Archiŭ

Siarhiej Chareŭski. Skradzieny skarb-2

№ 18 (139) 1999 h.


tema numaru:

SKRADZIENY SKARB-2

U minułym   numary «NN» my raspaviali pra novy rasiejski zakon ab viartańni kulturnych kaštoŭnaściaŭ tym krainam, jakija ŭdzielničali ŭ antyhitleraŭskaj kaalicyi. Biełaruś u śpis hetych krainaŭ nia trapiła tolki tamu, što była na toj čas u składzie SSSR, pravapierajemnicaj jakoha stała Rasieja. Tym nia mienš, najbolej našych nacyjanalnych relikvijaŭ u roznyja časy było vyvieziena mienavita ŭ Rasieju. Siońnia razmova pojdzie pra adnu takuju reč — Kryž Śviatoj Eŭfrasińni Połackaj.

Voś užo amal stahodździe šukajuć jaho biełarusy pa ŭsim śviecie. A niekalki hadoŭ tamu z błasłavieńnia Rasiejskaj Pravasłaŭnaj Carkvy i kiraŭnictva krainy była stvorana kopija hetaj relikvii. Dublikat musiŭ supakoić šukalnikaŭ. Maŭlaŭ, «pytańnie zakrytaje», i možacie bolš nie praryvacca ŭ zapaśniki Ermitažu, navat kali vaš kryž i znachodzicca tam. Ciapier, paśla abjadnańnia z Rasiejaj, heta ŭsio naša ahulnaje, brackaje. Tak u kulturnuju prablemu ŭmiašałasia palityka.

Hieahrafija hetaj historyi achapiła paŭśvietu — ad Ńju-Jorku da Mahilova, ad Jerusalimu da Sankt-Pieciarburhu. Jaje ŭdzielnikami stali biełaruskija navukoŭcy i palityki, dyplamaty i specsłužby, a taksama baŭharskaja praročyca Vanha i rasiejski piśmieńnik Julijan Siamionaŭ. Siońnia adras Kryža pa-raniejšamu zastajecca tajamnicaj. Choć specyjalisty i ŭkazvajuć na miesca, dzie jaho treba šukać.

 

Pachodžańnie

Hety Kryž byŭ stvorany biełaruskim juveliram Łazaram Bohšam u 1161 hodzie na zamovu Eŭfrasińni, ihumieńni Spaskaha połackaha manastyra. Kryž staŭ pieršaj ułasna biełaruskaj chryścijanskaj relikvijaj. U jaho byli ŭmantavanyja kavałki Chrystovaha Kryža z kroplami jahonaje kryvi, kamiani ad Damaviny Božaje Maci, čaścinki moščaŭ Śviatych Stefana j Pancielajmona i kroŭ Śviatoha Dzimitryja. Asnova Kryža była vyrablenaja ź jerusalimskaha kiparysu. Łazar Bohša ščylna ŭvabraŭ svoj tvor u zołata i ŭpryhožyŭ jaho šmatlikimi kaštoŭnymi kamianiami j emalevymi abrazkami śviatych.

Paśla śmierci Eŭfrasińnia, jakaja vałodała Kryžom, była dałučanaja da liku Śviatych. U zapaviecie jana pahražała tym, chto voźmie Kryž z manastyra, karami niabiesnymi dy viečnym praklonam. Heta viedali ŭsie, tamu Kryž zastavaŭsia niekranuty da 1921 hodu, kali balšaviki pieradali jaho ŭ Mahiloŭski muzej. U 1941 hodzie NKVD padrychtavaŭ muzejnyja skarby da evakuacyi. Praź dzień Mahiloŭ zaniali niemcy. Tak prapaŭ śled relikvii, i pačalisia jejnyja pošuki pa ŭsim śviecie.

