Siarhiej Chareŭski. List 38-mi

List 38-mi

Na minułym tydni 38 dziejačoŭ biełaruskaj kultury źviarnulisia z Adkrytym listom da premjer-ministra Linha, kab ułady spynili rujnavańnie pomnikaŭ architektury ŭ starym Miensku.

Siarod padpisantaŭ — viadomyja na ŭsiu krainu architektary, mastaki, piśmieńniki, kampazytary, artysty. Ihar Ałoŭnikaŭ, Anatol Bahatyroŭ, Zinaida Bandarenka, Uładzimier Basałyha, Janka Bryl, Hienadź Burałkin, Hienadź Buraŭkin, Haŭryła Vaščanka, Ihar Voŭčak, Tamara Habruś, Vital Hierasimaŭ, Siarhiej Hrachoŭski, Ihar Dabralubaŭ, Alaksiej Dudaraŭ, Valery Žuk, Uładzimier Zinkievič, Alaksandra Klimava, Jaŭhien Kulik, Leanid Levin, Maksim Łužanin, Piotar Łysienka, Adam Maldzis, Valer Rajeŭski, Viktar Roŭda, Ivan Rej, Lija Sałaviej, Piotar Śvientachoŭski, Stefanija Staniuta, Hieorhi Sysojeŭ, Uładzimier Toŭścik, Michaił Finberh, Anatol Fiadosik, Viačasłaŭ Čarnataŭ, Vasil Šaranhovič, Viktar Šmataŭ, Hieorhi Štychaŭ, Leanid Ščamialoŭ, Raścisłaŭ Jankoŭski.

Razam vystupili i prychilniki apazycyi, i spryjalniki pieršaha prezydenta. Heta značyć, intelihiencyju abjadnała niepalityčnaja prablema — achova pomnikaŭ.

Apošni raz padobnyja adkrytyja listy pisalisia ŭ kancy 80-ch. Tady mienavita ŭ baraćbie za architekturnuju spadčynu biełaruskija kulturniki vystupali ahulnym frontam, mienavita na hetaj hlebie paŭstaŭ maładziovy adradžencki ruch. Šmatlikija tałoki pa ŭsioj krainie i pad roznymi nazvami dapamahali ŭ raskopkach i na restaŭracyi, vyvučali historyju i pravodzili pratestavyja akcyi na miescach rujnavańnia. Kłopat pra haradzkoje asiarodździe, pra pomniki dojlidztva napačatku jadnaŭ lepiej, čym rodnaja mova abo ideja niezaležnaści krainy. Pomniki pryciahvali najbolšuju kolkaść hramadzian. Urešcie na hetaj hlebie pačałosia jadnańnie tych maładziovych tałokaŭ u valnyja sojmy i kanfederacyi, a ŭžo ź ich naradziŭsia i zusim palityčny Biełaruski Narodny Front.

Paśla, kali enerhija abarony spadčyny pryviała da palityčnaje baraćby, intelihiencyja stała pakidać šerahi ruchu i viartałasia da svaich malbertaŭ i partyturaŭ. Nie pisalisia bolej i adkrytyja listy. Na dziesiać hadoŭ prablema amal całkam źnikła z šyrokaha hramadzkaha pola zroku. Vyniščeńnie architekturnych pomnikaŭ tym časam pačałosia z patrojnaj siłaj. Kali ŭ 87-m hodzie intelihiencyja publična patrabavała ad uładaŭ napoŭnić realnym źmiestam artykuł Kryminalnaha kodeksu, jaki praduhledžvaŭ adkaznaść za rujnavańnie pomnikaŭ, dyk ciapier takija patrabavańni vyhladali dzivactvam. Adnačasova chto što chacieŭ, toj toje j rabiŭ z histaryčnymi budynkami, cerkvami i zamkami. Asablivaha maštabu ŭsia hetaja svavolnaja prafanacyja dasiahnuła ŭ starym Miensku. Ale dziesiać hadoŭ heta vyklikała tolki cichaje horkaje abureńnie ŭ hutarkach abaznanych ludziej. Nichto, pa vialikim rachunku, nie pratestavaŭ i nichto nie prychodziŭ natoŭpami na dobraachvotnuju dapamohu restaŭrataram.

