Navošta Marcinkieviču spatrebiŭsia Dunin

Naŭrad ci jość u Biełarusi čałaviek, jaki nie čuŭ proźvišča Dunin­Marcinkievič. Vielmi ž jano jarkaje, zapaminalnaje. Vieje ad jaho hłybinioj stahodździaŭ i vysakarodstvam. Vymaviš — i niby pieranosišsia ŭ słaŭnyja časy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha…

Tym časam havorka ŭ hetym artykule pojdzie pra, mahčyma, samuju hałoŭnuju mistyfikacyju vialikaha biełaruskaha tvorcy — pra jaho proźvišča. Padobna, što prydomak «Dunin» u im źjaviŭsia z ułasnaj voli Vincenta Marcinkieviča. «Hłupstva niejkaje», — padumaje patrabavalny i niedavierlivy čytač: a jak ža sotni dakumientaŭ, knih, listoŭ, dzie staić podpis mienavita «Dunin­-Marcinkievič»? Akramia taho, hetaje proźvišča mieli jaho naščadki i svajaki. Ale pasprabujem razabracca pa paradku.

Ci byŭ datčanin?

Vincent Dunin­-Marcinkievič — adzin z samych vyvučanych kłasikaŭ. I ŭ jaho bijahrafii, zdavałasia b, nie mahčymyja adkryćci. Ale, akazałasia, dla ŭźniknieńnia novych hipotez (usio-­tki nazaviom naš materyjał hipotezaj) dastatkova novaha pohladu na źviestki, jakija dziesiacihodździami drukujucca ŭ navukovych i navukova­-papularnych vydańniach. Ździŭlaje, što daśledčyki, jakija vydatna viedali, što Vincent byŭ zamiašany ŭ kryminalnych historyjach z padrobkaj šlachieckich dakumientaŭ, praktyčna nie stavili pytańnie: a nakolki možna daviarać składzienamu im ułasnamu radavodu? Pavodle apošniaha, jaho rod išoŭ ad niejkaha Piatra Dunina, jaki pryjechaŭ u Polšču z Danii jašče ŭ 1124 hodzie. I nikoha nie chvalavaŭ časavy razryŭ pamiž hetym paŭlehiendarnym Piatrom i Vincentam Marcinkievičam, jaki składaŭ radavod praz 700 hadoŭ!

Pieršy i samy važny dakumient u žyćci čałavieka — mietryka ab naradžeńni i chryščeńni. I ŭ našym vypadku zapis ab chryščeńni ŭ Babrujskim kaściole nie pakidaje nijakich sumnievaŭ: ni ŭ baćkoŭ Jana i Marcyjany ź Niadźvieckich Marcinkievičaŭ, ni ŭ novanarodžanaha, naračonaha imiem Vincent­-Jakub, ni ŭ chryščonaj (siastry Vincenta) Jullany Marcinkievičaŭny niama nijakich prydomkaŭ.

Možna było b heta śpisać na niedaśviedčanaść abo navat lanotu ksiandza, jaki aščadziŭ na padvojnych proźviščach Duninych­Marcinkievičaŭ atramant. Ale nie ŭ hety raz. Bo Jan Marcinkievič byŭ nie prosta šlachcicam. Byŭ jon svajakom samoha Arcybiskupa Mahiloŭskaha, Mitrapalita rymska-­katalickich cerkvaŭ u Rasii, administratara Vilenskaj dyjacezii, staršyni rymska-­katalickaj duchoŭnaj Kalehii, pažyćciovaha ŭładalnika Babrujskaj bienieficyi (nieruchomaści, pradstaŭlenaj śviataru), da jakoj, ułasna, i adnosiŭsia duchoŭny majontak Paniuškievičy, dzie naradziŭsia Vincent, — Stanisłava Bohuša­-Siestranceviča. I miascovyja śviatary, i ich niepasredny načalnik — mitrapalit, jaki, darečy, taksama mieŭ padvojnaje proźvišča, vydatna viedali, jak na samaj spravie kličuć jaho svajaka Jana Marcinkieviča. Ale ŭ nivodnym dakumiencie, u tym liku asabistych listach i aficyjnych davieranaściach, jon nie vykarystoŭvaje prydomak Dunin.

