U pačatku XIX stahodździa katastrafičny vybuch vułkana na inšym kancy śvietu zamaroziŭ Jeŭropu i padšturchnuŭ piśmieńnikaŭ da stvareńnia samych viadomych monstraŭ u historyi. U pieršym časopisie, jaki vychodziŭ na Biełarusi, znajšłosia paćviardžeńnie taho, što znakamity «Hod bieź leta» nie abminuŭ i našy ziemli, pakinuŭšy śled nie tolki ŭ mieteazvodkach, ale i ŭ biełaruskaj litaratury.
Pra heta na svajoj staroncy ŭ fejsbuku piša historyk-archivist Dzianis Lisiejčykaŭ, u centry ŭvahi daśledčyka adzin ź pieršych biełaruskich časopisaŭ «Miesięcznik Połocki», jaki vydavaŭsia ŭ 1818—1820 hadach. Jaho redaktar, Juzaf Cytovič, byŭ čałaviekam encykłapiedyčnych viedaŭ: prafiesaram chimii, matematyki, architektury i kiraŭnikom muzieja Połackaj jezuickaj akademii. Jak sapraŭdny navukoviec, jon pilna sačyŭ za nadvorjem, i pakinutyja im zapisy siońnia pryvodziać da niečakanych paralelaŭ.
Tempieraturnyja areli ŭ Połacku
Cytovič zafiksavaŭ anamalnyja vahańni tempieratury ŭ Biełarusi pačatku XIX stahodździa:
U lipieni 1805 hoda śpioka dasiahała rekordnych +38,1 hradusa Celsija (+30,5 pa Reamiuru).
Škała Reamiura — heta histaryčnaja tempieraturnaja škała, uviedzienaja ŭ 1730 hodzie francuzskim navukoŭcam Rene Antuanam de Reamiuram, u jakoj 0° adpaviadaje zamiarzańniu vady, a 80° — jaje kipieńniu. U XVIII—XIX stahodździach jana šyroka vykarystoŭvałasia ŭ Jeŭropie, u tym liku, jak bačym, u navukovych i mietearałahičnych nazirańniach na terytoryi Biełarusi.
A voś u studzieni 1816 hoda słupok termomietra ŭpaŭ da -40 hradusaŭ Celsija (-32 pa Reamiuru).
Hetyja ličby — nie prosta statystyka. 1816 hod uvajšoŭ u suśvietnuju historyju jak «Hod bieź leta», abo, jak jaho nazyvali ŭ ZŠA, «tysiača vosiemsot naśmierć źmiorzły» (eighteen hundred and froze to death).
Što zdaryłasia
Pryčynaj hłabalnaha pachaładańnia staŭ katastrafičny vybuch vułkana Tambora na indaniezijskim vostravie Sumbava ŭ krasaviku 1815 hoda. Heta byŭ najmahutniejšy vybuch u historyi čałaviectva (7 bałaŭ z 8 mahčymych pa škale VEI), jaki naŭprost ci ŭskosna zabrała dziasiatki tysiač žyćciaŭ.
Ad epicentra vybuchu da Połacka — kala 10 700 kiłamietraŭ, ale maštab katastrofy byŭ nastolki vialiki, što jaje nastupstvy adčulisia navat tut.
Kala 150 km³ vułkaničnaha popiełu, vykinutaha ŭ atmaśfieru, vyklikali efiekt «vułkaničnaj zimy»: pyłavaja zasłona zakryła Paŭnočnuju paŭkulu ad sonca, u vyniku čaho viasnoj i letam 1816 hoda ŭ Jeŭropie i Paŭnočnaj Amierycy išoŭ śnieh, liŭ biaskoncy doždž, hinuli ŭradžai, a za imi pryjšli hoład, ekanamičny kryzis i epidemii.
Ujezd u Raviensburh pieršych vazoŭ z uradžajem paśla vialikaha hoładu 1816—1817 hadoŭ. Hotłab Johan Edynhier, 1817 h. Fota: Wikimedia Commons
Jak drennaje nadvorje sparadziła monstraŭ
Mienavita hetaje zmročnaje, chałodnaje i daždžlivaje leta stała katalizataram dla źjaŭleńnia kultavych tvoraŭ suśvietnaj litaratury žachaŭ.