Letaś u Miensku vyjšli dźvie knihi, pryśviečanyja hetaj nacyjanalnaj biełaruskaj śviatyni. Pieršaja kniha «Kryž — krasa carkvy», padrychtavanaja ŭ Mienskim Jeparchijalnym Upraŭleńni Rasiejskaj Pravasłaŭnaj Carkvy. Druhaja kniha, napisanaja Ŭładzimieram Arłovym pry ŭdziele Hanny Surmač i Barysa Stuka, zaviecca «Žyvatvorny symbal Baćkaŭščyny». Abodva vydańni tak ci inakš prymierkavanyja da stvareńnia mastakom Kuźmičom kopii stračanaha Kryža.

Na majo ździŭleńnie, dźvie knihi pra adno akazalisia zusim roznymi — nia tolki farmatam, ale j tymi versijami dy mierkavańniami, što tam vykładzienyja. U jeparchijalnaj knizie, napisanaj u rasiejskaj stylistycy minułaha stahodździa, niama navat i zhadki pra doŭhija j karpatlivyja pošuki svajoj nacyjanalnaj śviatyni, jakija viaduć biełarusy pa ŭsim śviecie, niama i słova pra toje, što Kryž, urešcie, prapaŭ u Rasiei. Mienavita hetym akaličnaściam pryśviečanaja kniha Ŭładzimiera Arłova. Sam aŭtar na majo pytańnie, navošta spatrebiłasia jašče adna kniha pra Kryž, adkazaŭ nastupnaje:

 

«Maja kniha zadumvałasia ŭ pracesie raboty nad Kryžom mastaka Kuźmiča, i heta była nahoda zhadać usio, što źviazana z hetaj relikvijaj, i parazvažać nad značnaściu Kryža aŭtentyčnaha, nad jaho losam, a taksama nad mahčymymi kirunkami jaho viartańnia. Hety Kryž źjaŭlajecca našaj ahulnaj relikvijaj, ahulnaj dla chryścijanaŭ usich kanfesijaŭ. I navat šyrej — naš Kryž moža pajadnać nas usich, i musulmanaŭ i judejaŭ...»

 

Da pošukaŭ dałučyŭsia Julijan Siamionaŭ

Siarod roznych hieahrafičnych nazvaŭ i šmatlikich imionaŭ, što paŭstajuć na staronkach knihi «Žyvatvorny symbal Baćkaŭščyny», zhadanyja j daśledavańni žurnalista Alaksandra Łukašuka, jaki šukaŭ Kryž za akijanam, navat u FBR. Źviazaŭšysia ź im, pieršaje, što ja vyśvietliŭ, — navat u davoli abjomistaj knizie Arłova pra akaličnaści raśśledavańniaŭ skazana jašče nia ŭsio. Što ž nie ŭvajšło ŭ knihu? Alaksandar Łukašuk:

 

«Pad čas svajho znachodžańnia ŭ Štatach, praz svajakoŭ i znajomych ja zajmaŭsia pošukami i ŭ halerei Morhana, i navat u FBR. Pa viartańni ja praciahvaŭ temu pošukaŭ u Biełarusi i źviarnuŭsia da viadomaha rasiejskaha piśmieńnika Julijana Siamionava. Julijan Siamionaŭ mieŭ nadzvyčajnyja mahčymaści dostupu da sakretnaje infarmacyi i asabliva da infarmacyi savieckich specsłužbaŭ, bo jon byŭ ich ulubionym aŭtaram. I adzin sa svaich bestseleraŭ Siamionaŭ pryśviaciŭ pošukam kaštoŭnaściaŭ, jakija byli vyviezienyja z SSSR pad čas druhoje suśvietnaje vajny. Jon pravioŭ seryju pošukaŭ u roznych eŭrapiejskich kalekcyjach. Pakolki jon aperavaŭ zakrytaj infarmacyjaj, ja mierkavaŭ, što jość sens źviarnucca i da jaho. Ja pajšoŭ da tahačasnaha ministra zamiežnych spravaŭ Biełarusi Piatra Kraŭčanki z hetaj idejaj. Jon heta ŭchvaliŭ i ja padrychtavaŭ hetki list ad imia MZS, u jakim vykłaŭ historyju Kryža i versii jahonaha źniknieńnia j znachodžańnia. Ad Siamionava prasili padzialicca albo źviestkami, albo idejami. Hety list, za podpisam Kraŭčanki, byŭ adpraŭleny na adras Siamionava. Na žal, nieŭzabavie piśmieńnik pamior, i my nie daznajemsia nikoli, ci padrychtavaŭ jon adkaz. Voś heta i była samaja surjoznaja sproba vyjści na krynicy, blizkija da Łubianki, ale jana skončyłasia biezvynikova...»

