“Što heta za Ŭłasaŭ”, abo Jašče raz pra “Kupałaŭ kažušok”
Historyja pra “kažuch ad Kupały”, pierakazanaja ŭ “NN” ad 19 listapada 2001 h., padałasia bolšaści čytačoŭ całkam lehiendarnaj. Adnak dakumenty, što doŭhi čas zachoŭvalisia ŭ sakretnym archivie asobaha sektaru CK KPB, a zaraz znachodziacca ŭ Nacyjanalnym archivie Biełarusi, śviedčać, što čutki, nibyta Kupała j Kołas dapamahali “vorahu narodu” Alaksandru Ŭłasavu, naradzilisia nie na pustym miescy. Byłyja supracoŭniki “Našaj Nivy”, a na toj čas — “žyvyja klasyki” biełaruskaj savieckaj litaratury (da Kupały z Kołasam dałučyŭsia Źmitrok Biadula), sapraŭdy zrabili šlachietnuju sprobu ŭratavać svajho kolišniaha redaktara. Sproba taja była tym bolš hanarovaj, što aŭtary padadzienaha nižej lista razumieli, čym ryzykavali. Razumieŭ heta i jahony adrasat.
Što praŭda, pierad tym jak zastupicca za Ŭłasava, Janka Kupała ŭ čarhovy raz prademanstravaŭ svaju lajalnaść da ŭłady — pieradaŭ u CK KP(b)B list, nakiravany jamu Alaksandraj Ułasavaj adrazu paśla aryštu jejnaha muža. Pra mienavita takoje raźvićcio padziejaŭ śviedčyć nastupny dakument:
№ 1357 11 śniežnia [193]9
Narkamu ŭnutranych spravaŭ BSSR – tav.Canavu
Nakiroŭvajecca list Ułasavaj Alaksandry, adrasavany na imia Janki Kupały ŭ spravie zatrymańnia jejnaha muža – Ułasava – u h.Maładečnie, z rezalucyjaj sakratara CK KP(b)B t.Panamarenki “tav. Canava – hety list atrymaŭ Kupała. Prašu daviedku, što heta za Ŭłasaŭ”.
List padlahaje viartańniu ŭ Asoby sektar CK KP(b)B.
Zah. Asobaha sektaru CK KP(b)B (Kaminski)
Na žal, lista Ŭłasavaj u spravie niama, adnak peŭnyja vysnovy možna zrabić i bieź jaho. Pa-pieršaje, jejny zvarot da Kupały vyklikaŭ razhlad spravy Alaksandra Ŭłasava ŭ samych vysokich ešalonach BSSRaŭskaha kiraŭnictva. Pa-druhoje, saviecki namieśnik u Biełarusi Pancielajmon Panamarenka, apiety ŭ svoj čas Barysam Sačankam jak najlepšy siabar “nacyjanalnaj tvorčaj intelihiencyi” (hł.: Sačanka B., Śniacca sny ab Biełarusi, Miensk, 1990, s.146—148), navat nia viedaŭ, “što heta za Ŭłasaŭ” i jakoje miesca jon zajmaje ŭ historyi biełaruskaj kultury. Pa-treciaje, ciapier možna zusim peŭna śćviardžać, što rasprava nad Ułasavym adbyłasia pad persanalnym kantrolem pieršych asobaŭ Savieckaj Biełarusi i jejnaha NKVD. Siońnia jość mahčymaść nazvać proźvišča čałavieka, asabista adkaznaha za źniščeńnie lehiendarnaj postaci biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu pieršaj pałovy XX st. Miarkujcie sami:
№ 1390
22 śniežnia 1939
Nam. narkama ŭnutranych spravaŭ BSSR – tav. Rašetnikavu.
Nakiroŭvajecca list Ułasavaj Alaksandry na imia Janki Kupały j Vaš adkaz ad 14/CHII – 39 h. za № 8992 ab praviercy faktaŭ, vykładzienych u liście, z rezalucyjaj sakratara CK KP(b)B t.Panamarenki.
Pra vyniki pa spravie Ŭłasava A.N. paviedamcie t.Panamarenku ź viartańniem pierapiski.
Zah. Asobaha sektaru CK KP(b)B
(Kaminski)
[Na advarocie]: Rezalucyja: t.Rešetnikaŭ – prašu razabracca ŭ spravie asabista. (Panamarenka).
(Mašynapis, vodpusk, NARB, f.4, vop.21, spr.1691, ark.340.
Pierakład z rasiejskaj.)
