistaŭ i ŭnifarmistaŭ vuzkaja: jany tolki raspracoŭvajuć simvoliku, uniformu i vajskovuju atrybutyku. Z metaj biaśpieki ŭ inšyja spravy BVA jany nie paśviečany. Im treba pracavać z kamandzirami BVA, a heta ludzi kankretnyja, ludzi spravy. Na vajnie niama času baŭbatać i zavodzić ŭ łabirynt słoŭ, za kožnym słovam staić žyćcio. I heta honar — dapamahać im.
«NN»: Čamu znak-kryž nazvany ŭ honar Usiasłava Čaradzieja, a nie ŭ honar bolš blizkich da nas pa časie hietmanaŭ Chadkieviča ci Astrožskaha?
Tuman: Reč u tym, što pry hietmanie Astrožskim i našych vybitnych pałkavodcaŭ siaredniaviečča ŭžo ŭsia hetaja simvolika isnavała. A tamu ličyć heta ich spadčynaj było b z hieraldyčnaha punkta hledžańnia niapravilnym. Jany karystalisia ŭłasnymi hierbami, a taksama dziaržaŭnaj simvolikaj — hierbam Pahonia, vobrazam Baharodzicy, šaścikancovym kryžam i inšymi vyjavami.
Vidavočna, što raspracoŭščyki natchnialisia tymi časami, kali dziaržaŭnaja i vajskovaja simvolika tolki źjavilisia. Hetyja simvały, i kryž, i zorka, majuć ahulnachryścijanskaje značeńnie, uklučajuć u siabie ŭpłyvy jak Uschodu, tak i Zachadu, bo ŭźnikli jašče da raskołu na pravasłaŭnuju i katalickuju kanfiesii. Da taho ž takaja vaśmikancovaja zorka isnavała jašče navat u dachryścijanskija časy.
Adlik pačynajecca ź letapisnych časoŭ, z našych połackich kniazioŭ, u tym liku najvybitnaha kniazia-vajara, dziaržaŭnaha budaŭnika i chryściciela Biełaruskaj ziamli — Usiasłava Čaradzieja. Dakładna možna śćviardžać, što jon karystaŭsia ŭ jakaści svajho simvała šaścikancovym Śviatym abo Česnym kryžam, bolš nam viadomym jak kryž Jefrasińni Połackaj ci kryž kniazioŭ Barysa Usiasłaviča i Rahvałoda-Vasila Barysaviča. Niadaŭnija znachodki piačatak połackich kniazieŭ dazvolili nam adnavić jašče adzin dynastyčny simvał Rahvałodavičaŭ — vaśmikancovuju zorku. Tamu nam padałosia słušnym vyvodzić našu sučasnuju vajskovuju simvoliku adtul, a taksama ŭvodzić jaje ŭ infarmacyjnaje i hieraldyčnaje pole pad imiem najbolš viadomaha i słavutaha kniazia.
Častka pracy vajskovych hieraldystaŭ — heta ŭsio ž imidžavaja praca, jaje vyniki pavinny być zrazumiełymi ludziam. Jany nie pavinny ŭžo tak hłyboka zaarchiviravacca, kab ludzi paciskali plačyma i pytalisia «a što heta?», «što vy mieli na ŭvazie?». Jany budujuć zrazumiełuju ijerarchiju biełaruskaj simvoliki, tamu i pryviazvajucca da najbujniejšych vajskovych, dziaržavaŭtvaralnych vobrazaŭ.
I zhadanyja hietmany znojduć svaje miesca ŭ asobnych uznaharodach.
Plus Usiasłava Čaradzieja ŭ tym, što heta vobraz abjadnaŭčy. Jon, jak i Jefrasińnia Połackaja, jadnaje ŭsich biełarusaŭ. Treba padkreślić, što naša historyja pačynajecca nie tolki ad Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, a značna raniej, jašče ŭ dachryścijanskija časy. Naš narod, jaki staŭ nacyjaj maje vybitnuju tysiačahadovuju historyju! Zrazumieła vorahi i ich miascovyja pamahatyja chočuć z nas zrabić mankurtaŭ, maŭlaŭ, jakaja ŭ vas historyja — łapci dy masłabojki. Rasčaruju ich, my samaja mocnaja nacyja ŭ Suśviecie, bo inšaja nacyja pamiž takimi drapiežnikami ŭžo źnikła b, a my žyviem i žyć budziem pakul zastanieca chacia b adzin nośbit Biełaruskaści.