Uletku 1816 hoda kampanija siabroŭ — paet Džordž Bajran, piśmieńnica Mery Šeli i doktar Džon Palidory — adpačyvała na vile Dyjadaci ŭ Šviejcaryi. Praz anamalny choład i zalevy jany nie mahli vychodzić z domu. Kab pabavić čas, kampanija vyrašyła pisać strašnyja historyi.
Mery Šeli prydumała siužet pra navukoŭca, jaki ažyviŭ miortvuju materyju — tak naradziŭsia raman «Frankienštejn, ci Sučasny Pramietej».
Džon Palidory napisaŭ apaviadańnie «Vampir», jakoje stała pačynalnikam žanru vampirskaj prozy ŭ jeŭrapiejskaj litaratury. Mienavita adsiul paźniej vyras «Drakuła» Brema Stokiera.
Darečy, vułkaničny popieł u atmaśfiery paŭpłyvaŭ i na žyvapis. Znakamityja piejzažy Uiljama Ciorniera i Kaspara Davida Frydrycha taho pieryjadu vyłučajucca niezvyčajna jarkimi, žaŭtavata-čyrvonymi i tryvožnymi zachadami sonca — mienavita takim bačyli nieba skroź pył Tambory.
«Šlachcic Zavalnia» i biełaruskaja mistyka
Dzianis Lisiejčykaŭ pravodzić cikavuju paralel: hłabalnaja anamalija mahła paŭpłyvać i na naradžeńnie biełaruskaj mistyčnaj litaratury.
Pryblizna ŭ hety ž zmročny čas, kala 1816 hoda, svaje vandroŭki pa Biełarusi pačynaje vypusknik tych samych połackich jezuitaŭ Jan Barščeŭski.
«Na jaho tvorčaść «hod bieź leta», vidać, taksama paŭpłyvaŭ. Prynamsi, u jahonym «Šlachcicy Zavalni» roznych vuścišnych i žachlivych historyj chapaje», — adznačaje historyk.
Vokładka knihi «Šlachcic Zavalnia, abo Biełaruś u fantastyčnych apaviadańniach». Fota: Wikimedia Commons
Takim čynam, luty choład i ciemra 1816 hoda, jakija zadakumientavaŭ u Połacku prafiesar Cytovič, mahli stać tym atmaśfiernym fonam, na jakim naradžałasia biełaruskaja mistyčnaja proza. Strach pierad siłami pryrody znajšli svajo adlustravańnie jak u hatyčnych ramanach Anhlii, tak i ŭ kłasicy biełaruskaj litaratury.
Chto taki Juzaf Cytovič
Lisiejčykaŭ taksama pravioŭ hienieałahičnaje daśledavańnie bijahrafii samoha navukoŭca. Vyśvietliłasia, što Juzaf Cytovič pachodziŭ z razhalinavanaha ŭnijackaha śviatarskaha rodu. Jon naradziŭsia ŭ vioscy Dobraje (sučasnaje Dobraje Siało).
Jaho baćkam, imavierna, byŭ Lavon Cytovič — śviatar miascovaj unijackaj carkvy. Dobraje Siało było ŭnikalnym miescam: heta była adna z usiaho 14 parafij na ŭsiu vializnuju Połackuju jeparchiju, dzie ŭ časy Rasijskaj impieryi (na 1828 hod) jašče zachoŭvałasia hreka-katalickaja šlachta.
Hetaje miesca dała śvietu i inšych vybitnych asob. Naprykład, tut pačynaŭ karjeru Symon Savinič — budučy prełat sabora Sv. Safii ŭ Połacku i baćka aŭtara padručnika «Polskaja hramatyka» Jana Saviniča.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Ukraina» była nie tolki na poŭdzień ad Biełarusi, ale i na ŭschodzie dy poŭnačy
Tyzienhaŭzy suprać Radziviłaŭ: dachodziła da pramysłovaha špijanažu
Iraničnaja archiŭnaja znachodka: malitva, jakaja nie źbierahła hałoŭnaha ateista Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ad vohnišča
U kancy XVIII stahodździa hreka-katalictva ŭ Biełarusi sprabavała płaŭna pieraciačy ŭ łacinstva
Ciapier čytajuć
«Heta ryzykoŭna dla Biełarusi». Zialenski zajaviŭ, što Rasija raźmiaščaje abstalavańnie dla naviadzieńnia šachiedaŭ na dachach biełaruskich šmatpaviarchovikaŭ2121
Kamientary