Bakijeŭ: Žyvu ź siamjoj u rezidencyi ŭ Drazdach, ale płaču za ŭsie kamunalnyja pasłuhi
Kurmanbiek Bakijeŭ, prezydent Kirhizstanu ŭ 2005—2010 hadach, pryjšoŭ da ŭłady ŭ vyniku «Tulpanavaj revalucyi». U vyniku zakałotaŭ u 2010 hodzie adchileny ad ułady apazycyjaj. Razam ź siamjoj prybyŭ u Miensk na asabistaje zaprašeńnie A. Łukašenki. Heta jaho pieršaje interviju niezaležnamu ŚMI za siem hadoŭ žyćcia ŭ Biełarusi.
Kurmanbiek Bakijeŭ, prezydent Kirhizstanu ŭ 2005—2010 hadach, raskazvaje pra abstaviny ŭciokaŭ siem hadoŭ tamu i pra svoj ciapierašni pobyt u Biełarusi, pra hatoŭnaść udzielničać u sudach na radzimie praź videasuviaź, pra žončynu pracu, siabroŭstva z Łukašenkam, pra svaju vyšyvanku i biełaruskuju movu, jakuju dobra razumieje. Kurmanbiek Bakijeŭ škaduje, što padčas zakałotaŭ u Kirhizstanie ŭ 2010 hodzie zahinuli ludzi, kaža pra ŭdziačnaść Alaksandru Łukašenku za harantyi biaśpieki jamu i siamji, ličyć, što byŭ niazručnym prezydentam nia tolki dla Rasiei, škaduje pra toje, što ŭ časie prezydenctva bolš źviartaŭ uvahu na ekanomiku, a nie na vyviedku i kontravyviedku, razvažaje pra plusy i minusy rasiejskich i amerykanskich vajskovych bazaŭ i havoryć pra pahrozy niezaležnaści Biełarusi i Kirhizstanu z boku vialikich hulcoŭ. U interviju Svabodzie jon adkazvaje na pytańni pra toje, što stałasia ź jahonaj ułasnaściu ŭ Kirhizstanie, ci ŭkładaje jon hrošy ŭ sielskuju haspadarku Biełarusi i ci vyjaždžaŭ za hetyja siem hadoŭ za miažu.
Sport, žonka, siabry, praca kansultantam
Hanna Soŭś: Spadar prezydent, vy vielmi redka dajacie interviju. Na hetaje interviju my damaŭlalisia amal hod. Čamu mienavita ciapier vy pahadzilisia dać interviju Radyjo Svaboda?
Kurmanbiek Bakijeŭ: Vy majecie racyju. Navat kali ja pracavaŭ premjer-ministram, užo nia kažučy prezydentam, imknuŭsia mienš davać interviju. Nie lublu, ščyra kažučy. Ja čałaviek, jaki lubić bolš zajmacca spravaj, što havaryć. Jość ludzi, jakija kažuć šmat, a robiać mała. Ja naležu da inšaj katehoryi — chto mienš kaža, ale bolš robić. A ciapier čas, napeŭna, nadyšoŭ, tamu što šmat padziej adbyvajecca i ŭ Kirhizstanie, i naahuł u śviecie… Śviet vielmi dynamičny, cikavy, tamu zusim zakryvacca niasłušna. Tamu ja pahadziŭsia.
Soŭś: Spadar prezydent, chutka budzie siem hadoŭ, jak vy žyviacie ŭ Biełarusi. Čym zajmajecca ŭ Biełarusi druhi prezydent niezaležnaha Kirhizstanu? Čym zapoŭnieny vaš dzień?
Bakijeŭ: U mianie kožny dzień pačynajecca sa sportu. Kožny dzień, akramia suboty i niadzieli, a časam i ŭ subotu. 5-6 razoŭ na tydzień z ranicy hadzina — hadzina dvaccać minut u mianie sport doma… Dzieci sychodziać u škołu…
Soŭś: A na jakich trenažorach?
Bakijeŭ: Biehavaja darožka. Jość u mianie trenažor, jaki pazvanočnik raściahvaje, ja jaho jašče ź Niamieččyny pryvioz. Kompleks praktykavańniaŭ dla śpiny, dla pajaśnicy, kab trymać siabie ŭ dobraj formie i nie skardzicca. Ludzi, jakija viali aktyŭny ład žyćcia, i potym, kali pensijnaha vieku dasiahajuć, nia mohuć spynicca, heta ŭžo jak zvyčka. Naprykład, zaniatki ź dziećmi, z unukami, sport, palavańnie, rybałka, trochi pracuju.
Soŭś: A jakaja praca ŭ vas?
Bakijeŭ: Praca takaja… Ja by nia staŭ zaraz kamentavać, tamu što nie chaču pieratvarać heta ŭ niejkuju palityčnuju historyju, vakoł jakoj pačnucca plotki, čutki. Chavać mnie ŭvohule niama čaho. Heta praca ŭ jakaści kansultanta, mianie vykarystoŭvajuć takim čynam tut maje byłyja partnery. Voś takaja praca. Ja nia mocna zahružany pracaj. Bolš zajmajusia dziećmi, unukami, saboj. Raniej nie było času na heta.