Taksama, pakolki pavodle lehiendy kniaź pieratvaraŭsia ŭ vaŭka i ŭnačy źjaŭlaŭsia pierad voraham, da našaj uniformy ŭziaty šery koler voŭka. Da taho ž forma takoha koleru praktyčnaja, dziasiatki krain śvietu majuć uniformu mienavita šeraha koleru.
Raspracoŭščyki pierabrali bolš za tryccać adcieńniaŭ šeraha pa kalaroŭniku, a paśla vybrany koler pakazali vajskovaj pracoŭnaj hrupie, jakaja jaho pryniała. Usie admovilisia ad achoŭnaha kolera, prynamsi zialena-aliŭkavaha ŭ roznych adcieńniach, bo nie chacieli patrapić u adzin koler z rasiejcami, bo my musim ad ich jaŭna adroźnivacca. Takoje raźmiežavańnie nam vielmi patrebna ŭ hety vajenny čas.
Ale šeraja forma pryznačana pakul tolki dla vajskoŭcaŭ, vajujučych va Ukrainie, kančatkovaha rašeńnia pa kolerach budučaj biełaruskaj armii pakul niama. Mahčyma jana budzie padzialacca pa kolerach rodach vojskaŭ: ciomna-sini — avijacyja i SPA, karyčnievata-achoŭny — suchaputnyja vojski. Darečy, chučej za ŭsio čorny koler budzie zamacavany jak histaryčny za palicyjaj, bieły — za Hanarovaj vartaj. Kančatkovaha rašeńnia ČVK niama, bo heta zaraz nie pryjarytetnyja pytańni.
«NN»: Jakoje simvaličnaje značeńnie maje vaśmikancovaja zorka?
Tuman: Na Biełarusi jašče ŭ dahieraldyčnyja časy byli najbolš raspaŭsiudžany zorki i kryžy — dachryścijanskija simvały, protasimvolika. Zorka-Sonca — najstaražytny znak i sakralny simvał dla pieravažnaj bolšaści narodaŭ. Sonca tradycyjna ŭsprymajecca jak uvasableńnie viarchoŭnaha bažastva ŭ roznych relihijach i kulturach. Hałoŭnaja zorka-Sonca i zorki naohuł — simvały viečnaści, vysokich imknieńniaŭ, ideałaŭ, puciavodnaści, ščaścia i inšaha. Roznaja kolkaść kutoŭ, kancoŭ abo pramianioŭ, jakija ŭtvarajuć zorku, a taksama ich koler nadajuć zorkam asablivy, ułaścivy tolki im sens ŭ hieraldycy, emblematycy, vajskovaj simvolicy.
Siarod zorak najbolš raspaŭsiudžanyja ŭ Jeŭropie šaścikancovyja i vaśmikancovyja zorki. Jany prysutničajuć ŭ chryścijanskaj simvolicy — ŭ interjerach i na kupałach chramaŭ, ŭ vajskovaj simvolicy, naprykład, jak ordenskija zorki. Šaścikancovaja zorka, naprykład, jakaja maje relihijnaje značeńnie — jak Biblejskaja, abo «Viflejemskaja zorka». Jana časta asacyjujecca ŭ nas z habrejskaj kulturaj i simvolikaj. Tamu ŭ biełaruskaj simvolicy i hieraldycy zamiest jaje časta vykarystoŭvałasia vaśmikancovaja zorka. I hieraldysty prapanujuć uvieści ŭ praktyku jaje nazvu — «Biełaruskaja zorka».
Vaśmikancovaja zorka maje svajo značeńnie. Jana abaznačaje paniaćci: «Boh», «Sonca», «Dobraja viestka», «Pačatak», «Naradžeńnie» i inšaje. Važna taksama, što takaja zorka vystupała jak simvaličny adpaviednik Isusa Chrysta. Mienavita hetaja akaličnaść — prysutnaść siedziačaha na tronie Isusa Chrysta i vaśmikancovaj zorki, jak jaho simvaličnaha ŭvasableńnia, na piačatkach połackich kniazioŭ Usiasłava Čaradzieja i jaho naščadkaŭ, dazvoliła nam stvaryć adpaviednuju emblemu BVA. Hetaja zorka z kryžom taksama maje svaju nazvu — «Biełaruskaja vajskovaja zorka». Tamu emblema novaja, ale maje hłybokija karani.