 

Nadzieja na KHB

Prafesar Maldzis šmat hadoŭ ačolvaŭ pošuki Kryža Eŭfrasińni Połackaj, pra što ŭ knizie Arłova napisana vielmi padrabiazna. Mienavita Adam Maldzis raspracoŭvaŭ samyja roznyja versii, šukajučy Kryž i za akijanam, i ŭ Eŭropie, i ŭ Rasiei. Kali ja zatelefanavaŭ pavažanamu prafesaru, mianie najpierš cikaviła, ci praciahvajucca rosšuki siońnia. Adam Maldzis:

«Za minuły hod, badaj, ničoha nia zroblena. Ja ŭskładaju vialikija nadziei na supracoŭnika KHB z Mahilovu, spadara Bahdanoviča, jaki vielmi impetna zajmajecca hetym pytańniem. Tolki pa hetkich kanałach ciapier možna niešta zrabić».

I sapraŭdy, KHB vielmi surjozna zajmaŭsia hetym pytańniem ź pieršych dzion niezaležnaści Biełarusi. U 97-m hodzie hazeta «Źviazda» nadrukavała vialiki detektyŭny artykuł Siarhieja Bahdanoviča «I ŭsio ž śled viadzie na ŭschod...» Sp. Bahdanovič apytaŭ dziasiatki ludziej u źviazku z hetaj historyjaj i zrabiŭ adnazanačnuju vysnovu: Kryž — u Rasiei. U toj ža «Źviaździe» byŭ nadrukavany j artykuł kiraŭnika presavaje słužby KHB Hienadzia Sieniukova, jaki paćvierdziŭ vysnovy svajho kalehi. Na heta źviartaje ŭvahu i Ŭładzimier Arłoŭ:

«Kali paru hadoŭ tamu presavy sakratar KHB davaŭ interviju hazecie «Źviazda», jano zvałasia «Kryž Eŭfrasińni treba šukać u Rasiei». Adnak u śviatle siońniašniaha zakonu Rasiei ab restytucyi jahonaje viartańnie małavierahodnaje...»

Uładzimier Arłoŭ zhadaŭ niadaŭna pryniaty ŭ Rasiei zakon ab restytucyi, ab viartańni kulturnych kaštoŭnaściaŭ tym krainam, jakija ŭvachodzili ŭ antyhitleraŭskuju kaalicyju.

Paźniej KHB pačaŭ zamoŭčvać vyniki svaich daśledavańniaŭ. Za dva apošnija hady bolš — ani słova... Choć hetaja ŭstanova pa-raniejšamu vyjaŭlaje šmat kłopatu ab relikvii, pra što padrabiazna napisana ŭ jeparchijalnaj knizie «Kryž — krasa carkvy». Składvajecca ŭražańnie, što ŭsia sprava pa terminovym stvareńni kopii Kryža kuryravałasia mienavita specyjalistami KHB. Dziela taho, kab chutčej «źniać pytańnie». I aŭtary jeparchijalnaj knihi zdymajuć hetaje pytańnie: maŭlaŭ, vyvieźli relikviju fašysty i źniščyli... A zamiest sapraŭdnaha Kryža davajcie šanavać novy, raboty Mikoły Kuźmiča.

 

Ci moža kopija zamianić śviatyniu?