Soŭś: A chto z vami ciapier z vašaj siamji? Čym zaniataja vaša žonka, dzieci?
Bakijeŭ: U starejšych užo daŭno pa dvoje-troje dziaciej, a małodšaja dačka ŭ 10-j klasie vučycca tut u himnazii, małodšy syn — u 6-j klasie, vučacca jany vielmi dobra, navat vydatna. Niadaŭna była alimpijada pa anhielskaj movie, dačka zaniała pieršaje miesca ŭ rajonie i druhoje miesca ŭ respublicy. Syn i dačka viedajuć try movy — anhielskuju, rasiejskuju, biełaruskuju, majuć samyja vysokija adznaki, asabliva dačka — 9-10. Ja hanarusia, što jany tak dobra vučacca, i pavodziny niadrennyja. Žonka pracuje, a 8 ranicy doma ŭžo nikoha niama.
Soŭś: Raskažycie pra pracu žonki, kali łaska.
Bakijeŭ: Jana pracuje ŭ hateli «Miensk» dyrektaram. Raniej dva hady pracavała dyrektaram u hateli «Na Zamkavaj». Jana — bankaŭski rabotnik. Kali žyli ŭ Kirhizstanie, pačynała ekanamistam, potym u roznych bankach pracavała. Jana niadrenna viedaje finansy, bankaŭski sektar, aryjentujecca ŭ rynkavaj ekanomicy, i hatelnym i restarannym biznesie… Heta ŭžo nie biznes, heta dziaržstruktura ŭ jaje… Dosyć paśpiachova idzie, daj Boh nie suročyć.
Soŭś: Tak jana ciapier zabiaśpiečvaje siamju, atrymlivajecca?
Bakijeŭ: Ja hetaha nie admaŭlaju. Ja joj kažu, što na zarpłatu tvaju na Kamaroŭku niekalki razoŭ, u «Karona» niekalki razoŭ schadzić. Pradukty całkam ź jaje kartki kuplajem.
Soŭś: A siabry ŭ vas u Biełarusi źjavilisia?
Bakijeŭ: Ja čałaviek kamunikatyŭny. 6-7 hadoŭ žyć i nie zavieści siabroŭ? Jość u mianie siabry roznaha ŭzrostu, roznych prafesij, roznaha ŭzroŭniu. Cikavyja ŭ mianie siabry.
Soŭś: Imiony vy by mahli nazvać?
Bakijeŭ: Imiony nie chacieŭ by nazyvać, tamu što znoŭ-taki palityčnaja afarboŭka… Z uradu ja asabliva ni ź kim nie siabruju. Usie viedajuć, što z Alaksandram Ryhoravičam my siabry. Astatnija — roznyja ludzi, jość ź biznes-strukturaŭ, jość ź dziaržstrukturaŭ, jość prosta jehiery, palaŭničyja, kuchary. Roznyja ludzi, z całkam roznych sfer dziejnaści.
«Kurmanbiek, ja vyras ad sachi, a ty vyras ad stanka»
Soŭś: Vy kazali pra siabroŭstva z prezydentam Biełarusi. Niekalki hadoŭ tamu ja zapisvała interviju ź pieršym prezydentam Kirhizstanu Askaram Akajevym u Maskvie ŭ ramkach prajektu «Rasieja i ja». Jon havaryŭ mnie, što Rasieja dla jaho — druhaja radzima, i tamu jon śviadoma abraŭ Rasieju jak miesca žycharstva. Jon taksama kazaŭ, što ź jahonaha punktu hledžańnia, u vas «i ŭ prezydenta Biełarusi padobnyja pohlady na ŭładu», što vy z Alaksandram Łukašenkam — ludzi blizkija pa duchu, što ŭ vas adnolkavyja pohlady ŭ palitycy i adnolkavaje staŭleńnie da ŭłady, — tamu, napeŭna, «heta zakanamierna, što Kurmanbiek Bakijeŭ apynuŭsia mienavita ŭ Biełarusi». Skažycie, a čamu vy vybrali Biełaruś? Ci pahadzilisia vy z takoj acenkaj Askara Akajeva?
Bakijeŭ: Ja dumaju, što takaja acenka nie zusim darečnaja. Kali prytrymlivacca lohiki Akajeva, atrymlivajecca, što jon blizki da Pucina pa duchu i stylu. Ale ja jak čałaviek, jaki dobra viedaje Akajeva i niadrenna viedaje Pucina, mahu skazać, što heta daloka nia tak. Tak, my z Alaksandram Ryhoravičam padobnyja, u čymści nie padobnyja, jak usie narmalnyja ludzi, jak bolšaść ludziej. Ale adnu frazu ja zaraz uspomniŭ. U Biełarusi ja byvaŭ, kali jašče byŭ premjer-ministram. A kali staŭ prezydentam, pry pieršaj našaj sustrečy Alaksandr Ryhoravič litaralna nastupnaje skazaŭ: «Kurmanbiek, ja vyras ad sachi, a ty vyras ad stanka». Voś u hetym my padobnyja. Heta značyć, jahony rost pačynaŭsia z šarahovaha pracaŭnika siała, ja ž z rabočaha klasu. Naturalna, my — žyvyja ludzi, u čymści nie padobnyja. Ale voś tak davać acenku, mnie zdajecca, nie zusim słušna.