Uvohule zorki roznych kanfihuracyj vielmi raspaŭsiudžany ŭ dziaržaŭnaj i vajskovaj simvolicy Jeŭropy i ŭ cełym Zachadu. Naprykład, vaśmikancovaja zorka sustrakajecca jašče ŭ simvolicy ŭzbrojenych sił Makiedonii (ale maje tam inšaje pachodžańnie — ad simvoliki makiedonskich caroŭ), a šaścikancovaja zorka zachavałasia ŭ Litvie.
«NN»: Na što aryjentavalisia ŭ stvareńni novaj uniformy i znakaŭ adroźnieńnia? Ci byli niejkija napracoŭki ŭziatyja z 90-ch hadoŭ?
Tuman: Adrazu, kab nadalej nie ŭźnikała nijakich pytańniaŭ, akreślim, što
raspracoŭščyki nie rabili nijakich kopij z uniformy inšych krain, u tym liku z uniformy Viermachta. Jany praviali hruntoŭnaje histaryčnaje daśledavańnie, jakoje źmiaščaje 700 vyjaŭ, zrabili dziasiatki abhruntavańniaŭ. I kali niechta kaža — «vo, chłopcy ŭziali ŭ niemcaŭ skapiravali» — heta hłupstva. Heta ŭžo maje nazvu — «sindrom Štyrlica».
Byŭ daśledavany pieryjad pačatku XX stahodździa. Hladzieli na tych biełaruskich vajskoŭcaŭ, što słužyli ŭ absalutna roznych vojskach, dzie ŭžo byli sfarmiravanyja sučasnaha vyhladu mundziry z kišeniami.
Aryjentavacca na bolš rańni pieryjad, časy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ci vyzvolnych paŭstańniaŭ, było niemetazhodna, bo tam mundziry byli z «hołymi hrudziami» biez kišeniaŭ, z radami huzikaŭ — z hetaha asabliva ničoha nie paciahnieš. Niejkija elemienty, viadoma, hladzieli, ale
z bolšaha źviartalisia da pieryjadu Pieršaj suśvietnaj vajny, da biełaruskich vajskoŭcaŭ u roznych armijach, paśla — da pieryjadu BNR, słuckich paŭstancaŭ, biełaruskich čaściej u znoŭ taki roznych armijach — Litvy, Polščy, dzie isnavali Litoŭska-biełaruskaja dyvizija ci Biełaruskaja vajskovaja kamisija ŭ składzie Vojska Polskaha, farmiravańni pad kamandavańniem Bałachoviča.
Pra toje, jak daśledavali ŭniformu — da kožnaha huzika, kišeni, pahona, ich koleru — možna asobnuju knihu napisać. Heta sotni malunkaŭ, niekalki asobnych kancepcyj. Praca šła vielmi aściarožna, adkazna, pakrokava.
Sa svajho boku my možam dakładna śćviardžać, što biełarusy, zhurtavanyja ŭ antysavieckija vajskovyja častki, najbolš časta nasili mundziry z trochmyskovym kłapanam. Na fatazdymkach i kalarovych rekanstrukcyjach šmat biełarusaŭ u rasijskich frenčach z takimi kłapanami, u brytanskich, hiermanski, litoŭskich i samarobnych mundzirach z takimi kišeniami. I što b ni kazali, bolšaść biełaruskich antysavieckich farmiravańniaŭ nasili šeryja, albo šera-zialenyja, albo šera-błakitnyja, šera-karyčnievyja mundziry, bo šery i jahonyja adcieńni — heta adzin z najraspaŭsiudžanych koleraŭ mundziraŭ vajujučych bakoŭ. Taksama šery koler — koler niepafarbavanaha pałatna, ź jakoha šyli sialanskuju i vajskovuju vopratku biełaruskija paŭstancy, słučaki i inšyja.