I voś sioleta pieršaha vieraśnia, zusim jak u kolišnija časy, pad kaŭšy ekskavataraŭ vyjšli ludzi novaha pakaleńnia. Ichny pikiet, jaki haradzkija ŭłady admovilisia sankcyjavać, pryvioŭ da pieraškody pracy vandałaŭ. A praz dva tydni ŭ druku, padkreślu — i aficyjnym, i apazycyjnym, — źjaviŭsia toj samy Adkryty list 38-mi. Słovam, razbureńnie, jakoje na praciahu apošnich dziesiaci hadoŭ publična niby nie zaŭvažałasia, raptam vyklikała rašučuju reakcyju.

Što ž adbyłosia? Pryjšło novaje pakaleńnie? Tak. Aproč hetaha, intelihiencyja narešcie vyjšła sa śpiački, ci, dakładniej, z šoku i zdranćvieńnia, vyklikanych radykalnymi pieramienami ŭ krainie. U vyniku źjaviłasia stračanaja było enerhija adkaznaści za kulturnuju spadčynu. Drama ŭ tym, što hetyja dziesiać hadoŭ dla ŭsiaho i ŭsia ŭ nas praminuli niby ŭ letarhičnym śnie. My raptam pračnulisia ŭ tym samym 87-m hodzie i zrazumieli, što samo, biaz našaha ŭdziełu, za hety čas ničoha nie zrabiłasia. I naš praciahły son pra novuju Biełaruś abo pra novaje staŭleńnie ŭładaŭ da kulturnaje spadčyny — heta tolki son. Historyja viarnuła nas na toje miesca, ź jakoha niekali i pačynaŭsia vysakarodny čyn nacyjanalnaje intelihiencyi.

Miž inšym, padobnaja vysnova na minułym tydni prahučała i z vusnaŭ zusim užo dalokaha ad našych unutranych prablem naziralnika — śpikiera NATO Džemi Šy. U svaim interviju dla presy jon skazaŭ, što znachodzić epochu Łukašenki ŭ našaj historyi stračanym časam dla Biełarusi.

Kali ž razhladać hetuju epochu nie jak niejki vonkavy faktar, a jak stan śviadomaści, jak peŭnuju duchoŭnuju paŭzu, dyk apošnija padziei vakoł rujnavańnia staroha Miensku śviedčać pra zaviaršeńnie i hetaj epochi, i hetaha stanu. Ničoha padobnaha ŭ minułyja hady nie było.

Vysnovy, jakija robiacca z analizu stanu mienskich staražytnaściaŭ, naŭprost siahajuć u administracyjnuju i dalej — u palityčnuju sferu. Spracoŭvaje taja schiema, jakaja dziesiać hadoŭ tamu pastupova pieratvaryła zmaharoŭ za architekturnuju spadčynu ŭ zmaharoŭ za niezaležnaść krainy i demakratyju. Adnak nielha dumać, što i nastupnyja dziesiać hadoŭ u biełaruskaj historyi buduć biasplonnymi. Reč u tym, što ŭ papiarednim peryjadzie byŭ nadzvyčaj mahutny epizod, jaki zavaražyŭ, pryhałomšyŭ i zasypiŭ pilnaść. Heta suverenitet, abvieščany ŭ 91-m hodzie. Pry ŭsioj stanoŭčaści i nieabchodnaści hetaj padziei treba pryznać, što adkaznaja nacyjanalnaja intelihiencyja jašče nie była da jaho hatovaja. My prasili zachavać pomniki i ŭ masie svajoj tolki pačynali niaśmieła našeptvać hetaje słova: «niezaležnaść», a nam adrazu «dali ŭsio». Voś hety efekt i źbiŭ z pantałyku. Ale siońnia my ŭžo majem dośvied i pastupova pačynajem vychodzić ź letarhičnaha snu, pra što śviedčać akcyi abarony pomnikaŭ u Vierchnim horadzie ŭ Miensku i Adkryty list abjadnanaje adnoj tryvohaj intelihiencyi z roznymi palityčnymi prychilnaściami.