Proźvišča Dunin­-Marcinkievič niama ni ŭ revizskich skazkach 1816 i 1821 hadoŭ, ni ŭ dakumientach, što tyčacca vykradańnia Vincentam Marcinkievičam budučaj žonki Juzefy (sam Vincent, adkazvajučy na pytańni śledčaha, nazyvaŭ siabie vyklučna Marcinkievičam). Kulminacyjaj tady stała viančańnie maładych 18 śniežnia 1831 hoda ŭ Minskim kaściole biernardzinak. I hety najvažniejšy sakramient prachodziŭ taksama biez «Dunina». Niama «Dunina» ni ŭ asabistych podpisach pad dakumientami, pakinutymi jaho rodnym dziadźkam Ihnatam, ni ŭ podpisie, pakinutym jaho maci Marcyjanaj, ni ŭ dziasiatkach rańnich podpisaŭ samoha Vincenta.

Ja maju niekalki dziasiatkaŭ rańnich dakumientaŭ, pačynajučy ad 1750­-ch: dziasiatki zhadak u mietryčnych knihach siamji Marcinkieviča, dziasiatki sudovych pozvaŭ, rezalucyj, pratakołaŭ, dopytaŭ, dekretaŭ, davieranaściaŭ, listoŭ, handlovyja ździełki, farmularnyja śpisy, prašeńni, zapaviety… — usiudy tolki adzin varyjant, Marcinkievič!

Viadoma, prydomak mahli i nie pisać, ale kab nie pisać jaho zaŭsiody i paŭsiul? Dy jašče ŭ tych dakumientach, dzie ŭ inšych tyja prydomki napisanyja. Bohuš-­Siestrancevič, Dachnovič-­Haciski, Voŭk­Levanovič i navat Dunin-­Rajecki jość, a Marcinkievič zapisany prosta jak Marcinkievič. Mahčyma, maja teoryja nienadziejnaja i novyja znojdzienyja źviestki pastaviać na joj kryž. Ale pakul dakładnyja dakumienty, dzie prodki Vincenta byli b nazvanyja Duninymi­Marcinkievičami, nie vyjaŭlenyja.

Što takoje prydomak

Heta dadatak da proźvišča, jaki pieršapačatkova mieŭ praktyčnaje značeńnie: dapamahaŭ adroźnivać nośbitaŭ adnolkavych proźviščaŭ abo pradstaŭnikoŭ roznych halin adnaho rodu — kab nie błytać ciozak. Prydomki ŭtvaralisia ad hierba, ad imia prodka i ad nasielenaha punkta. Taksama prydomak moh vykarystoŭvacca dla nadańnia proźvišču bolš «vysakarodnaha» hučańnia.

Ni ŭ adnym z vyvadaŭ Marcinkieviča ŭ Minskim i inšych dvaranskich deputackich schodach da 1832 hoda — a byli ich dziasiatki — nie zhadvali prydomak Dunin. Praŭda, samo proźvišča Dunin nazyvali! Ale tolki kali havaryli pra hierb rodu Marcinkieviča — «Lebiedź». Jaho, zhodna ź lehiendaj, pryvioz u Polšču z Danii niejki Piotr Dunin. Tamu hety hierb mieŭ i druhuju nazvu — «Dunin». I niekatoryja siemji, jakija jaho vykarystoŭvali, stali nazyvacca z prydomkam «Dunin»: Dunin-­Barkoŭskija, Dunin­-Karvickija, Dunin­Lipskija, Dunin-­Rajeckija, Dunin-­Vansovičy, Dunin-­Volskija. Hety hierb vykarystoŭvali i 220 inšych šlachieckich rodaŭ — usich ich zvodzić da ahulnaha prodka nie maje sensu, havorka moža iści tolki pra niejkaje hierbavaje braterstva abo svajactva.

Byli i šlachieckija siemji Marcinkievičaŭ inšych hierbaŭ, naprykład, «Daliva», «Laliva», «Nalenč»… ale pakolki samo proźvišča ŭtvorana ad imia Marcinka, Marcin, nie maje sensu sprabavać źvieści ŭsich jaho nośbitaŭ da ahulnaha prodka. Hetych prodkaŭ mahło być kolki zaŭhodna va ŭsich častkach Rečy Paspalitaj.

Z bolšaściu ž Marcinkievičaŭ VKŁ časoŭ rasiejskaj akupacyi zły žart syhrała ŭžo hatovaje, nadrukavanaje ŭ papularnym hierboŭniku Niasieckaha radavodnaje dreva, da jakoha roznyja Marcinkievičy i «dałučylisia», časta z dapamohaj falšyvych dakumientaŭ.

Značyć, proźvišča Dunin­-Marcinkievič — varyjant proźvišča Marcinkievič peŭnaha hierba «Dunin», dzie «Dunin» — prydomak. Adnak nie ŭsio tak prosta, bo Vincent vyvodziŭ pachodžańnie nie tolki svajho hierba, ale i svajho rodu ad Piatra Dunina. Heta dazvoliła i našym daśledčykam pisać, što jaho prodki pachodziać z Danii. Ale tady jaho proźvišča było b Dunin, a Marcinkievič — prydomak… Adnak nijakich rodnasnych suviaziaŭ Piatra Dunina (niekatoryja sučasnyja polskija daśledčyki admaŭlajuć jamu ŭ dackim pachodžańni), jaki žyŭ u CHII stahodździ, i rodu Marcinkieviča nie znojdziena.

Car Piotr i 1201 hod

Kali ž i jak źjaviŭsia ŭ Vincenta Marcinkieviča «prydomak» Dunin? U 1832 małady Vincent Marcinkievič, jaki ŭžo žyŭ i pracavaŭ u Minsku, staŭ pierad surjoznaj prablemaj — davieści svajo šlachieckaje pachodžańnie. Hučyć dziŭna, asabliva dla pradstaŭnika niabiednaha i pavažanaha rodu, pradstaŭniki jakoha zajmali hanarovyja pasady i ŭ dakumientach inakš jak «vialmožny pan» nie nazyvalisia, ale takija ŭ Rasijskaj Impieryi byli zakony. Situacyja abvastryłasia paśla paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ, kali było vyrašana kančatkova razabracca sa šlachtaj i vyjšaŭ zakon «Ab razbory šlachty ŭ Zachodnich hubierniach i ab uparadkavańni takoha rodu ludziej». Vincentu Marcinkieviču, jaki i da hetaha nazyvaŭ siabie šlachcicam, daviałosia šukać dakumienty ab vysokim pachodžańni, pra što jon sam padrabiazna napisaŭ u zajavie ŭ Minski šlachiecki deputacki schod:

«Ź dziacinstva asiracieły i majučy niadbajnuju radniu, ja zusim nie mieŭ nikoha, chto b zaniaŭsia vyvadovymi intaresami našaha rodu. Ciapier ža, dažyŭšy da stałych hadoŭ, ja ledźvie zmoh zdabyć ad svajakoŭ našy papiery, jakija maju honar padać u tutejšuju deputacyju ŭ nastupnym paradku.

Što rod Marcinkievičaŭ hierba «Lebiedź» prydomka Dunin z najdaŭniejšych časoŭ karystaŭsia šlachieckimi prerahatyvami i ad vialikich kniazioŭ Iaana Alaksiejeviča, Piatra Alaksiejeviča, jakija byli ŭ sajuzie z polskimi karalami, mieŭ nadańni ŭ Smalenskim vajavodstvie, u Małachoŭskim stanie — majontak Marcinkievičy…».

Pry hetym Vincent Marcinkievič spasyłaŭsia na dakumient, vydadzieny sa Smalenskaha hubiernskaha praŭleńnia 24 kastryčnika 1802 žycharu Minskaj hubierni Ihnatu Mikałajeviču Marcinkieviču (rodnamu dziadźku Vincenta). Heta vypiska ŭ daśledčykaŭ bijahrafii Marcinkieviča vyklikała źmiašanyja pačućci, bo havorka ŭ joj išła pra padziei 1201 hoda! Publikujučy jaje ŭ knizie «Pačynalniki», Hienadź Kisialoŭ navat zamianiŭ datu na 1701 hod, ale ŭsio roŭna byŭ vymušany prakamientavać: «U dakumiencie niedakładnaść. U sapraŭdnaści Ivan i Piotr Alaksiejevičy z 1682 h. byli carami, Ivan Alaksiejevič pamior u 1696 h.». Jazep Januškievič tak acaniŭ dakładnaść hetaha dakumienta: «Ci nie ź pierypietyj ułasnaha žyćcia braŭ dramaturh znakamityja «ukazy vsiemiłostiviejšiej hosudaryni Jelisaviety Pietrovny 49-­ho apriela 1895 hoda» dy «vsiemiłostiviejšieho hosudaria Pietra Vielikoho, v 1988 hodu marta 69 dnia pośledovavšieho…», admysłova abyhranyja aŭtaram u nieśmiarotnaj «Pinskaj šlachcie»?

Samoha dakumienta nie było ŭ vyvadovaj spravie — jon znojdzieny mnoj paźniej, i ŭ im sapraŭdy havorka pra padziei časoŭ Piatra I, pieraniesienyja ŭ 1201 hod. Skažam miakka: dakumient sumnieŭny. Ale i ŭ im niama proźvišča Dunin­-Marcinkievič!

Śpisaŭ

Daśledčyki zachaplalisia tym, jak dobra małady Vincent Marcinkievič viedaŭ svoj radavod. Ale na samaj spravie pieršyja niekalki pakaleńniaŭ jaho «prodkaŭ» całkam adpaviadajuć padadzienym u hierboŭniku Niasieckaha, jaki ŭ svaju čarhu spasyłajecca na źviestki Dunčeŭskaha, a historyja pra Piatra Dunina ŭziataja z «letapisaciela Piatra Nalenča Małachoŭskaha». Biada ŭ tym, što Dunčeŭski padaje vypisku 1754 z Łuckaha hrodskaha suda, a prodki Marcinkieviča, pavodle jaho ž słovaŭ, u hety čas žyli ŭ Smalenskim vajavodstvie, u majontku Marcinkievičy.

Vaźmu na siabie śmiełaść śćviardžać, što bolšaść padadzienych u radavodzie Vincenta Dunina­-Marcinkieviča dakumientaŭ — ci adkrytyja padrobki, ci sumnieŭnyja dakumienty (pravieryć ich sapraŭdnaść niemahčyma), ci dakumienty, jakija nie majuć dačynieńnia da hetaj siamji: ci mała dzie i kali mahli žyć niejkija Jan, Tamaš ci Ihnat Marcinkievičy? Hałoŭnym pry składańni takich radavodaŭ było dać źviestki pra niekalki pakaleńniaŭ i paćvierdzić vypiskami z aktavych knih, revizskich skazak, mietryčnych knih.

Bolš-­mienš dakładnyja dakumienty tyčacca tolki pakaleńnia samoha Vincenta i jaho baćki. A voś na ŭzroŭni dzieda ŭžo źjaŭlajucca pytańni: pa ŭsich radavodach dzied Vincenta — Mikałaj, adnak u dziasiatku dakumientaŭ 1795 jaho rodny dziadźka maje imia pa baćku Michajłavič! A jašče raniej sustrakajucca sumnieŭnyja fakty. Naprykład, pa vypiskach ź mietryčnych knih vychodziła, što Jan Fiodaravič Marcinkievič naradziŭsia ŭ 1710, a jaho syn Jakub — u 1777 (baćku — 67 hadoŭ), syn Ihnat — u 1786 (76 hadoŭ). Padobna, tut havorka pra roznych ludziej i pakaleńni, złučanyja ŭ adno radavodnaje dreva.

Bolš čym sumnieŭna vyhladajuć i dakumienty, jakija čaroŭnym čynam źjaŭlajucca paśla admoŭnaj rezalucyi Departamienta hieroldyi, jaki razhladaŭ spravy ab paćviardžeńni šlachiectva. U šlachieckija vyvady imknulisia ŭkładać usio, što mieli, da najdrabniejšaj papierki. Tamu vyklikaje ździŭleńnie, kali praź dziasiatki hadoŭ znachodzilisia jakraz patrebnyja aryhinalnyja pryvilei karaloŭ Rečy Paspalitaj abo mietryčnyja vypiski sa zharełych knih. Časta tak i pisali: «Paśla vyznačeńnia Hieroldyi ja pierahledzieŭ svaje dakumienty (abo dakumienty, jakija dastalisia mnie ad niadaŭna pamierłaha svajaka) i znajšoŭ tam …». Čaroŭnym čynam znachodzilisia mienavita patrebnyja dla dokazu šlachiectva papiery patrebnaha źmiestu! Cud!

Usie viadomyja mnie krynicy, u jakich sustrakajecca proźvišča Dunin­Marcinkievič, — heta dakumienty, jakija ŭvachodziać u skład takich šlachieckich dokazaŭ: «vypiski» z aktavych knih, jakich užo nie isnavała na toj momant.

Asablivaj papularnaściu ŭ falsifikataraŭ šlachiectva karystalisia knihi Ašmianskaha i Brasłaŭskaha sudoŭ, a taksama akty Hałoŭnaha Trybunała VKŁ Minskaj kadencyi, jakija drenna zachavalisia. Sproby čynoŭnikaŭ pierakanacca, ci isnavali kaliści padobnyja dakumienty, skančalisia adnolkava: «pryhonnych knih 1630 i 1639 hadoŭ nie majecca», «akty skasavanaha Brasłaŭskaha suda ŭ 1812 hodzie pry vyhnańni niepryjacielskich vojskaŭ źniščany ahniom», «akty Trybunała Minskaj kadencyi ad 1641 da 1759 hod zhareli ŭ horadzie Minsku ŭ 1762». Tamu da «vypisak» treba stavicca ź vielizarnym sumnievam. I składańnie sapraŭdnaha radavoda Vincenta Marcinkieviča jašče napieradzie.

Paćviardžeńnie šlachiectva jak tahačasnaja «Karta palaka»

Padvodziačy vynik karotkaha analizu dakładnaści radavodu Vincenta Dunina­-Marcinkieviča, ryzyknu śćviardžać, što ŭ mnohich miescach heta ŭdały mastacki tvor hienieałahičnaha žanru. U im stvarajecca sapraŭdnaja alternatyŭnaja realnaść, jak va «Uładary piarścionkaŭ». Nam dakumientalna (!) dakazali isnavańnie ludziej i faktaŭ, jakich nikoli nie było!

Pavodle padobnaha pryncypu stvarałasia bolšaść radavodaŭ u tyja časy, i, mahčyma, dziasiatki ź ich naležać talenavitamu piaru Vincenta Dunina­-Marcinkieviča. Mnohija sialanie, dziakujučy padobnym «dokazam», zmahli nie tolki vyzvalicca z pryhonnaj zaležnaści, ale navat dakazać svajo šlachieckaje pachodžańnie. Marcin Čapkoŭski, saŭdzielnik Marcinkieviča, dziakujučy pakazańniam jakoha Vincent u 1835 apynuŭsia ŭ Minskim turemnym zamku pa padazreńni ŭ padrobcy karaleŭskich piačatak, pisaŭ: «Jakija tolki spravy pastupili praz ruki Marcinkieviča ŭ dvaranski zbor, to ŭ kožnaj jość padroblenyja papiery». Ale źjava heta była pašyranaja. Maje prodki Jaraševičy zmahli dakazać, što pachodziać z rodu Bartnoŭskich­Jaraševičaŭ, i vyvieli svoj radavod až u 1500­-ja. I bolšaść ich dokazaŭ takija ž sumnieŭnyja, jak u Vincenta Marcinkieviča.

Sprabujučy znajści anałahi stanovišču, u jakim apynułasia biełaruskaja šlachta padčas rasiejskaj akupacyi, vymušanaja dakazvać svajo pachodžańnie, my možam pryvieści sučasny prykład. Siońnia vielizarnaja kolkaść biełarusaŭ u pahoni za niejkimi pieravahami kinułasia dakazvać svajo «polskaje pachodžańnie» dla Karty palaka. Takim samym čynam pryciahvajucca ŭsie siamiejnyja lehiendy pra toje, što «dzied byŭ palakam», šukajucca i znachodziacca niejkija dakumienty. Pryčym sama sutnaść słovaŭ «polskaje pachodžańnie» ŭ časy Rasijskaj Impieryi značyła zusim nie toje, što ciapier. «Palak» časta aznačała katalik, i nie bolš za toje. Zrešty, jak ciapier, tak i ŭ časy Marcinkieviča mnohim udałosia dakazać toje, čaho nikoli nie było.

Dakazaŭ — i mieŭ prava

U vyniku šaścihadovaj pierapiski šlachiectva rodu Dunina-Marcinkieviča było dakazana 9 sakavika 1838. Vincent i jaho svajaki atrymali ŭsie pravy na vydatnaje proźvišča, aŭtarstva jakoha abo, pa mienšaj miery, pryviazka da siabie i svaich prodkaŭ naležała jamu.

Varyjant «Marcinkievič» jašče nieadnarazova sustrakaŭsia i ŭ asabistych podpisach, i ŭ mietrykach dziaciej Vincenta, i navat u pašparcie, vydadzienym jamu ŭ 1851 dla pajezdki za miažu. Padobna, što ŭvasableńnie ŭ žyćcio novaha proźvišča było davoli doŭhim, ale zatoje ŭ našy časy varyjant Dunin­-Marcinkievič staŭ adzina mahčymym.

Navat kali dapuścić, što niedzie isnavaŭ rod Dunina-Marcinkieviča, dyk u nivodnym ź viadomych mnie dakumientaŭ hetaje proźvišča nie zhadvajecca datyčna prodkaŭ ci samoha Vincenta Marcinkieviča.

Dla čaho ž Marcinkieviču spatrebiŭsia «Dunin»? Mahčyma, asnoŭnaj pryčynaj stvareńnia padvojnaha proźvišča było žadańnie dałučycca da staražytnaha rodu. U tyja časy staražytnaść rodu nie była pustym hukam, što vydatna ilustruje, naprykład, «Pinskaja šlachta». Była jana nie tolki pradmietam admysłovaha honaru, ale i pieravahaj, jakuju časam udavałasia kanviertavać, naprykład, u vyhadnuju žanićbu abo karjeru. Heta było asabliva važna dla biednaj šlachty, jakaja nie mieła inšych kapitałaŭ. Ale sapraŭdnyja pryčyny, chutčej za ŭsio, nazaŭždy zastanucca ŭ śfiery zdahadak i zahadak.

Što my možam śćvierdzić ź vialikaj stupieńniu pierakanaŭčaści:

1. Rod Vincenta Marcinkieviča nie ŭzychodzić da datčanina Piatra Dunina.

2. Ni ŭ adnym ź viadomych nam dakumientaŭ da 1832 nichto z prodkaŭ abo svajakoŭ Vincenta i jon sam ni razu nie vykarystoŭvaŭ prydomak Dunin.

3. Radavod Dunina-Marcinkieviča, padadzieny ŭ Minski dvaranski schod, a adtul u Departamient hieroldyi kiraŭničaha sienata, častkova pierapisany z hierboŭnika Niasieckaha, častkova vydumany i paćvierdžany padrobnymi dakumientami.

4. Vincentu ŭdałosia dakumientalna davieści, što jon mienavita Dunin-­Marcinkievič, atrymać pastanovu Hieroldyi mienavita na hetaje proźvišča, i, značyć, jon mieŭ usie pravy nazyvacca mienavita tak.

I, jak pakazaŭ čas, mahčyma, heta było adno ź jaho najbolš udałych sačynieńniaŭ.

***

Źmicier Drozd — historyk-archivist, aŭtar knih «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1861—1900», «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1900—1917». Paśla Płoščy-2010 byŭ asudžany za ŭdzieł u «masavych biesparadkach» na try hady kałonii ŭzmocnienaha režymu. Vyjšaŭ na volu ŭ žniŭni 2011. 

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0