«NN»: Ci mahli b bolš padrabiazna raspavieści pra elemienty paradnaj uniformy?
Tuman: Na levym rukavie paradnaha mundzira možna zaŭvažyć čyrvonyja ryski, jakimi paznačajucca paranieńni. Na inšym rukavie srebnyja šaŭrony-«ptuški» — heta adznaki za peŭny pieryjad vykarystańnia vajara pa bajavym pryznačeńni. Prapanoŭvałasia našyvać adnu «ptušačku» za paŭhoda, ale kančatkova pieryjad budzie akreśleny ČVK. Taksama na łokci jość vyšyŭka sił śpiecyjalnych apieracyj u vyhladzie kryła ź miačom, jakaja pazyčana sa staražytnaha biełaruskaha hierba.
Na plačy ź levaha boku ahulnavajskovy narukaŭny znak Biełaruskaj vyzvolnaj armii, z pravaha — narukaŭny znak padraździaleńnia.
Vajskovymi hieraldystami raspracavana 30 emblem pa ŭsich rodach vojskaŭ i słužbach, ale, jak kažuć, nie da času. Pakul biełaruskija vajskoŭcy abjadnoŭvajucca pad adnoj emblemaj, kab nie było takoha, što ŭ kožnaha vajskoŭca pa svajoj emblemie. Mahčyma, tak budzie paźniej, albo emblema budzie pa pryznačeńni farmiravańnia, a pakul ahulnaja — dla ŭsich vajskoŭcaŭ va Ukrainie.
Vy pytalisia, što ŭziata z 90-ch hadoŭ. Dyk voś u 1990-ja hady adzin z prajektaŭ paradnaj formy biełaruskich vajskoŭcaŭ, raspracavany Jaŭhienam Kulikom, praduhledžvaŭ piatlicy z kryžam Usiasłava Połackaha. Takija ž mieli ŭ kancy Druhoj suśvietnaj vajny biełaruskija antysavieckija padraździaleńni.
Niekatoryja nazyvajuć hety simvał «kryžom Jaryły», ale heta chučej «narodnaja» nazva, jakaja, napeŭna, vielmi ździviła b viadomaha jazyčnickaha boha ŭradžaju, viasny i kachańnia. Dy i nie da miesca, čamu nie Piarun, nie boh vajny Kara dy inšyja? Prapanavany hieraldystami varyjant bolš adpaviadaje histaryčnamu — šaścikancovy kryž Usiasłava Połackaha z roznaj daŭžynioj pierakładzin: vierchniaja — vužejšaja.
Jašče adzin histaryčny elemient — stužka da huzika. Jana była nie ŭznaharodnaj, jak niekatoryja stužki ŭ inšych armijach, naprykład, taja ž hieorhijeŭskaja ci niamieckija ordenskija stužki, a adrazu była znakam adroźnieńnia, znakam prynaležnaści. U čas Pieršaj suśvietnaj vajny heta była takaja protasimvolika: praściej ža było zrabić bieła-čyrvona-bieły bant, paviazku na rukaŭ albo voś takuju stužku.
Kastuś Jezavitaŭ uvioŭ jaje prykazam dla vajskoŭcaŭ-biełarusaŭ jak znak adroźnieńnia, tamu paličyli vartym heta zachavać. A dzie zaraz patrebny taki znak adroźnieńnia? U Biełarusi nie patrebny, a voś va Ukrainie, kab pakazać siarod Zamiežnaha lehijona, što «voś heta — biełarusy, bačycie», jon patrebny.
Vajskoŭcy skazali, što kali heta byŭ znak adroźnieńnia, to niachaj jon takim i zastajecca. Adzinaje što, vajskovaja pracoŭnaja hrupa, jakaja prymała ŭniformu, prapanavała, što mienavita hetuju stužku zmohuć vykarystoŭvać tolki tyja, chto znachodzicca na froncie i maje kantrakt z USU. Bo buduć jašče tyłavyja słužby, jakija taksama buduć mieć prava našeńnia šeraj uniformy, jany taksama važnyja častka Biełaruskaj vyzvolnaj armii, ale hetuju stužku buduć mieć tyja, chto niepasredna vajuje.
