27 lipienia spaŭniajecca 20 hadoŭ z dnia, kali Viarchoŭny Saviet pryniaŭ Dekłaracyju ab dziaržaŭnym suvierenitecie Biełaruskaj SSR. Dyskusija była napružanaja, zmahalisia dźvie kancepcyi dekłaravańnia suvierenitetu.
27 lipienia spaŭniajecca 20 hadoŭ z dnia, kali Viarchoŭny Saviet pryniaŭ Dekłaracyju ab dziaržaŭnym suvierenitecie Biełaruskaj SSR.
Pamiataju, u toj dzień my z tatam i ciotkaju jeździli ŭ hości da svajakoŭ u Janaŭski rajon. U darozie nieadryŭna słuchali tranślacyju z Avalnaj zały. Tam adbyvałasia niejmaviernaje: viałasia havorka pra suvierenitet Biełarusi, što jašče niekalki miesiacaŭ było tabu.
Dyskusija była napružanaja, zmahalisia dźvie kancepcyi. Adna, umoŭna kažučy, «dazvolenaja Maskvoj», typu toj, jakuju paru dzion da taho pryniała Ukraina. Druhaja — umoŭna, kažučy, «prybałtyjskaja».Pavodle pieršaj, suvierenitet abviaščaŭsia, ale lehitymnaść SSSR nie staviłasia pad sumnieŭ. Pavodle druhoj, niezaležnaść nie abviaščałasia, a paćviardžałasia, adnaŭlałasia. Pry takoj pastanoŭcy pytańnia ŭvachodžańnie ŭ SSSR aŭtamatyčna razhladałasia jak nielehitymnaje, a znachodžańnie ziemlaŭ Biełaruskaj Narodnaj Respubliki ŭ SSSR razhladałasia jak akupacyja.
Pieršy varyjant suvierenitetu davaŭ šaniec Savietam zachavać kantrol. Tak paśla budzie z suvierenitetami aŭtanomij u Rasii, jakija realna akazalisia niezrealizavanymi. Pakazalna, u samoj dekłaracyi ŭžyvali słova «suvierenitet», a nie «niezaležnaść».
Druhi varyjant stvaraŭ pierajemnaść z BNR i admaŭlaŭ pierajemnaść z SSSR.
Narody Bałtyi vybrali druhi varyjant, što vyklikała šał Maskvy. Takim čynam jany zaścierahalisia ad lubych jurydyčnych padstavaŭ dla ŭdziełu SSSR u vyrašeńni svajho losu.
Pryniać taki varyjant u Biełarusi było nierealna. Adnak sama pastanoŭka takoha pytańnia mocna ŭpłyvała na mazhi. Ja,
Varyjant Dekłaracyi, prapanavany Narodnym Frontam, nakolki ja pamiataju, nabraŭ 47 hałasoŭ. Taktyčny krok — taki samy varyjant u miakčejšaj formie, prapanavany deputatam ad Oršy Hłuškievičam i padtrymany, nakolki pamiataju, Viktaram Hančarom, sabraŭ 57 hałasoŭ (usiaho ŭ Viarchoŭnym Saviecie naličvałasia 345 deputataŭ). Hetyja ličby, jak i detali toj tranślacyi, dahetul trymajucca ŭ hałavie. Tak supieražyvaŭ ja, junak, toje, što adbyvałasia ŭ dalokim Minsku, u jahonym centry, pad kamunistyčnymi bareljefami Avalnaj zały. Adnak i pryniataja ŭ vyniku Dekłaracyja ŭ «dazvolenaj» formie, tryma sotniami hałasoŭ, była revalucyjnaja pa źmieście, bo lehalizavała ideju niezaležnaści i dezaryjentavała savieckuju ideałahičnuju mašynu.
Tyja padziei jašče buduć praanalizavanyja historykami jak važny momant u zdabyćci nacyjaj niezaležnaści.
Udzielnik tych padziej Lavon Barščeŭski raskazvaje pra niekatoryja momanty pryniaćcia dakumienta, jaki zrabiŭ Biełaruś dziaržavaj.