Hety novy kryž taksama ŭnikalny. Mastak u knizie padrabiazna raspaviadaje, z čaho i jak vyrableny jahony tvor. U kryž układzienyja relikvii z Palestyny, Rasiei i ź Bieraścia. Za hetkuju niaprostuju j talenavituju pracu mastaka pavinšavali i patryriach Rasiei Aleksij II, i mitrapalit Fiłaret, i Alaksandar Łukašenka, i premjer Linh... Praŭda, nivodzin ź ich nie skazaŭ pra toje, što sapraŭdny Kryž Śviatoje Eŭfrasińni, žyvaja śviatynia, moža pylicca niedzie ŭ rasiejskich schovach... Ale mastak vyrabiŭ mastackuju reč, jakoj ciapier molicca pravasłaŭny lud. Ci moža stać novy kryž śviatyniaju? Uładzimier Arłoŭ:

«Ja dumaju, biezumoŭna, moža... Ale dla hetaha patrebny peŭny čas. Navat kali budzie znojdzieny sapraŭdny Kryž, jany mohuć suisnavać jak dźvie śviatyni. Bo kryž mastaka Kuźmiča, vobraz Kryža Śviatoj Eŭfrasińni, dziakujučy namahańniam carkvy maje ŭsie tyja ž relikvii, što mieŭ i Kryž aŭtentyčny, navat kavałačak dreva z Kryža Haspodniaha...»

Alaksandar Łukašuk:

«Nie. Heta absalutna vyklučana. Heta kštałtam taho, kab była vandałam niejkim źniščanaja madona Rafaela, niechta pasprabavaŭ by jaje ŭznavić i abvieścić što heta jość tvor Rafaela. Na maju dumku, novy Kryž — heta praktykavańnie ŭ niejkich inšych sferach...»

Adam Maldzis:

«Mnie zdajecca, što moža. Čamu? Pa-pieršaje, pry jahonym vyrabie skarystanyja moščy, relikvii sa śviatych ziemlaŭ. Pa-druhoje, jon užo tvor mastactva sam pa sabie. I tamu ja nie padzialaju skieptyčnaha pohladu na toje, što jon nia maje prava być, što jon źjaŭlajecca padrobkaju. My, viadoma, pavinny razumieć, što heta zusim nia toj Kryž, i da jaho treba stavicca jak da novaha tvoru mastactva. Niezdarma ž my hetak doŭha spračalisia nakont taho, jak jaho nazyvać: «kryž, stvorany pavodle vobrazu Kryža».

Sproby zrabić kopii z Kryža byli j raniej. Viadomy biełaruski dziajač u Łatvii Siarhiej Sacharaŭ, naprykład, pisaŭ u 1939 hodzie pra adnu hetkuju kopiju ŭ miastečku Aberne (ciapier Pytałava). Niaciažka, pry sučasnych technalohijach, vyrabić i treciuju, i piatuju kopii dy taksama ich vyśviacić. Tady što jość Śviatyniaju? Padabienstva, chaj sabie dakładnaje, i aryhinał roźniacca, jak cieła i Duša. Ale tolki Duša maje žyćcio viečnaje... Tamu pošuk sapraŭdnaha Kryža jość pieradumovaju viartańnia nam čaściny našaje biełaruskaje Dušy.

 

Versii

U knizie «Žyvatvorny symbal Baćkaŭščyny» pryviedzienyja roznyja versii źniknieńnia toj, pieršaj, aryhinalnaj śviatyni. Jakaja ž z hetych versijaŭ najbolš praŭdzivaja? Alaksandar Łukašuk:

«Samymi vierahodnymi jość dźvie versii: Kryž niedzie ŭ Rasiei, albo jon źniščany, razabrany pa častkach na kaštoŭnyja metały j kamiani. Ale ja dumaju, što jon znachodzicca ŭsio ž u rasiejskich schoviščach. Tam šmat čaho znachodzicca... Pryhadajem skandał, jaki ciapier razharajecca pamiž Rasiejaj i Niamieččynaj, u spravie restytucyi kulturnych kaštoŭnaściaŭ, jakija savieckija vojski vyvieźli pa reparacyjach. U tym liku havorka tam idzie j pra zołata Troi. Hetyja kulturnyja kaštoŭnaści nia ŭpisvajucca ŭ miežy stahodździaŭ. Navat ich nie viartajuć, choć usim viadoma, dzie jany. Heta taja ž źjava, što i naš Kryž. Kali pravieści hetkuju paralel, dyk całkam mahčyma, što jany znachodziacca ŭ adnym miescy. A dabracca da ich možna budzie, chiba, pad čas paralelnych ź niemcami pošukaŭ. Albo ŭ vypadku niejkaha palityčnaha cudu».

Aŭtary jeparchijalnaj knihi «Kryž — krasa carkvy» staviać u hetaj, amal tysiačahadovaj historyi kropku. A kniha «Žyvatvorny symbal Baćkaŭščyny» skančajecca šmatkropjem. Bo pytańniaŭ z hodu ŭ hod stanovicca nia mieniej, a bolej. Choć samyja surjoznyja j pravieranyja śviedčańni pakazvajuć, što Kryž treba šukać u Rasiei. Kali jon i sapraŭdy tam, čamu rasiejcy maŭčać, jakija mohuć być ichnyja matyvy chavać našuju śviatyniu? Havoryć Alaksandar Łukašuk:

 

Čamu rasiejcy chavajuć praŭdu?

«Pieršaja pryčna moža być čysta biurakratyčnaja. Naprykład, niechta ź biełarusaŭ nie pajechaŭ u Maskvu j nie zapłaciŭ dobry chabar niejkamu čynoŭniku, jaki moh by adkazać na hetaje pytańnie. A druhaja pryčyna bolš važnaja, iracyjanalnaja. Dziaržava rasiejskaja, jak i mnohija inšyja posttatalitarnyja hramadztvy vielmi časta kirujecca niejkimi metafaryčnymi leksyčnymi vyznačeńniami. Kštałtam: dola, misija, pryzvańnie, paklikańnie... Voś hetym i možna rastłumačyć hetkuju reč, jak znachodžańnie Kryža ŭ Rasiei, albo cieła Lenina ŭ maŭzalei na Čyrvonaj płoščy».

Uładzimier Arłoŭ bolš kateharyčny, jon źviazvaje hetuju prablemu z apraŭdańniem rasiejcami svajoj złačynnaj historyi:

 

«Kryž tut nie vyniatak z praviłaŭ. Rasiei, muzejščykam rasiejskim, navat prafesaru Lichačovu, jakoha nazyvajuć «sumleńniem nacyi», ułaścivy specyfičny padychod da narabavanych za stahodździ kaštoŭnaściaŭ. Jany nasamreč ličać, pakolki jany nas «adukoŭvali» i «kroŭ za nas pralivali», dyk majuć prava na ŭsio, što skrali ŭ nas...»

Daśledčyk Adam Maldzis rastłumačyŭ heta naohuł prosta:

 

«Mnie padkazvaje ŭnutrany hołas, što jon u Ermitažy. Vidać, paprostu nichto nia choča ŭziać na siabie adkaznaść za toje złačynstva...»

 

Spytalisia ŭ Vanhi

Ci vierniecca kali Śviaty Kryž Eŭfrasińni ŭ Biełaruś i kali b heta mahło adbycca? Adzin z aŭtaraŭ knihi «Žyvatvorny symbal Baćkaŭščyny» Ŭładzimier Arłoŭ śviardžaje:

 

«U nas niama padstavaŭ u hetym sumniavacca. Kryž maje kaštoŭnaść tolki jak Kryž. Bo tyja kamiani, zołata, što tam jość, paśla pobytu ŭ rukach vajaŭničych ateistaŭ, nadta vialikaj kaštoŭnaści nia majuć. U svoj čas adna baŭharskaja pierakładčyca maju knižku «Eŭfrasińnia Połackaja» vaziła da słavutaje Vanhi. I taja, patrymaŭšy knihu ŭ rukach, napraročyła viartańnie nam našaha Kryža. Mnie ŭjaŭlajecca, što jon vierniecca tady, kali my budziem vartyja hetaha viartańnia».

