Fatalnaja dla Vialikaha Kniastva bitva na Vorskle vačyma jaje ŭdzielnikaŭ — niamieckich rycaraŭ

Pry kancy XIV stahodździa vialiki kniaź Litoŭski Vitaŭt umacoŭvaje palityčnyja pazicyi, zaklučyŭšy ŭ 1398 h. damovu z Teŭtonskim ordenam (Salinskaje pahadnieńnie). Hetaje pahadnieńnie dazvalała Vitaŭtu pravodzić aktyŭnuju źniešniuju palityku na ŭschodnim (paŭnočna-ŭschodniaja Ruś) i paŭdniovym (Arda) kirunkach. Kniaź źbiraje vojska, u jakim, aproč litoŭskich kniazioŭ, byli tatarskija, polskija, vałašskija i niamieckija rycary, i ździajśniaje pachod u step. Na race Vorskła letam 1399 hoda adbyvajecca bitva z vojskam tatarskich davodcaŭ Cimur-Kutłuka i Jedzihieja, padčas jakoj Vitaŭt atrymaŭ strašnuju parazu. Bitva była šyroka aśvietlenaja ŭ biełaruska-litoŭskim i ruskim letapisańni, a taksama mieła mižnarodny rezanans. Pra heta zaśviedčyli šmatlikija zhadki ŭ niamieckich chronikach, a taksama 26 parahraf Kanstanckaha sabora 1415 h., dzie vykazvajecca žal Hospadu ab kniazi i jahonych synach, jakija byccam by zahinuli padčas bitvy. U histaryčnaj śviadomaści narodaŭ Uschodniaj Jeŭropy bitva na Vorskle zastałasia jak niaŭdałaja sproba kniazia Vitaŭta «sieści na Maskvie i na ŭsioj Ruskaj ziamli» (Noŭharadski letapis), a taksama zrabić sajuznaha Vitaŭtu Tachtamyša chanam Załatoj Ardy.

Zavajavać paŭśvietu adnoj bitvaj?

Amal va ŭsich biełaruska-litoŭskich letapisach siaredziny XV stahodździa (Nikifaraŭski, Uvaraŭski, Supraslski, Jaŭreinaŭski, Alšeŭski śpisy) prysutničaje «hieapalityčnaja» viersija. Zhodna ź joj, Vitaŭt sabraŭ mižnarodnaje voinstva, kab umiašacca ŭ dynastyčnyja sprečki Čynhizidaŭ i dziakujučy adnoj stepavaj bitvie karennym čynam źmianić palityčnuju strukturu Uschodniaj Jeŭropy. «Litoŭskaja viersija» amal poŭnaściu supadaje z najbolš rańnimi źviestkami noŭharadskich letapisaŭ. Tłumačycca heta tym, što składalniki biełaruska-litoŭskaha letapisańnia zapazyčyli raspovied pra bitvu siarod inšych ahulnaruskich siužetaŭ z maskoŭskaha letapisnaha zvoda 1418 h. mitrapalita Focija. Jość tolki adno vyklučeńnie: u tekstach biełaruska-litoŭskaha zvoda niama zhadak pra namier Vitaŭta sieści na maskoŭskim vialikim kniažańni.

Karotka pra «ruskuju viersiju». Zhodna ź joj, letam 1399 da Vitaŭta prybiahaje tatarski chan Tachtamyš, jakoha prahnaŭ z Ardy inšy chan, Ciemir-Kutłuj. Tachtamyš abiacaje Vitaŭtu «ŭsiu ziamlu Ruskuju» — z Noŭharadam, Pskovam i Maskvoj, — kali Vitaŭt zrobić jaho vialikim chanam Załatoj Ardy. Tym časam u Litvu pryjazdžajuć pasły ad Ciemir-Kutłuja z prośbaj vydać Tachtamyša. Vitaŭt adkazvaje, što biehłaha chana nie addaść i chacieŭ by sam asabista pabačycca ź Ciemir-Kutłujem.

Sustreča kala raki Vorskły (prytok Dniapra va Ukrainie) skančajecca tym, što «pahanyja tatary pabili mnoha kniazioŭ litoŭskich, i vajavodaŭ, i bajaraŭ vialikich, i chryścijanaŭ mnoha i Litvy, i niemcaŭ, i lachaŭ» (Safijski letapis). Parazu Vitaŭta naŭharodski letapisiec tłumačyŭ tym, što kniaź, raniej pravasłaŭny, «pryniaŭ lašskuju vieru» dy «zadumaŭ… pałanić Ruskuju ziamlu». Kali ŭ samych rańnich noŭharadskich letapisach u śpisie mahčymych vałodańniaŭ Vitaŭta, jakija b jon zajmieŭ, padtrymaŭšy Tachtamyša, zhadvajucca Noŭharad, Pskoŭ i Maskva, dyk u Nikanaŭskim letapisie XVI st. areał šyrejšy: aproč Litvy i Polščy, heta «Sievier, Niemcy, usie vialikija kniažeńni Ruskija». Heta vyklikaje sumnievy.