Soŭś: A ci źmianiłasia staŭleńnie da Askaru Akajeva ŭ vas paśla 2010-ha hodu? Ci padtrymlivajecie vy kantakty ź im?
Bakijeŭ: Nie, kantakty my nie padtrymlivajem, niejkich asablivych adnosinaŭ u mianie da jaho nikoli nie było. Jon byŭ prezydentam, ja pracavaŭ na roznych pasadach. Ja pracavaŭ kiraŭnikom addalenaha hornaha rajonu, hubernataram dvuch samych bujnych abłaściej u Kirhizstanie na poŭdni i poŭnačy, pracavaŭ premjer-ministram. Dvojčy abiraŭsia ŭ parlament. To bok, u nas byli narmalnyja pracoŭnyja adnosiny. Jon — prezydent, ja — padnačaleny. I ja nikoli nie ličyŭ jaho voraham, naadvarot… Ja staviŭsia da jaho z pavahaj.
Soŭś: Ja mieła na ŭvazie toje, što ŭ vyniku «Tulpanavaj revalucyi» jon byŭ vymušany pakinuć krainu, vy taksama byli vymušanyja praź niekatory čas pakinuć krainu. Tut padobny matyŭ jość. Ci źmianiłasia ŭ vas staŭleńnie da jaho jak da prezydenta-vyhnańnika taksama?
Bakijeŭ: Nie. Jon amal 15 hadoŭ prapracavaŭ. Šmat vielmi zrabiŭ dla krainy ŭ spravie pierachodu ŭ rynkavuju ekanomiku. Kirhizstan — adna ź niešmatlikich krainaŭ Centralnaj Azii, jakija pierajšli na svaju nacyjanalnuju valutu, i h.d. Šmat demakratyčnych pieraŭtvareńniaŭ było zroblena. Zasłuhaŭ Akajeva nielha admaŭlać. Vielmi dobryja išli reformy… Choć reformy biazbolna nikoli nie prachodziać. Ja b skazaŭ, asabliva niaŭdała prajšła reforma ŭ ahrarnym sektary, u adroźnieńnie ad Biełarusi. Tam razbambili ŭsie kałhasy-saŭhasy, i ŭ 95-96 hadach ludzi byli na miažy hoładu. Heta była, kaniešnie, vialikaja pamyłka. A ŭ cełym da 97-98 hodu, ja liču, jon efektyŭna pracavaŭ. Ale žyćcio jość žyćcio, ad pamyłak nichto nie zastrachavany. Byli ŭsiakija pamyłki, pra jakich nie chacieŭ by havaryć. A adnosiny ŭ mianie da jaho nie źmianilisia. Ja jak staviŭsia da jaho staviŭsia z pavahaj, tak i staŭlusia.
«A ty kamaroŭ nia duža baiśsia?»
Soŭś: Jak vy adździačyli prezydenta Biełarusi za toje, što vam dali palityčny prytułak? Kaliści Roza Atunbajeva ŭ interviju kazała ab tym, kab rašeńnie pra toje, kab vy pakinuli Kirhyzstan, prymałasia na ŭzroŭni kiraŭnictva Kazachstanu, Rasiei i ZŠA, dalej užo źviarnulisia da prezydenta Biełarusi. Što vam viadoma pra heta?
Bakijeŭ: Mnie zdajecca, jana maje racyju ŭ tym, što kali ŭ nas zdaryŭsia ŭzbrojeny dziaržaŭny pieravarot u krasaviku 2010-ha hoda, ja čuŭ… Ja sam ad Abamy nia čuŭ, ale jon nibyta paprasiŭ prezydenta Kazachstanu, prezydenta Rasiei (na toj čas Miadźviedzieva), kab padumali pra maju biaśpieku i biaśpieku majoj siamji. Byccam by, takaja razmova była. Ale čamu ja pakinuŭ Kirhizstan… Paśla zachopu «Biełaha domu» ja dzieviać dzion znachodziŭsia na poŭdni. I ŭ adzin ź dzion mnie telefanavaŭ Pucin, i skazaŭ: «Kurmanbiek Salijevič, było b metazhodna vam pakinuć krainu, tamu što kali pačniecca rehijanalny kanflikt, to ŭsio paviesiać na vas z usimi nastupstvami». Mabyć, sprava da hetaha išła. Pačali źbiracca peŭnyja hrupy ludziej na poŭdni, niezadavolenych było šmat. A paśla hetaha byŭ zvanok Alaksandra Ryhoraviča. Jon tak jašče žartam… ja hołas jaho viedaju, mnie słuchaŭku dali, jaho litaralna pieršyja słovy: «Kurmanbiek, ty jašče žyvy?» