Адзіны беларускі разьбяны драўляны каляндар, які захаваўся, сёння захоўваецца ў расійскім музеі.
Разьбяныя драўляныя календары, якія маюць выгляд бруска ці кія з нанесенымі на іх засечкамі і адмысловымі знакамі, вядомы на тэрыторыі краін Скандынавіі, Балтыі, Рускай Поўначы, Балгарыі і ў іншых рэгіёнах. На іх адмысловай сістэмай засечак пазначаны дні, тыдні, месяцы і нерухомыя царкоўныя святы.
Пра выкарыстанне такіх календароў беларусамі амаль нічога не было вядома. Таксама вядомы карэц-браціна XVI стагоддзя, выяўленая ў Гродне (але да гэтага, магчыма, экспанаваўся ў музеі Магілёва) з меркаванымі выявамі знакаў задыяка альбо сімвалічнымі выявамі месяцаў.
Нягледзячы на абмежаванасць звестак пра беларускія драўляныя календары, ёсць адзін артэфакт, пра які доўгі час не было вядома.
У пачатку XX стагоддзя знакаміты этнограф Аляксандр Сержпутоўскі выявіў на тэрыторыі Слуцкага павета драўляны кій з засечкамі, які падобны да паўночных календароў. Ён перадаў яго ў Расійскі этнаграфічны музей, дзе той захоўваецца дагэтуль.
У навуковы абарот гэты ўнікальны артэфакт быў уведзены беларускімі навукоўцамі зусім нядаўна. У 2021 годзе быў апублікаваны грунтоўны артыкул Іллі Бутава і Змітра Скварчэўскага, у якім былі раскрытыя падрабязнасці драўлянага календара.
Сёння каляндар экспануецца ў раздзеле, прысвечаным Беларусі. Паводле запісу ў вопісе, ён быў атрыманы ад Сержпутоўскага ў 1918 годзе, а да гэтага знаходзіўся ў вёсцы Чудзін Слуцкага павета Мінскай губерні. Цяпер гэтая вёска знаходзіцца ў Ганцавіцкім раёне Брэсцкай вобласці.
Хутчэй за ўсё, каляндар быў выразаны ў XIX ст., але з ранейшага ўзору. Гэта драўляны кіёк з 365 насечкамі на кожны дзень невысакоснага года і вертыкальныя лініямі, якімі ён падзелены на 26 частак-тыдняў. Адзін бок змяшчае паўгоддзе з сакавіка па жнівень, а другі — з верасня па люты.
Таксама на кій нанесены абазначэнні святочных дзён і знакі сахі, касы, сярпа, цэпу і падковы.
Выявы сельскагаспадарчых прылад можна суаднесці з адпаведным працоўным перыядам: саха (знаходзіцца паміж 1 і 6 сакавіка) — вясна, каса (паміж 27 чэрвеня і 4 ліпеня) і серп (паміж 25 ліпеня і 1 жніўня) — лета, падкова (паміж 27 кастрычніка і 3 лістапада) — восень, цэп (паміж 29 снежня і 5 студзеня) — зіма. Падобныя выявы сустракаюцца на пераважнай большасці вядомых драўляных календароў у краінах Паўночнай Еўропы.
На беларускім артэфакце для пазначэння свят выкарыстана не ідэнтыфікаваная да канца сістэма знакаў на бакавых гранях: малыя і доўгія рыскі, касыя рыскі, знак, падобны да літары Т, знакі ў выглядзе лацінскай літары V і г. д. Умоўна ўсе знакі можна падзяліць на асноўныя для гадавых свят, і дадатковыя, якія пазначаюць перыяды галоўных сельскагаспадарчых работ.
Новы год у найбольш пашыраных тыпах разьбяных календароў з іншых праваслаўных рэгіёнаў мог пачынацца ці з 1 сакавіка, ці з 1 верасня, што адпавядае архаічнай вясковай традыцыі. Пачатак года на гарадзенскім каляндарным каўшы знаходзіцца ў сакавіку. У календары-кійку год таксама адлічваецца з сакавіка, на што ўказвае месцазнаходжанне месяца на пачатку грані.
Усе адзначаныя на календары святы з’яўляюцца нерухомымі, таму ён актуальны і ў невысакосныя, і ў высакосныя гады. Калі адлічваць год з 1 сакавіка, то ў календары са Слуцкага павета ў вылучаюцца знакамі наступныя даты:
1 сакавіка — Аўдокі (Прападобнай мучаніцы Еўдакіі), 9 сакавіка — Саракі, 25 сакавіка — Дабравешчанне (Звеставанне), 23 красавіка — Юр'я, 8 мая — Мікольны Іван, 9 мая — Мікола, 24 чэрвеня — Купало, 29 чэрвеня — Пятро, 20 ліпеня — Ілля, 1 жніўня — Макавей, 6 жніўня — Іспас, 16 жніўня — Спленне, 29 жніўня — Галавасек, 8 верасня — Багатнік, 14 верасня — Узвіжанне (Чэсны крыж), 26 верасня — Багаслоў, 1 кастрычніка — Пакровы, 8 кастрычніка — невядомае свята, 22 кастрычніка — Казанская, 21 лістапада — Зведзенне, 6 снежня — Мікола, 25 снежня — Першая Каляда, 1 студзеня — Другая Каляда (Васілле), 6 студзеня — Трэцяя Каляда (Вадохрышча), 2 лютага — Грамніцы.