Niezrazumieła, jak Vitaŭt źbiraŭsia vyrašać los Uschodniaj Jeŭropy adnoj stepavaj bitvaj. Navat pieramoha nad tatarami naŭrad ci prymusiła b inšych tatarskich davodcaŭ, a taksama mahutnych vasałaŭ ardynskich chanaŭ — ruskich kniazioŭ — «paddacca» litoŭskamu kniaziu. Pa-druhoje, naŭrad ci polskaje, niamieckaje i vałašskaje rycarstva źbirałasia vajavać za palityčnyja ambicyi niadaŭniaha jazyčnika, a tym bolš było hatovaje da praciahłaj kampanii ŭ nieviadomych stepach. Vidavočna, što pachod mieŭ łakalnaje značeńnie. Pa-treciaje, paviedamleńni noŭharadskich letapisaŭ nie hruntujucca na infarmacyi śviedak, bo noŭharadcaŭ na Vorskle nie było. Nakolki dakładnyja ŭ takim vypadku śviedčańni ruskich letapisaŭ?

Paraza chryścijanskaha voinstva

 Dziela poŭnaha ŭražańnia ab tym, što nasamreč adbyvałasia ŭ žniŭni 1399 la raki Vorskły nieabchodna vyvučać krynicy niamiecka- i łacinamoŭnaha pachodžańnia. Najbolš padrabiaznym źjaŭlajecca śviedčańnie pruskaha chranista Iaana fon Pozilhie:

(12 žniŭnia 1399) «U hety čas impieratar tatar rušyŭ ź vialikaj siłaj na Vitaŭta i ŭmacavaŭsia la Kijeva. Tamu Vitaŭt sabraŭ vialikaje vojska, i jamu na dapamohu było dasłana z Prusii sotnia kopjaŭ. Vitaŭt rušyŭ da cara prykładna na 32 mili za Kijeŭ, tam raźmiaściŭsia jon na race i čakaŭ bitvy kala 5 dzion. Tatary nie chacieli pierapravy… Vitaŭt rušyŭ ad pierapravy na 3 mili. Tady paŭstali tatary i pajšli za im… akružyli i źniščyli ich, adbyŭsia praryŭ, ale (tatary) bili adstupajučych, i była zabita bolšaja častka prusaŭ, palakaŭ i najlepšych z tych, chto byŭ pasłany na bitvu, tak što mała chto ź ich viarnuŭsia. Tak kazali bajary litoŭskija, što viali jany Vitaŭta i brata jaho Žyhimonta nočču; inakš byli b jany taksama zabityja. Taksama pryjšoŭ pan Markvard fon Zalcbach, komtur Rahnita i dvoje inšych samastojna. Taksama byli zabityja dvoje nabožnych rycaraŭ — pany Chanus i Tomas Zurvile, dastojnyja. Daj, Hospadzie, im viečny spakoj, u jakim by jany viečna znachodzilisia!».

Jość śviedčańni pra bitvu ŭ jašče dźviuch chronikach. Jany padobnyja da infarmacyi fon Pozilhie, ale nie identyčnyja — što kaža pra samastojnaść kožnaj ź ich. U chronicy pradaŭžalnika Detmara Vitaŭt viartajecca dadomu ź siamiu rycarami, u «Toruńskich anałach» akcentujecca paraza mienavita «chryścijanskaha» voinstva. Usie try chroniki aktyŭna vialisia padčas bitvy (kaniec XIV st.). Fon Pozilhie karystaŭsia infarmacyjaj niepasrednych udzielnikaŭ bitvy, imia adnaho ź ich jon padaje (komtur Rahnita Markvard fon Zalcbach). Supolnym dla chroniki fon Pozilhie i dla ruskich letapisaŭ źjaŭlajecca dakładnaja data bitvy — 12 žniŭnia 1399. I ŭ niamieckich, i ŭ ruskich tekstach padkreślivajecca mižnarodny charaktar vojska Vitaŭta — składvajecca ŭražańnie, što palakaŭ i niemcaŭ u im było bolš, čym litoŭcaŭ i rusinaŭ. Mienavita internacyjanalny charaktar pachodu pryciahvaje ŭvahu da krynic inšaha pachodžańnia — dakumientaŭ papskaj kuryi.

Buła Banifacyja ICH

U dziasiaty hod svajho pantyfikatu, u mai 1399, papa Banifacyj IX dasłaŭ bułu biskupu Krakava. U bule apisvajucca biedstvy chryścijan ad pahancaŭ-varvaraŭ, prysutničaje zaklik da biskupa «pieradać ładan» (misiju) karalu Uładzisłavu (Jahajła) abaranić «vinahradnik Božy» ad niaviernych. U bule jaskrava adlustravanaja rytoryka kryžovych pachodaŭ u dačynieńni da tatar: słova ab Kryžy, ažyćciaŭleńnie Kryža, baraćba suprać vorahaŭ Chrystovych i inš. Havorycca pra nieabchodnaść abarony viery Chrystovaj, jakaja adbudziecca ŭ vyniku kryžovaha pachodu suprać tataraŭ.

