«Vielmi składana zrazumieć, što jość dźvie praŭdy». Litoŭski historyk pra «Pahoniu» i spadčynu VKŁ
U novym vypusku tok-šou «Žyćcio-malina» litoŭski historyk Ruścis Kamuntavičus patłumačyŭ, čamu litoŭcam byvaje składana zrazumieć biełarusaŭ, jak jany hladziać na historyju VKŁ i ŭ čym hałoŭnaje adroźnieńnie biełaruskaj i litoŭskaj «Pahoni».
Ci mahčymy kansensus adnosna ahulnaj histaryčnaj spadčyny
Na dumku Ruścisa Kamuntavičusa, roznyja pohlady na histaryčnaje minułaje ŭ Biełarusi i Litvy mohuć istotna paŭpłyvać na palityčnyja adnosiny pamiž dźviuma krainami ŭ budučym. Sam historyk ličyć, što roznyja padychody — heta dobra.
«Heta dar, plus. Nam treba dapamahać biełarusam raźvivać ich bačańnie minułaha. I čym jano bolš budzie adroźnivacca ad litoŭskaha, tym lepš. A biełarusy pavinny dapamahać litoŭcam raźvivać svajo bačańnie», — tłumačyć svaju pazicyju Kamuntavičus i dadaje, što jaho ideju amal nichto ŭ Litvie nie choča zrazumieć i pryniać.
Historyk raskazaŭ, što ŭ apošnija dziesiać hadoŭ źmianiŭsia pohlad u Litvie adnosna movy VKŁ. Ciapier u škołach dziaciej vučać, što heta była rusinskaja mova. Da hetaha jaje nazyvali «kancylarskaj».
Jak u takoj situacyi pastupić racyjanalna, Kamuntavičus nie viedaje:
«Mnie racyjanalnaść bačycca ŭ tym, što roznaść padychodaŭ — heta dar. I ja sprabavaŭ heta patłumačyć u svajoj knizie ab historyi Biełarusi. Ja baču, jak litoŭcy jaje čytajuć i nie razumiejuć, što ja chacieŭ skazać.
Heta vielmi składana, bo nas usich u hetym rehijonie vučać, što jość adna praŭda, adna pravilnaja interpretacyja minułaha. I vielmi składana čałavieku, jaki prajšoŭ siaredniuju škołu (biełarus jon ci litoviec), zrazumieć, što jość dźvie praŭdy. Pavinna być niejkaja dyskusija pamiž vašaj i našaj elitami».
Ale dyskusija pakul nie atrymlivajecca.
U čym hałoŭnaje adroźnieńnie litoŭskaj i biełaruskaj «Pahoniaŭ»?
Adnosna hierba «Pahonia» Ruścis Kamuntavičus zaŭvažaje: «jość dokazy taho, što jana była ŭ vas da taho, jak stała našaj. «Pahonia» była jak na Zachadzie, tak i ŭ Biełarusi. I tolki potym jana źjaviłasia ŭ Litvie».
Historyk patłumačyŭ hałoŭnaje adroźnieńnie pamiž histaryčnymi hierbami dźviuch krain:
«Abiedźvie «Pahoni» adroźnivaje kryž. U litoŭskaj na sinim fonie załaty kryž. Pry hetym dźvie papiaročki (haryzantalnyja pałosy) u jaho roŭnyja. A ŭ vas kryž nahadvaje Kryž Jefrasińni Połackaj. U im vierchniaja papiaročka trochi karaciejšaja. Pry hetym kryž na biełym fonie».
Kamuntavičus adznačaje jašče adnu važnuju akaličnaść: «Vaš kryž byŭ zrobleny ŭ Połacku amal na sto hadoŭ raniej za stvareńnie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. (…) Jon maje vialikaje simvaličnaje značeńnie dla biełaruskaści, biełaruskaj identyčnaści. A kryž na litoŭskaj «Pahoni» adnosicca da dynastyi Jahiełonaŭ. Kali ŭ nas dynastyja, to ŭ vas biełaruskaja nacyja».
Historyk zhadvaje, što litoŭcy byli zadavoleny, kali ŭ 1995 hodzie Łukašenka źmianiŭ dziaržaŭnuju simvoliku: «Mnie litoŭskija historyki adkrytym tekstam havaryli: «Vielmi dobra, što ŭ Biełarusi Łukašenka. Tamu što ŭ takim vypadku jany nie adnimuć našaj historyi».
U čym roźnica pamiž identyčnaściu litoŭca i biełarusa
Pa słovach Kamuntavičusa, biełarusy i litoŭcy adroźnivajucca «łohikaj identyčnaści»: «U litoŭcaŭ usio zrazumieła. Jość dźvie kałumny — mova i Vialikaje Kniastva. A biełarusy bolš dumajuć mietafarami».
Historyk ličyć, što najlepšaja mietafara dla apisańnia biełarusaŭ — heta karcina Maleviča, jakuju ŭsie viedajuć jak «Čyrvony kvadrat».
«Usie hladziać na hety čyrvony kvadrat i bačać čyrvony kvadrat. A aficyjnaja nazva hetaha vobraza — «Dajarka ŭ dvuchmiernym vymiareńni». Usie hladzieć — čyrvony kvadrat, ale heta ž dajarka. I voś litoviec hladzić na biełarusa, bačyć hety čyrvony kvadrat. Ale ž heta nie čyrvony kvadrat, tam usiaredzinie — dajarka. Jak moža być čyrvony kvadrat i dajarka adnym?» — uśmichajecca jon.
