«Miežy ścirajucca». Biełaruska raskazała, jak i navošta stała vyvučać eśpieranta na radzimie jaho zasnavalnika
Biełaruska Maryja (imia źmienienaje) znajšła niezvyčajny sposab adaptavacca ŭ emihracyi — pačała vyvučać eśpieranta. Heta štučnaja mova, stvoranaja Ludvikam Łazaram Zamienhofam, viadomym akulistam i linhvistam ź Biełastoka. Mienavita ŭ hetym polskim horadzie ŭžo try hady žyvie Maryja. Vydańnie Most daviedałasia ŭ jaje, jak zahavaryć na eśpieranta za paŭhoda, navošta viedać «niežyvuju» movu i dzie znajści inšych eśpierantystaŭ.
«Ty možaš być tvorcam»
Maryja ŭspaminaje: jak i ŭsie emihranty, u pieršy čas paśla pierajezdu była razhublenaja.
«Zamienhof byŭ dla mianie asobaj, jakaja złučaje Hrodna i Biełastok, — raskazvaje hrodzienka. — Ja ŭžo vałodała infarmacyjaj, čaho dasiahnuŭ Zamienhof u Hrodnie, i mnie było cikava, nakolki pamiać pra jaho mocnaja tut, u Biełastoku».
Ludvik Łazar Zamienhof naradziŭsia ŭ Biełastoku, ale ŭ 1880-ch pierajechaŭ u Hrodna i pražyŭ tam čatyry hady. Jon pracavaŭ lekaram — lačyŭ dziaciej ad niebiaśpiečnaha infiekcyjnaha zachvorvańnia vačej. A linhvistyčnyja zdolnaści Zamienhofu pieradalisia ad baćki — jon byŭ nastaŭnikam zamiežnych moŭ. Zamienhof viedaŭ polskuju, ruskuju, niamieckuju, anhlijskuju, łatyń. I imknuŭsia stvaryć movu, jakaja była b zrazumiełaja absalutna ŭsim.
U Biełastoku Maryja znajšła biaspłatnyja kursy eśpieranta i pačała vyvučać movu. Ale mety vyvučyć jaho daskanała nie było, tamu i zaniatki jana niaredka prapuskała. Zrešty, ich chapiła, kab zrazumieć sutnaść eśpieranta i łohiku stvareńnia słoŭ.
«Mova vielmi lohkaja! I navat tyja ludzi, jakija jaje vyvučajuć sami, avałodvajuć joj za niekalki tydniaŭ. Treba ŭsiaho paŭhoda, kab na joj spakojna mieć znosiny. A ja pakul smakuju toje, što mnie dadziena! — uśmichajučysia, raskazvaje biełaruska. — Ja nie staŭlu metu ŭsio viedać. Ale tyja ludzi, jakija sa mnoj pačynali i takuju metu stavili, užo havorać na hetaj movie».
Prostaść movy, kaža biełaruska, chavajecca ŭ jaje sistemie.
Zamienhof spadziavaŭsia, što dziakujučy eśpieranta ludzi roznych nacyjanalnaściaŭ i kultur zmohuć svabodna mieć znosiny. Užo da 19 hadoŭ u jaho byŭ hatovy čarnavy varyjant štučnaj movy. A praź dzieviać hadoŭ, u 1887 hodzie, jon vydaŭ knihu «Mižnarodnaja mova eśpieranta». Spačatku jana vyjšła na ruskaj movie, a potym na anhlijskaj, francuzskaj i polskaj.
Zamienhof prapanavaŭ zrabić sistemu słovaŭtvareńnia adkrytaj, kab jaje vyvučali, dapaŭniali i źmianiali. Asnova eśpieranta — ramana-hiermanskija i słavianskija movy, a dalej dziejničajuć bazavyja praviły.
«Dziesiać chvilin — i vy zrazumiejecie, što heta zusim nieskładana! — pierakonvaje Maryja i prapanuje pasprabavać. — Hetaja mova choć i štučnaja, ale žyvie pa praviłach žyvoj. Ź viedańniem niekatorych normaŭ ty možaš być tvorcam, a heta pačućcio natchniaje!