A praz čatyry miesiacy Panamarenka atrymaŭ dopis, pra jaki ja zhadvaŭ u pačatku hetaj zaciemki. Na prostym liście papiery, ad ruki (specyjalisty pry žadańni zdolejuć vyznačyć, čyim mienavita aŭtohrafam jość toje pasłańnie), u movie, zrazumiełaj dla ŭładaroŭ “pieršaj u historyi dziaržavy biełaruskich rabotnikaŭ i sialanaŭ”, to bok pa-rasiejsku, try samyja viadomyja i ŭpłyvovyja na toj čas biełaruskija piśmieńniki vystupili ŭ abaronu čałavieka, jaki kaliści daŭ im “šlach u žyćcio”. Niajomka mnie było brać na siabie adkaznaść za pierakład na biełaruskuju movu sumiesnaha tvoru ažno troch klasykaŭ biełaruskaje litaratury, tamu prapanuju tekst u aryhinale:
Siekrietariu Cientralnoho Komitieta Kommunističieskoj Partii bolšievikov Biełoruśsii tov. P.K.Ponomarienko
V sientiabrie miesiacie 1939 h. orhanami NKVD był ariestovan v h.Mołodiečno Aleksandr Nikitič Vłasov. S imieniem Vłasova nierazryvno śviazana orhanizacija piervych biełorusskich haziet – “Naša Dola” i “Naša Niva”. V “Našiej Dole” on był bližajšim i odnim iz rukovodiaŝich sotrudnikov. Pośle toho, kak “Naša Dola” była zakryta (v 1906 h.), a jeje riedaktor był osuždien k zaklučieniju v krieposť, stała vychodiť druhaja biełorusskaja hazieta “Naša Niva”, riedaktorom kotoroj był Vłasov. My takžie prinimali aktivnoje učastije v nazvannych hazietach kak ich sotrudniki, pomieŝaja svoi staťji i stichi, protiestuja v nich protiv samodieržavnoho proizvoła, protiv socialnoho i nacionalnoho uhnietienija biełorusskoho naroda. My chorošo znajem Vłasova kak čiełovieka, priedannoho trudovomu narodu, kak kulturnoho rabotnika i sobiratiela razroźniennoj biełorusskoj intiellihiencii s tiem, čtoby postaviť jeje na słužbu naroda. Protiv russkoj kultury Vłasov nikohda nie otnosiłsia otricatielno i v svojej diejatielnosti nie stavił voprosa ob otryvie biełorusskoho naroda ot naroda russkoho. V nastojaŝieje vriemia Vłasov užie starik, i było by niespraviedlivo dla nieho, jeśli by on na skłonie svoich let nie priniał učastija v stroitielstvie novoj socialističieskoj kultury naroda, za kotoryj on borołsia i mnoho otdał let svojej žiźni. Poetomu my prosim Vas, tov.Ponomarienko, pieriesmotrieť vopros o Vłasovie i otniestiś śnischoditielno k jeho ošibkam, jeśli oni u nieho byli, i dať jemu vozmožnosť rieabilitirovať siebia na sovietskoj rabotie.
Jakub Kołas
Janka Kupała
Źmitrok Biadula
26 IV 1939 h. [vidavočnaja pamyłka, treba — 1940 h.]
Rukapis, aryhinał, aŭtohrafy aŭtaraŭ, Nacyjanalny archiŭ Respubliki Biełarusi, f.4, vop.21, spr.1810, ark.75.
Vynikam cytavanaha zvarotu moh być chiba tolki adnosna miakki vyrak kolišniamu polskamu senataru: 5 hadoŭ lahieru — najmienšy termin z tych, jakija atrymlivali “biełaruskija buržuaznyja nacyjanalisty”. Ale pavažny viek, pieraniesienyja ŭ turmie pakuty j strašnaja sibirskaja lahiernaja zima nie dali Ŭłasavu pieražyć i pieršy hod za kalučym drotam...
Što ž da “Kupałavaha kažuška”, to ciapier my, prynamsi, viedajem: kali b navat hetaja historyja j była całkam lehiendarnaj, niejkaja kropla praŭdy ŭ joj jość. I ŭ kropli hetaj, jak heta zaŭždy byvaje, adlustravaŭsia akijan stałych siužetaŭ našaj padsavieckaj historyi: “katy i achviary”, “tyja, chto sadžaŭ, i tyja, kaho sadžali”, “biełarusy i prychadni”, “z kim vy, majstry kultury?” etc., etc., etc.
A na klasykaŭ našych padsavieckich usio ž taki zaraz musim hladzieć z trochi bolšaj pavahaj.
Ihar Lalkoŭ