Vajskoŭcy mohuć uvieści niejki statut dla stužki, jak i kali jaje macujuć da mundzira, ale zadumvałasia jana jak ahulny znak adroźnieńnia dla biełarusaŭ.
Jašče adna cikavaja reč u mundziry — heta ciamlak, tradycyjnaja statusnaja reč. Ciemlaki byli aficerskija i padaficerskija, a taksama nacyjanalnyja, zroblenyja ź nitak peŭnych koleraŭ. A byli i bolš prostyja, palavyja, skuranyja. Hety elemient taksama zakładzieny va ŭniformu, bo praduhledžvajecca, što budzie ŭznaharodnaja zbroja, ci to korcik, ci to šabla, abo ŭvohule słužbovaja zbroja, jak, naprykład, u hanarovaj varty abo ściažnoj hrupy, dzie try čałavieki pavinny mieć šablu.
Uvohule ŭsie hetyja raspracoŭki robiacca na budučyniu. Kažuć, što nie da času, ale treba zaŭsiody raspracoŭvać uvieś hieraldyčny ałfavit, usiu tablicu množańnia, kab, kali znoŭ u Biełarusi pryduć da ŭłady demakratyčnyja siły, nie było situacyi, što znoŭ brakuje času na raspracoŭku svaich simvałaŭ. I prychodzić potym homa-savietykus i kaža — nu nie ŭsio ž tak drenna było ŭ łukašysckaj Biełarusi, davajcie zachavajem, što jość.
I ciapier jość tyja, chto kaža: «Davajcie zorku piacikancovuju zachavajem». Mnohija mocna «zabacyleny» saŭkom. Navat tyja, chto siońnia vajuje va Ukrainie z rasiejcami, jany admaŭlajucca ad nacyjanalnych simvałaŭ. Vajujuć z ruskimi, ale nosiać usio ruskaje. Niedachop kultury, niedachop infarmacyi, viedaŭ tearetyčnych i našaja vajskovaja ŭpartaść, tradycyjnaść. Dziady vajavali, my nasili, chaj budzie jak było.
Heta «bacyła», ad jakoj čałaviek musić vylečycca. Meta hieraldystaŭ jakraz pakazać niešta zdarovaje, nacyjanalnaje. Naprykład, koler krapavaha biereta, jaki ciapier Kubrakovu nieviadoma za što biez ekzamienaŭ dali, prapanujecca zamianić na karmazinavy koler. Heta ciomna-čyrvony, nasyčany koler, chaładniejšy za krapavy.
Hety ž koler źjavicca na słužbovym paśviedčańni BVA, jakoje budzie mieć kožny słužboviec, što spryčyniŭsia da supracivu.
Taksama da statusnych elemientaŭ formy možna adnieści aksielbant.
Aksielbant prysutničaje ŭ armijach amal usich krain. Najpierš jaho nasili aficery Hienieralnaha i inšych štaboŭ: ale taksama i inšyja słužboŭcy. Potym aksielbant staŭ elemientam paradnaj formy dla ŭsich. Jaho nasili i šarahoŭcy, i aficery, u pieršych jon byŭ adzinarnym, u druhich — padvojnym.
Niekatoryja kažuć, što hety elemient pajšoŭ ad viarovak, jak simvała pahardy śmierciu, ale jość i inšyja mierkavańni. Isnavali aksielbanty, jakija byli spałučany z pahonami. Uvohule pieršyja pahony — heta takija składanyja plecienyja rečy, jakija časta mieli elemienty, jakija źvisali na hrudzi — kutasy, machru. Paśla aksielbant pieratvaryŭsia ŭ asobny elemient.
Da kanca nie vyznačana, jaki jon budzie mieć status, ale ŭsio idzie da taho, što jon budzie statusnym elemientam dla ŭsich, chto maje paradna-pradstaŭničuju formu adzieńnia. Šarahoŭcy i padaficery buduć tradycyjna mieć adzinarny aksielbant, astatnija — padvojny.
Siońnia pakul niama vajskovaj palicyi ci niejkich padobnych struktur, ale my trymajem u hałavie, što dla ich aksielbant moža być inšaha koleru, naprykład, moža być apavity bieł-čyrvona-biełym šnuram.
«NN»: Žest pryvitańnia vy nazvali «Małaja Pahonia». Što heta za simvał i čamu jon maje takuju nazvu?
Tuman: U nas u Biełarusi dahetul zachoŭvajecca savieckaja praktyka, što vajskovaje pryvitańnie možna addavać tolki prykładańniem ruki da hałavy, ale tolki z hałaŭnym uboram. My adyšli ad hetaha. Adzin z našych siabroŭ prapanavaŭ «Małuju Pahoniu» ŭ jakaści vajskovaha pryvitańnia. Heta pryciskańnie ruki, jakaja trymaje ŭjaŭny mieč, da serca. Vajskoŭcam heta vielmi lohka rastłumačyć, jak pavinna być. «Małaja Pahonia» prysutničała ŭ biełaruskaj hieraldycy, vajskovaj simvolicy, heta byŭ asobny hierb. Časta rycary pryciskali sam mieč da serca, jak znak pavahi adzin da adnaho. Hetaja siemantyka vielmi daŭniaja.
«NN»: Vy raspracavali taksama vajskovyja ranhi. Ci jość niejkija adroźnieńni ad tych, što vykarystoŭvajucca ŭ siońniašniaj biełaruskaj armii?
Tuman: Ranhi byli zrobleny stroha va ŭviazcy ź sistemaj NATA i ichnimi kodami. Prybralisia praparščyki, jakich zamianili na charužaha, padcharužaha. Faktyčna i toje, i druhoje aznačaje litaralna «ściahanosiec». Ale praparščyk pachodzić ad nieŭłaścivaha nam słova «prapar», a charužy ad «charuhva».
Taksama ŭ nas źjavilisia kaprały, byŭ dapracavany sieržancki i ŭvieś padaficerski skład, raspaŭsiudžany ŭ zachodnich armijach, u tym liku krainach NATA. Prybrali małodšaha lejtenanta, jaki byŭ vielmi sumnieŭnym pramiežkavym ranham. Dadajecca bryhadny hienierał, heta pieršaje hienieralskaje zvańnie dla taho, kab bryhadami ŭsio ž taki kamandavali hienierały, a nie jak siońnia byvaje, što bryhadaj da svajoj śmierci kamanduje padpałkoŭnik ci pałkoŭnik.
Zhodna ź sistemaj NATA, jak u 26 krainach aljansu, pieršuju zorku na pahonach budzie atrymlivać padparučyk (adpaviednik lejtenanta). Praz heta ŭźnikła napruha ŭ niekatorych małodšych aficeraŭ, bo ŭ ich z pahonaŭ prybiarecca adna zorka. Kapitan — heta ŭžo nie čatyry zorki, a try, a starejšy lejtenant — nie try zorki, a dźvie. My na heta adkazvajem žartam: treba, chłopcy, chutčej starejšymi aficerami stanavicca. Darečy, na vajnie, kali pasada adpaviadaje ranhu pa statutach luboj armii, ranhi iduć značna chutčej.
Małodšyja aficery buduć mieć ad adnoj da troch zorak na pahonach, hetak ža jak i starejšyja aficery, ale ŭ apošnich jašče dadasca ŭnizie papiaročny mietaličny hałun. Jon nazyvajecca «krakadził», bo ŭsie hałuny majuć tradycyjny časoŭ VKŁ zihzah, jaki nahadvaje «zuby-ikły». My jaho zapazyčyli ź biełaruskich vajskovych ściahoŭ časoŭ VKŁ. Hienierały iduć pa toj ža samaj sistemie, ale ŭ ich moža być čatyry zorki, a zamiest hałuna budzie dubovaje liście. Nu i najvyšejšy ranh — hienierał armii — budzie mieć adnu zorku, dubovaje liście i jašče hierb «Pahonia».
Chočam paznačyć, što pamier zorki i ŭ padparučyka, i ŭ hienierała adnolkavy, što adpaviadaje vajskovaj etycy.
«NN»: Chto budzie prysvojvać ranhi BVA?
Tuman: Raspracavana sistema, vajskovaja pracoŭnaja hrupa ź biełaruskich vajskoŭcaŭ pryniała i paćvierdziła, što ŭ jaje niama pytańniaŭ i što jany zhodnyja joju karystacca. Ciapier, viadoma, jaje treba ŭvieści.