Sposab prydumlańnia słoŭ u eśpieranta adzin — źleplivańnie. Da asnovy słova nieabchodna dadać patrebnyja kančatki, sufiksy i prystaŭki. Ich nie tak šmat, jak u inšych movach. Naprykład, usie nazoŭniki zakančvajucca tolki na «o», prymietniki — na «a». A dla množnaha liku kančatak budzie ŭsiudy «j».
U movie eśpieranta niama rodu, a skłonaŭ ŭsiaho dva — nazoŭny i vinavalny. Usio — što treba viedać pra dziejasłovy, — chto robić dziejańnie abo na što jano nakiravana», — tłumačyć sutnaść eśpieranta Maryja.
Mova, jakuju prapanoŭvali vučyć u škołach
U niejki momant navukoŭcy navat prapanoŭvali vykarystoŭvać ekśpieranta ŭ škołach dla dziaciej, jakija tolki pačynajuć vyvučać zamiežnuju movu.
«Usio tamu, što eśpieranta daje dobruju płatformu dla nastupnaha vyvučeńnia inšych zamiežnych moŭ. Davajcie paraŭnajem movy z domam. My ŭsie viedajem, što takoje dom. Hety budynak, usiaredzinie jakoha jość pakoi, ale ich raźmiaščeńnie moža być roznym. Jość vokny, kab hladzieć na śviet. Jość dźviery, u jakija možna ŭvachodzić i vychodzić. Jość kuchnia, dzie my budziem hatavać, a jość haścioŭnia dla sustreč z haściami. Viedajučy pra jaho hałoŭnaje, vy ŭvachodzicie ŭ hety dom i vyvučajecie jaho ŭžo bolš daskanała. I mienavita eśpieranta daje razumieńnie zamiežnaj movy jak doma. Viedajučy jaho, našmat praściej vyvučać movy inšyja».
U Biełastoku Maryja sustreła inšych eśpierantystaŭ. Siudy pryjazdžajuć vałanciory z Francyi, Hiermanii i inšych krain. Jak praviła, heta tyja, chto vyvučyŭ movu za paŭhoda i ŭdaskanalvaje jaje ŭ znosinach.
«Tut pa viečarach pravodziać nastolnyja hulni na eśpieranta. U Biełastoku vielmi mocnaja hrupa ludziej, jakija vyvučali movu Zamienhofa ŭ 1980-1990-ja hady. Ciapier hetyja ludzi blizkija da ŭzrostu piensijnaha, a ŭzrovień ich znosin pamiž saboj, uzrovień ich žadańnia padarožničać i naviedvać kanhresy prosta ździŭlaje!» — zachoplenaja Maryja.
«Ty zaviedama ŭ roŭnaj pazicyi z surazmoŭcam»
U śniežni ŭ Biełastoku prachodziać dni Zamienhofa. Na ich pryjazdžajuć eśpierantysty z roznych krain. Maryja pakul tolki «śpieje» da idei paŭdzielničać u padobnym mierapryjemstvie.
«Jość śpiecyjalnaja prahrama dla eśpierantystaŭ, — raskazvaje jana. — Ty možaš pajechać u lubuju krainu, znajści hrupu eśpierantystaŭ. Jak praviła, jany haścinna sustrakajuć, ty znajomišsia ź imi, maješ znosiny, vyvučaješ movu. Takim čynam, usie miežy ścirajucca!»
Da taho ž Maryja adznačaje prostaść znosin na eśpieranta ź ludźmi roznych nacyjanalnaściaŭ.
«Kažuć, što razmaŭlać pa-anhlijsku z čałaviekam, jaki vyvučaje anhlijskuju, značna lahčej, čym z nośbitam. A kali ty havoryš na eśpieranta, ty zaviedama znachodzišsia ŭ roŭnaj pazicyi sa svaim surazmoŭcam. Bo ni dla kaho z vas hetaja mova nie źjaŭlajecca rodnaj. I hetaja roŭnaść, biezumoŭna, padkuplaje! A kali ŭličyć, što movu možna vyvučyć za paru miesiacaŭ, to jak da hetaha možna nie imknucca?»
Bajpoł nazvaŭ imiony mahčymych zabojcaŭ Andreja Zielcera. I zajaviŭ, što siłavika «Nirvanu» zastreliŭ svoj ža6
Kamientary