Za ŭdzieł u pachodzie papa abiacaŭ daravańnie hrachoŭ. Rycaraŭ dla pachodu źbirali z Polskaha karaleŭstva, «kniastvaŭ i hiercahstvaŭ Litvy, Rusi, Padolii i Vałachii», jakija pakutavali ad «ucisku jazyčnikaŭ». Adpaviednuju bułu na kryžovy pachod papa vydaje viasnoj 1399. Zastajecca mierkavać, što pachod kniazia Vitaŭta, jaki byŭ pažyćciovym vasałam karala polskaha Uładzisłava Jahajły, byŭ niečym inšym, jak kryžovym pachodam suprać niaviernych. Nakolki heta stasujecca z dadzienymi niamieckich i ruskich piśmovych krynic?

Čatyry arhumienty na karyść kryžovaha pachodu

Pa-pieršaje, buła na kryžovy pachod dobra «ŭviazvajecca» z ahulnaj chranałohijaj vypravy, bo pachod Vitaŭta pavinien byŭ pačacca viasnoj-letam 1399. Pierad bitvaj była paŭza, adlustravanaja ŭ ruskich letapisach i niamieckich chronikach (pieramovy kniazia z chanam, manieŭry). Ciažka ŭznavić sapraŭdnuju paśladoŭnaść pachodu, ale ź vialikaj dolaj imaviernaści možna śćviardžać, što Vitaŭt čakaŭ rycaraŭ ź Litvy, Polščy, Vałachii i Teŭtonskaha ordena (u Siaredniavieččy hetaje čakańnie mahło ciahnucca pa niekalki miesiacaŭ). Całkam mahčyma, što kančatkovym punktam zboru byŭ Kijeŭ.

Pa-druhoje, ziemli, adznačanyja ŭ bule (Polšča, Mazovija, Litva, Vałachija), za vyklučeńniem Prusii, suadnosnyja tym ziemlam, adkul da Vitaŭta išli rycary, zhodna ź niamieckimi i ruskimi paviedamleńniami. Braty Ordena mahli nie adznačacca, tamu što paśla buły 1394 h., u jakoj byli zabaronienyja kryžovyja pachody na chryścijanskuju (z 1387) Litvu, braty ŭžo nie ličylisia kryžakami apryjory i byli takimi ž dobraachvotnikami, jak i polskija ci litoŭskija rycary. U bule nie zhadvajecca imia Vitaŭta, zaklik idzie da rycarstva jahonych ziemlaŭ — dla realij prapahandy kryžovych pachodaŭ u Jeŭropie było charakterna źviartacca nie da śvieckich karaloŭ, a niepasredna da budučych udzielnikaŭ (rycaraŭ, sialan, miaščan). Ź inšaha boku, Vitaŭt byŭ vasałam Jahajły, i tamu ŭ bule fihuruje imia karala Uładzisłava.

Pa-treciaje, chryścijanskaja rytoryka buły padobnaja da anałahičnaj rytoryki dvuch niamieckich paviedamleńniaŭ — «niaviernych» i «chryścijan» («Torunskija anały») i «nabožnyja rycary» i «car tatar» u Iaana fon Pozilhie. U ruskich letapisach kniaź Vitaŭt — «pahany», toj, chto myślić licha chryścijanam. Maŭlaŭ, z hetaj pryčyny Hospad i pakaraŭ jaho rukoj pahanych. Takim čynam, va ŭsich piśmovych krynicach bitvy na Vorskle adlustroŭvajecca relihijnaje supraćstajańnie.

Čaćviortaje: viersija ab kryžovym pachodzie kniazia Vitaŭta supiarečyć jahonym «zadumam» ab zachopie Ruskaj ziamli (takaja interpretacyja ŭ ruskich letapisach). Płan Vitaŭta «pasadzić» Tachtamyša ŭ Ardzie, a samomu atrymać ad jaho Noŭharad, Pskoŭ, Maskvu i ŭsiu Ruś byŭ fantastykaj navat dla taho času. Naŭrad ci ciažkaŭzbrojenaje vojska Vitaŭta (mahčyma, z artyleryjaj) puściłasia b u dalni pierachod va ŭmovach Dzikaha pola, a potym pajšło b zavajoŭvać Ruś, navat kali b kala Vorskły litoŭskamu kniaziu paščaściła.

U suviazi z hetym lehiendu pra impierskija ambicyi Vitaŭta možna ličyć mifam noŭharadskaha letapisca, a sam pachod — kryžovym, u jaki vypraŭlalisia dziela prestyžu i daravańnia hrachoŭ. Jak bačym, jon staŭ pieršym i apošnim dla vialikaha kniazia Vitaŭta.

***

Pilip Padbiarozkin nar. u 1991 u Minsku. Vypusknik histfaka BDU. Stažavaŭsia ŭ Lejpcyhskim univiersitecie. Zajmajecca kantaktami hiermancaŭ i ŭschodnich słavianaŭ u poźnim sieradniavieččy (XIV-XVI ct). 

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0