Była ideja, što niejki palityčny ci vajskovy centr, niejki naš dziaržaŭny kiraŭnik uviadzie jaje svaim zahadam. Jość ža ŭ nas Rada BNR, Kabiniet Śviatłany Cichanoŭskaj. Ale pakul hetaha nie atrymałasia. Nichto nie choča brać na siabie inicyjatyvu i adkaznaść. I zhodna z tradycyjaj heta moža zrabić luby vajskovy kiraŭnik, jaki budzie ŭ ranhu staršyni Časovaj vajskovaj kamisii.
Tak robicca padčas vajny, adsutnaści ŭłady, kali razvaleny kanstytucyjnyja dziaržaŭnyja instytuty, bo narod — heta adzinaja krynica ułady, jon vyłučaje svaich pradstaŭnikoŭ, stvaraje svaje kamitety. I najvyšejšy vajskovy kiraŭnik, jak heta i było ŭ historyi, moža svaim zahadam uvodzić ranhi, simvoliku, znaki i navat uznaharody.
Da taho, nakolki viadoma, u ČVK prysutničajuć starejšyja aficery, jakija hłyboka ŭ hetym pytańni. Ranhi buduć prysvaivacca stroha z zajmajemaj pasadaj i kolkaściu asabovaha składu jakim kiruje vajskoviec. ČVK razhladajecca prapanova paviarnuć vajskovyja (u tym liku śpiecyjalnyja) ranhi (zvańnia) vajskoŭcam BVA, jakich hramadzianin Łukašenka niezakonna pazbaviŭ.
«NN»: A novyja ranhi nie buduć uvachodzić u supiarečnaść z ukrainskimi?
Tuman: Pradstaŭleny prajekt vysoka acanili ŭkrainskija hieraldysty. Usio zroblena na naležnym uzroŭni, histaryčna adpaviedna i pryvabna. Da taho ž, nacyjanalnyja ranhi pryviedzieny ŭ poŭnuju adpaviednaść kodam NATA.
Siemantyčnaj, sensavaj supiarečnaści nie budzie, a jurydyčnaja — heta sprava ŭžo nie stolki hieraldystaŭ, kolki sprava biełaruskich stasunkaŭ z ukrainskimi ŭładami, z USU. Ale pakul ukrainskija ŭłady spryjalna staviacca da spravy, bo jana stavić za metu dapamahać Ukrainie, a nie zaminać joj.
Ale naturalna, što ŭkrainskija i biełaruskija ranhi buduć isnavać adnačasova. Nielha prymusić ukraincaŭ prystasavać ranhi da ichnich. Tamu pa kantrakcie heta moža być radavy, ale, kali jon kamanduje peŭnaj vajskovaj častkaj, to pa biełaruskich ranhach, zhodna z histaryčnymi tradycyjami i jurydyčnymi dakumientami, jon moža być navat majoram. Dumaju, kiraŭnictva BVA ŭ budučym pryjdzie da damovy z USU pa ahulnym pryznańni ranhaŭ. Pakul usio idzie pa ałfavicie, spačatku pieršaja litara, paśla astatnija.
«NN»: Ci raspracoŭvałasia sistema roznych kamand dla vojska?
Tuman: Dobra viadomyja ŭ hetym nakirunku praca Biełaruskaha zhurtavańnia vajskoŭcaŭ, Statut Stanisłava Sudnika. Ale hłyboka sistema kamand pakul nie raspracoŭvajecca, tolki źbirajucca materyjały na hetuju temu, i ŭžo jość cikavyja prapanovy. Viadoma, paśla heta budzie ŭ jakaści prajekta vyniesiena na pasiadžeńni ČVK zhodna z paradkam dnia.
Uvohule kamandy praduhledžvaje strajavy statut. Kali buduć stvorany niejkija vajskova-statutnyja struktury, to ŭ abaviazkach budzie raspracavać hetyja vajskovyja kamandy.
Paradna-pradstaŭničaja i asobaja paradnaja forma dla mužčyn i žančyn
«NN»: Ci jość užo niejkija vyrablenyja ŭzory formy, ryštunku i znakaŭ adroźnieńnia? Ci zmožam my ŭ chutkim časie pabačyć ich na kimści ź biełaruskich vajaroŭ ci palitykaŭ?