Restaŭratary-hierastraty

Adkryty list biełaruskich kulturnikaŭ — heta praciah staroje tradycyi. Jašče Syrakomla ŭ siaredzinie minułaha stahodździa pisaŭ, što ŭ Miensku niby naŭmysna ŭsio robicca, kab źniščyć pamiatki minuŭščyny. Sapraŭdy, Miensk, jaki starejšy za Maskvu j Varšavu, źmianiaŭsia niesupynna: staryja budynki praź niejki fatalny źbieh abstavinaŭ čaściakom prosta prapadali. Toj samy Syrakomla apisaŭ «pryhožy, jašče nie pabieleny kaścioł franciškancaŭ», a ŭžo praz paŭstahodździa nichto nia pamiataŭ, dzie jon stajaŭ. Albo staražytny budynak Trybunału, jaki Špileŭski nazvaŭ «sudziliščam na zamčyščy», jaki ŭ 20-ja hady paśpieŭ namalavać Jazep Drazdovič. Nichto dakładna nia skaža, kali jon prapaŭ.

Adnak zastavaŭsia Vierchni horad. Jak symbal aduchoŭlenaści j estetyčnaje nasałody. Pra toje pisaŭ u svajoj «Hieahrafii Biełarusi» Arkadź Smolič.

«Nad miestam panuje ŭzhorak Vysokaha miesta, na jakim padymajucca ŭ vyšyniu viežy cerkvaŭ i kaściołaŭ. Kali padyści bližej da centru i hladzieć na Vysokaje miesta z-za Śvisłačy, dyk jano vydaje adnym vialikim kamiennym hmacham, što padymajecca prosta ad bierahoŭ Śvisłačy na vysačyniu niekalkich dziasiatkaŭ sažniaŭ. Pryjatna pieściać vočy pierachavanyja z hetaha boku ślady staroje, pradviečnaje architektury, i tut tolki chiba i možna dobra ŭśviedamić sabie, što ciapierašni Miensk maje tysiačahadovuju bahatuju historyju».

Hetak pryblizna było i jašče piatnaccać hadoŭ tamu, pakul za hety łapik staroha horadu nie ŭzialisia restaŭratary. Nichto nia moh sabie ŭjavić, što ludzi, jakich hetak čakali sivyja mury, źniščać bolej, čym papiarednija vojny dy balšavickaja ŭłada.

Prajekty byli składzienyja ŭ 1983–85 hadach i praduhledžvali paetapnuju, na praciahu dziesiaci hadoŭ, restaŭracyju Vierchniaha horadu. Ale paśla pierastrojki dy raspadu SSSR dziaržava ŭžo nie mahła ciahnuć hety pryhožy prajekt i addała jaho ŭ ruki adnaje tolki arhanizacyi, zakrytaha akcyjanernaha tavarystva «Stary Miensk». Ciapier «restaŭratary» sami šukali sabie zakazčykaŭ z metaju maksymalnaha prybytku. Sami pa sabie adpali prajekty stvareńnia ŭ Vierchnim horadzie muzejaŭ dy teatraŭ. Kab rabić maksymalna chutka dy tanna, staryja damy źniščali dazvańnia, vymali staražytnyja padmurki, adkrytym sposabam padvodzili kamunikacyi, źniščali archiealahičnyja płasty. Zatym z betonu j novaj cehły budavali mulaž, pry tym nichto nia dbaje pra sapraŭdnaść interjeraŭ. Zapanavaŭ rubiel.

Kali, naprykład, raźbirali adzin z pomnikaŭ architektury, dom XVIII stahodździa na vulicy Hiercena 2, vyjavili, što na druhim paviersie była raśpisanaja freskami zala, a pałova domu składzienaja ŭ technicy fachverku (pruskaha muru). Ale heta nikoha nie spyniła. Dom byŭ zrujnavany, stalarku, što prastajała bolš za dva z pałovaj stahodździ, puścili ŭ śmiećcie. Na hetym miescy ciapier staić kopija taho domu. Biaz fresak, naturalna.

Aŭtary lista patrabujuć spynić dalejšy ździek pseŭdarestaŭrataraŭ sa staraśvieččyny. Naprykład, pačać adnaŭleńnie małoha haścinaha dvara na płoščy Svabody, dom 19/21, što kala pravasłaŭnaha saboru. Historyja ratavańnia hetaha budynku, uniesienaha, darečy, va ŭsie encyklapedyi j daviedniki, pakazalnaja. Spačatku jaho chacieli źnieści metrabudaŭcy, ale pa telebačańni vystupiŭ Zianon Paźniak i davioŭ, što hety dom — nieadjemnaja častka ansamblu, i jahony znos, niedapuščalny sam pa sabie, utvoryć vizualnuju dziurku — ad Kanservatoryi ŭ nikudy. Jaho tady pasłuchalisia j pastanavili za košt «Metrabudu» hety dom źbierahčy. Była ŭpieršyniu ŭ Biełarusi ŭžytaja technalohija «ściany ŭ hruncie», kali pa čarzie padkapanyja padmurki zalivali betonam, što ŭtvaraŭ sucelnuju padušku. Dom pabialili i pakinuli restaŭrataram. Pryjšli restaŭratary i... źnieśli hety dom amal całkam, kab skłaści jaho z novaj cehły.

U pieraliku pomnikaŭ, zhadanych u Liście, jość i padziemnaja častka handlovych radoŭ, jakija koliś apiarezvali bernardynski kaścioł Śviatoha Jazepa j zvalisia ŭ narodzie «Vilenčukami». Pałova ź ich acaleła i była navat adrestaŭravanaja ŭ 1983 hodzie. A pałova była jašče pa vajnie razabranaja, choć zastalisia tam sutareńni j padmurki. Dyk voś ža ciapier pa ich źbirajucca prakładać novyja kamunikacyi... I hetak dalej. Dačytaŭšy hety martyraloh pomnikaŭ, jakija źniščanyja za apošni čas albo rychtujucca da źniščeńnia, ja adciemiŭ, što aŭtary Adkrytaha lista nie paśpieli zhadać apošnija damy pa vulicy Zamkavaj, jakija taksama ŭžo zrujnavanyja. Intelihiencyja zaklikaje ratavać pomniki naahuł, cełymi mienskimi pradmieściami. Pryciahnuć da adkaznaści čynavienstva. A taksama źmianić statutnuju formu ŭłasnaści ŭ tavarystvie «Stary Miensk».

Na maju dumku, heta ničoha nia źmienić, pakul u krainie nia budzie adnoŭlenaja nanoŭ kolišniaja systema restaŭracyi, z navukova-daśledčymi instytutami j dziaržaŭnymi majsterniami. Pakul nia budzie kadyfikavanaje nacyjanalnaje zakanadaŭstva ŭ halinie achovy pomnikaŭ. Pakul nia budzie praviedzienaja nanoŭ navukovaja inventaryzacyja taho, što jašče acaleła. Nia tolki budynkaŭ, ale i ich detalaŭ i interjeraŭ. I pakul nia budzie składzieny nacyjanalny plan adradžeńnia spadčyny, z asobnymi prajektami ŭznaŭleńnia mienskich pradmieściaŭ.

Siarhiej Chareŭski