Andrej Dyńko
«NN»: Čamu nie ŭdałosia zachavać pierajemnaść pamiž niezaležnaściu 1918 i 1990 hoda? Čamu ŭ Dekłaracyi niama zhadak pra BNR?
ŁB: U pieršym prajekcie Dekłaracyi, jaki Apazicyja BNF pradstaviła ŭ pieršy ž dzień siesii Viarchoŭnaha Savietu, była zhadka pra Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i Biełaruskuju Narodnuju Respubliku jak papiarednikaŭ našaj dziaržaŭnaści. Adnak toj prajekt byŭ adrazu ž adchileny. Kamunistyčnaja bolšaść i słuchać ničoha nie chacieła, jana viedała pra BNR chiba sa svaich partškołaŭskich lekcyj. Šancaŭ zachavać pierajemnaść nie było. Navat kali prymałasia Kanstytucyja 1994 h., dzie ŭ prajekcie taksama byli adsyłki da BNR, i tam prymianili inšuju farmuloŭku — «abapirajučysia na šmatviakovuju tradycyju biełaruskaj dziaržaŭnaści». Heta zadavoliła ŭsich.
Adsutnaść histaryčnaj adukacyi pieraškadžała ŭ pieršuju čarhu. Strach pierad Maskvoj taksama braŭ svajo. Usie byli ŭ rabalepnym stanoviščy pierad Kramlom. Kali b tam skazali, što treba hałasavać za BNR, to i prahałasavali b.
«NN»: Jakija pazicyi Dekłaracyi było najciažej «prabić»?
ŁB: Hramadzianstva, svaja valuta i svaje Uzbrojenyja siły. Na heta kamunistyčnaja asnova Viarchoŭnaha Savietu nie chacieła zhadžacca. Urešcie, udałosia damahčysia kampramisu. Pryniali chitruju farmuloŭku — «maje prava na valutu, hramadzianstva i Uzbrojenyja siły». Heta była naša vialikaja pieramoha.
«NN»: Zdavałasia b, hetyja punkty bazavyja dla niezaležnaj dziaržavy.
ŁB: Absalutnaja bolšaść deputataŭ nie była hatovaja da suvierenitetu. Dla ich heta była niejkaja hulnia ŭ niezaležnuju krainu. Pieršy raz za pastanoŭku pytańnia ŭ paradak dnia prahałasavała tolki 65 čałaviek. Potym Mikałaj Dziemianciej pabyvaŭ u Maskvie i rezka źmianiŭ svajo staŭleńnie. Vidać, paśla taho, jak Rasija 12 červienia pryniała svaju Dekłaracyju ab suvierenitecie. Dziemianciej viarnuŭsia z procilehłymi pazicyjami.
«NN»: Jak ŭsprymali žychary Biełarusi pryniaćcio Dekłaracyi?
ŁB: My šmat tady jeździli pa krainie, sustrakalisia ź ludźmi ŭ stalicy i pa rehijonach. Tłumačyli ŭsio pa punktach. Taja aktyŭnaja častka, jakaja prychodziła na sustrečy, na mitynhi, jana usprymała pazityŭna. My tłumačyli, čamu nieabchodnaja niezaležnaść. A siarod ludziej chadziła lehienda ab Mašeravu, jaki nie chacieŭ Maskvie addavać charčavańnie, jakoha i tak brakavała. Ludzi dumali, što mienavita tamu i zabili Mašerava, što nie apošniuju rolu ŭ hetym adyhrała adsutnaść suvierenitetu i niezaležnaści ad Maskvy. Ludzi lohka ŭsprymali tyja idei. Dyktat Maskvy tady byŭ vidavočny.
«NN»: A praciŭniki Dekłaracyi byli?
ŁB: Kali padpisali Viskuloŭskija pahadnieńni, sacyjałahičnyja słužby padavali da 69% prychilnikaŭ takoha rašeńnia siarod nasielnictva. Narod saśpieŭ užo na toj čas. U lipieni
«NN»: 27 lipienia 1990 hoda u vas nie było adčuvańnia, što niezaležnaja Biełaruś, heta fantastyka?