Tuman: Upieršyniu z časoŭ 19 stahodździa vyrablena biełaruskaja spražka na dziahu (pojas). Spražka biełaruskaha vajskoŭca moža nasicca na roznych typach uniformy. Ale pakul što razmova idzie pra vajskovuju paradna-pradstaŭničuju formu.
Było vielmi pryjemna dadać na spražku hierb Pahonia ŭzoru 1991 hoda. Apošni raz padobnyja spražki nasili ŭ časy Kaściuški, abo ŭ časy 1812 hoda, kali Napaleon adnaviŭ na peŭny termin VKŁ, a dalej užo i nie było takoj nahody, kab nasić spražki z Pahoniaj.
U časy BNR i paźniej, naprykład, kukardy nie było mahčymaści vyrablać, brali litoŭskija ci navat cyvilnyja ź Vilenskaj himnazii, albo litoŭskija huziki. Nie było času. Ciapier jość mahčymaść zrabić svajo.
Na pradpryjemstvie prapanoŭvajuć try roznyja varyjanty — prosty, siaredni i najlepšy. Ale vybirajecca tolki najlepšy. Uzrovień atrybutyki — heta taksamy pakazčyk surjoznaści prajekta. Dla paraŭnańnia — u siońniašniaj łukašenkaŭskaj armii zachoŭvajucca biestałkovyja składanyja kampazicyi, jak kažuć, «tak nichto ŭžo nie vajuje». Siońnia hieraldyčnyja vyjavy musiać być ścipłymi, a łukašysty ŭsio jašče ŭ rečyščy savieckich «naciurmortaŭ». Bo ŭ sučasnaj Biełarusi z-za rapresij ŭžo nie zastałosia śpiecyjalistaŭ u halinie hieraldyki.
«NN»: Jakija płany ŭ vas siońnia?
Tuman: Kiraŭnictva BVA ciapier maje ŭ hetym patrebu, bo ŭsio ž uniforma — heta abaviazkovy atrybut luboha nacyjanalnaha vojska. Ale sprava pavinna iści pa technałahičnych krokach, biez pamyłak.
Pratatypy ŭniformy ŭžo vyrablajucca. Da milimietraŭ udaskanalvajucca tyja ž kišeni. Toje, što namalavaŭ dyzajnier, musić pierajści da technołahaŭ i kanstruktaraŭ, jakija musiać pieranieści heta ŭsio na lakały, prystasavać pad kraŭcova-švackija pryłady.
Heta nie prosta pajści ŭ atelje i pašyć. U hetaj spravie jość šmat akaličnaściej. Treba spakojna prajści hety praces. Kali atrymajecca ŭžo pašyty ŭzor, tolki tady možna jaho addać na niejki masavy pašyŭ.
Hałoŭnaje — praca idzie, idei pieratvarajucca ŭ malunki, malunki ŭ etałonnyja vyjavy, vyjavy ŭvasoblivajucca ŭ mietale, tkaninie, skury. Heta vialikaje ščaście mastaka — być patrebnym Radzimie.
Z čytačami «Našaj Nivy» raspracoŭščyki ŭniformy i simvoliki Biełaruskaj vyzvolnaj armii taksama padzialilisia dvuma tematyčnymi kalendarami na 2024 hod, jakija vy možacie vyšej spampavać i razdrukavać.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Albo vialiki honar, albo vialikaja hańba». Što adbyvałasia na kanfierencyi pałka Kalinoŭskaha pa stratehijach vyzvaleńnia Biełarusi
U alternatyŭnym biełaruskim pašparcie chočuć pakinuć kłasičny pravapis, a ad Šahała admovilisia
Ad zachapleńnia dyzajnam da abureńnia pravapisam — u siecivie spračajucca pra alternatyŭny nacyjanalny pašpart
Kryž z «Pahoniaj». Abjadnany pierachodny kabiniet zasnavaŭ uznaharodu dla biełaruskich partyzan i padpolščykaŭ
«Vialiki absalutna čałaviek». Kola Łukašenka raskazaŭ, što dla jaho baćka i ŭ čym jahonaja apazicyjnaść32
Kamientary
Chaciełasia b patrymać jaje ŭ rukach!