Kamuntavičus źviartaje ŭvahu i na inšyja admietnaści biełaruskaj identyčnaści. Biełarusy adnolkava ŭsprymajuć jak muziej Vialikaj Ajčynnaj vajny, tak i zamak Radziviłaŭ u Niaśvižy:
«Niaśvižski zamak i muziej Druhoj suśvietnaj vajny nie mohuć być na tym ža ŭzroŭni pa našym myśleńni, častkaj toj ža samaj identyčnaści. Heta supraćlehłaści. Ci ty na adnym baku, ci na druhim. U litoŭca heta nijak nie schodzicca».
Jašče adzin prykład paradoksu biełaruskaj identyčnaści, jaki pryvodzić historyk — nazva vulicy ŭ pasiołku Raduń Voranaŭskaha rajona.
«Tam hałoŭnaja vulica vialikimi biełaruskimi litarami padpisana — vulica Lenina. A ŭnizie łacinkaj napisana — vulica Kaścielnaja. Adna i taja ž vulica. I što mnie rabić? Heta vulica Lenina ci Kaścielnaja? Voś tak vy žyviacie. I jak nam žyć z vami, zrazumieć, chto vy», — iranizuje Kamuntavičus.
«Biełaruś — heta tolki Zachad»
Ruścis Kamuntavičus adznačaje, što litoŭcy ŭsprymajuć Biełaruś jak častku Zachadu:
«Vy tolki z nami. Vy nie častka «ruskaha śvietu». Vy navat nie z ukraincami, jakija ŭ inšy bok sychodziać (bolš radykalnyja). Hłyboka mientalna vy ź litoŭcami, u niejkaj miery z palakami. U nas ahulnaje vielmi mocnaje.
Rasijanie sprabavali vyrvać heta na praciahu 19-20 stahodździaŭ, ale vidać, što ŭ ich nie atrymałasia, što b jany ni havaryli. Vas źlić z Rasijaj užo niemahčyma. Vas možna źniščyć tolki fizična. Usim zrazumieła — vy nie staniecie častkaj rasijskaha narodu. Tamu vaša pierśpiektyva aryjentavana na Zachad, a nie na Uschod».
«Litvinizmu niama»
Kamuntavičus ličyć, što «litvinizmu» jak fienomienu niama. Na jaho dumku, jaho mahli raźvić jak ruskija śpiecsłužby, tak i litoŭskija nacyjanalisty dla taho, kab pasvaryć litoŭcaŭ ź biełarusami.
«Biełarusy hladziać na svajo minułaje, i ŭsio, što tam było, robiać častkaj svajoj identyčnaści. U vas u minułym było Vialikaje Kniastva. I vy jaho robicie častkaj identyčnaści. A litoŭcy prydumali, što heta robić vas «litvinistami», jakija chočuć adniać u litoŭcaŭ Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i Vilniu».
«Samyja vialikija litvinisty heta litoŭcy. Čamu? Bo jany chočuć być litvinami», — dadaje historyk.
Jakoj dziaržavaj była VKŁ?
Ruścis Kamuntavičus adznačaje, što dla adkazu na pytańnie, jak stvarałasia Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, jak adbyvałasia kulturnaje i palityčnaje abjadnańnie, nie chapaje histaryčnych krynic. Kali ž havaryć pra bolš poźni pieryjad, 16-18 stahodździe, to vidavočnaj była słavianizacyja dziaržavy.
«Nichto nie moža skazać, što litoŭcy asimilavali biełarusaŭ. Tamu što chutčej za ŭsio byŭ advarotny praces. (…) Kniazi z dynastyi Hiedyminavičaŭ prymali miascovuju relihiju, kali pryjazdžali na kniažańnie ŭ biełaruskija ci ŭkrainskija ziemli. Prymajučy relihiju, ty pačynaješ razmaŭlać na hetaj movie. (…)
Nie było takoha, što ty pryjechaŭ — i ŭsie pačynajuć havaryć na litoŭskaj. Jany źmiešvalisia ź miascovymi jak u 14-m, tak i ŭ 15-m stahodździ. Potym hetyja miascovyja pačali zachodzić u elitu. (…) Ale mała chto z sučasnych litoŭcaŭ (nieprafiesijnych historykaŭ) atajasamlaje pachodžańnie Chadkievičaŭ i Sapiehaŭ ź biełaruskimi ziemlami. A kali niama biełarusaŭ, to niama i prablemy».
Kamientary
Apošnija hady vydatna heta ilustruje adzin sa zdymakaŭ, jak vielmi prostanarodnyja pracoŭnyja biełarusy demantujuć pomnik zhadanaj vyšej biełaruskaj patryjotcy Łarysie Hienijuš.
Dy i mnohich biełarusaŭ, asbliva tych za miažoj, niešta rasijanie nie prymušajuć razmaŭlać na rasiejskaj ci navat tapić za tuju rasiejskuju, jak heta robić častka tožiebiełorusov, u tym liku datyčnych da KR.
Tak što davajcie budziem abjektyŭna hladzieć na rečaisnaść.