Гэта ўсё святы, характэрныя для праваслаўнай царквы і вядомыя ў народнай традыцыі рэгіёна, з якога паходзіць артэфакт.
Адзіная пазнака, што выклікае цяжкасці ў інтэрпрэтацыі, адносіцца да 8 кастрычніка. У беларускім народным календары гэты дзень фактычна ніяк не адлюстраваны. Ёсць адзіная згадка ў літаратуры, што ў гэты дзень адзначаецца прысвятак Трыфана і Пелагеі. Але гэта занадта дробны прысвятак, каб пазначаць яго сярод астатніх значных свят.
Так што гэта пакуль загадка, якую гісторыкі не разгадалі. Калі ў вас ёсць тлумачэнне, пішыце нам у каментах да артыкула.
Магчыма, гэта пазнака нейкага мясцовага фэсту, які ўзнік не на падставе царкоўнага свята, а ў выніку нейкага цудоўнага прэцэдэнту ці надзвычайнай сітуацыі. Наяўнасць гэтай даты на разьбяны календара з вёскі Чудзін можна вылучыць у якасці яго адметнай асаблівасці.
У адрозненне ад большасці падобных календароў на беларускім адсутнічаюць пазначэнні дзён шанавання мясцовых святых. Толькі найбольш значныя гадавыя святы, якія маюць важнае значэнне ў беларускай народнай культуры і спалучаюць дахрысціянскія і хрысціянскія звычаі.
Хоць сімвалы, што пазначаюць святы, і маюць стылістычнае падабенства са знакамі на іншых календарах, прамых супадзенняў і аналагаў, якія дазваляюць казаць пра запазычванні ці агульную традыцыю, не выяўлена.
Доўгая прамая лінія на календары пазначае дванадзясятыя гасподнія і багародзічныя святы праваслаўнай царквы. Аналагічны знак пазначае 1 студзеня, дзень Святога Васіля Вялікага, якое злучаецца са святам Абразання. Апошняе, у сваю чаргу, з’яўляецца гасподнім (хоць і не дванадзясятым). Гэта сведчыць пра тое, што разьбяр ці даволі добра ведаў праваслаўны каляндар, ці карыстаўся нейкім правільным узорам.
Другая выразная група свят пазначаецца знакам у выглядзе лацінскай літары V. Гэта дні шанавання значных святых — Георгія Пераможцы, Мікалая, Пятра і Паўла, Іаана Хрысціцеля, Іаана Багаслова.
Выключэннем з’яўляецца свята Нараджэння Іаана Хрысціцеля, пазначанае вертыкальнай лініяй. У той жа час свята Усекнавенне галавы Іаана Хрысціцеля таксама пазначаецца стандартным знакам у выглядзе літары V.
Зразумелым з’яўляецца выкарыстанне выявы крыжа, а не доўгай лініі для пазначэння Хрышчэння, якое адзначаецца 6 студзеня. Т-падобным знакам пазначана 8 кастрычніка, якому адпавядае пакуль неідэнтыфікаванае свята, і 1 жніўня — свята Макавей. Імаверна, гэта можа быць сведчаннем наяўнасці нейкай сувязі паміж святамі.
Г-падобны знак, якім пазначаная 20 ліпеня, дзень памяці святога Іллі, можна з асцярожнасцю патлумачыць як выяву сякеры, пераасэнсаванне зброі святога ў іканаграфіі. На скандынаўскіх календарах знакам сякеры пазначаецца дзень памяці святога Олафа.
Як адзначала ў 1938 г. К. Крыварукава з сяла Ям Пскоўскай вобласці, час раней «лічылі па тыднях» і «на сцяне зарубачкам і кручочкам адзначалі»». Захаваліся сведчанні пра тое, што на тэрыторыі Беларусі таксама практыкаваліся падобныя спосабы складання календароў.
Засечкі на календары са Слуцкага павета, якія пазначаюць колькасць дзён, аналагічны засечкам на касцяных падліковых бірках, якія былі знойдзены пры раскопках у Брэсце і датуюцца канцом XII — пачаткам XIV ст. Дзве такія біркі знаходзяцца ў экспазіцыі археалагічнага музея «Бярэсце».
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬМалдаўскі «нашчадак талкавінаў» дурыць усіх выдумкамі пра Скарыну. Але беларускі навуковец яму паверыў
Якога святога заступніка выбраць квадроберам?
Пустыя рамы ў залах. У Мастацкім музеі навочна паказалі драматычныя страты беларускага мастацтва ў час вайны
У вежы Шчытоўка Наваградскага замка збіраюцца зрабіць музей
Гісторык заўважыў заканамернасць у тым, як часта гарэла Берасце
У Будслаўскім касцёле раскрылі невядомыя раней роспісы
Стала вядома, куды пайшоў на працу адстаўлены старшыня Следчага камітэта Іван Наскевіч4
Каментары