ŁB: U mianie takoje adčuvańnie było na pačatku 1990 hoda. Tady dumałasia što prychilnikaŭ niezaležnaści ŭ nas možna na adnoj kanapie pasadzić. Ale padziei raźvivalisia chutka. Na vybarach kandydaty ad BNF raptam byli vybranyja. A chto nie byŭ, to nabraŭ 48–49% hałasoŭ. Z usimi padtasoŭkami.
Tady źjaviłasia adčuvańnie, što nas šmat chto padtrymlivaje i što ideja pravilnaja. Potym byŭ Sojm BNF, jaki kančatkova pastaviŭ metu dasiahnieńnia niezaležnaści. Pastupova my ŭ heta pavieryli. U tym liku dziakujučy naporystaści Zianona Paźniaka, jaki pastajanna paŭtaraŭ, što nam bieź niezaležnaści nikudy.
Dumaju, što histaryčna my zrabili absalutna słušna. Učora ja jechaŭ u taksi i taksist uvieś čas chvaliŭ Łukašenku za toje, što jon trymajecca niezaležnaści.
«NN»: Varta ličyć 27 lipienia Dniom niezaležnaści? Albo varta vybrać inšuju datu?
ŁB: Kali Anatol Viarcinski, deputat, prapanavaŭ abviaścić 27 lipienia śviatam, Siarhiej Navumčyk, skazaŭ, što heta pakul nie taki i važny dzień u paraŭnańni z 25 Sakavika. Na što Viarcinski adkazaŭ mudraj frazaj: «Biełarusam treba pryvykać da niezaležnaści. Kali jana budzie śviatkavacca 3–4 razy na hod, to nie zaškodzić».
Kančatkovuju ž niezaležnaść, ja liču, my zdabyli navat nie 25 žniŭnia 1991 hoda, kali Dekłaracyja nabyła moc zakona, a 10 śniežnia, kali była denansavanaja sajuznaja damova. Voś heta byŭ najvažniejšy akt. Tady była pastaŭlenaja kropka.
Ja liču, što data 10 śniežnia taksama pretenduje być dniom biełaruskaj niezaležnaści. 25 sakavika, 27 lipienia, 25 žniŭnia i 10 śniežnia — voś čatyry daty, jakija my majem prava śviatkavać.
* * *
Lavon Barščeŭski
Naradziŭsia 4 sakavika 1958, linhvist, pierakładčyk, hramadski dziejač i palityk, były staršynia Partyi BNF. U pieryjad 1990 — 1995 byŭ deputatam Viarchoŭnaha Savietu XII sklikańnia, uvachodziŭ u skład parłamienckaj apazicyi BNF. Byŭ siabrom kamisii pa pytańniach adukacyi, kultury i zachavańnia histaryčnaj spadčyny, a taksama siabram kamisii pa mižnarodnych spravach i zamiežnaekanamičnaj dziejnaści.
* * *
Pavodle Dekłaracyi ab suvierenitecie
Biełaruś abviaščałasia suvierennaj dziaržavaj, «na asnovie ažyćciaŭleńnia biełaruskaj nacyjaj jaje nieadjemnaha prava na samavyznačeńnie, dziaržaŭnaści biełaruskaj movy, viaršenstva naroda ŭ vyznačeńni svajho losu». Vyšejšaj metaj suvierenitetu pryznavałasia zabieśpiačeńnie svabodnaha raźvićcia i dabrabytu hramadzianaŭ. Nośbitam suvierenitetu krainy i adzinaj krynicaj dziaržaŭnaj ułady abviaščaŭsia biełaruski narod.
* * *
Dziakujučy Dekłaracyi, pryžyłosia słova «mytnia»
Dekłaracyju šmat pierapraŭlali, abmiarkoŭvali
-
«Jon na nastupny termin nie budzie abiracca». Słovy Łukašenki 26 studzienia analizuje Mikoła Buhaj
-
«Śmiełaści apiaredzić starejšaha brata Pucina chapiła tolki na niekalki hadzin». Frydman — pra vyniki vybaraŭ
-
Prakopjeŭ: Ja taksama liču, što Łukašenka pasyłaje sihnały Zachadu. U asnoŭnym siarednimi palcami abiedźviuch ruk
Kamientary