Spadar Maldzis taksama vieryć u słovy adnoj z samych słavutych praročyc našaha stahodździa, baŭharki Vanhi:

 

«Kali moža adbycca viartańnie — chto ž viedaje... Ale ŭ majoj pamiaci stajać słovy baŭharskaje praročycy Vanhi, jakaja adkazała: «Čaho tyja biełarusy chvalujucca? Chutka jon znojdziecca...»

Vierahodna, što hetaja dramatyčnaja historyja nia skončycca ŭ našym tysiačahodździ. Nia skočycca zaklinańniami cezaraŭ dy ichnych papoŭ. Nia skončycca jana i na ŭnikalnym kryžy raboty Mikoły Kuźmiča. Nia skončycca i na hetych dźviuch knihach.

Što ž dalej? Ci damahlisia tyja, chto staviŭ zadaču spynić pošuki, svaje mety? Dumaju, što nie. Bo tut pačynajuć dziejničać tyja čyńniki, što nie zaležać ad palitykaŭ i intehracyjnych pracesaŭ. Dapytlivaja čałaviečaja pryroda, jaki-niebudź zusim junak abaviazkova natrapić na śled najvialikšaj biełaruskaj relikvii i ŭrešcie adšukaje jaje dla svajho naroda ŭ jakich-niebudź zapylenych schovach — jak tuju paparać-kvietku, što pryniasie jahonym suajčyńnikam honar za svajo i ludčejšuju dolu.

Siarhiej Chareŭski


Kamientary

 
Naciskańnie knopki «Dadać kamientar» aznačaje zhodu z rekamiendacyjami pa abmierkavańni.

Ciapier čytajuć

«Zabić jaho ci adrezać jamu jajki ja nie rašyŭsia». Padrabiaznaści trahiedyi ŭ Hdańsku, dzie vajar katavaŭ bojfrenda, a paśla zabiŭ siabie

«Zabić jaho ci adrezać jamu jajki ja nie rašyŭsia». Padrabiaznaści trahiedyi ŭ Hdańsku, dzie vajar katavaŭ bojfrenda, a paśla zabiŭ siabie

Usie naviny →
Usie naviny

Pasažyrka «nie ŭkłałasia ŭ tajminh» padčas sanitarnaha prypynku — mižnarodny aŭtobus pajechaŭ bieź jaje5

Staŭ viadomy los źbiehłych dzikabrazaŭ u Rečyckim rajonie2

Bieraściejec uvoziŭ u Polšču biarozavaje palena. Akazałasia, heta kostka mamanta2

Vydaliŭ akaŭnt, pačyściŭ techniku — i ŭsio adno pryjšli. Mikita Łosik raskazaŭ, jak jaho vyličyli siłaviki25

«Biełfarmacyja» nazvała fejkam infarmacyju pra nibyta niedachop lekaŭ u krainie

U Vilni źbili žurnalista Malanka Media16

Tramp zajaviŭ, što Pucin i Zialenski abaviazkova sustrenucca4

Łukašenka paviesiŭ adstałyja kałhasy na šyi staršyniam rajvykankamaŭ8

U Breście siłaviki skarystali zbroju suprać pjanaha mužčyny3

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

«Zabić jaho ci adrezać jamu jajki ja nie rašyŭsia». Padrabiaznaści trahiedyi ŭ Hdańsku, dzie vajar katavaŭ bojfrenda, a paśla zabiŭ siabie

«Zabić jaho ci adrezać jamu jajki ja nie rašyŭsia». Padrabiaznaści trahiedyi ŭ Hdańsku, dzie vajar katavaŭ bojfrenda, a paśla zabiŭ siabie

Hałoŭnaje
Usie naviny →

Zaŭvaha:

 

 

 

 

Zakryć Paviedamić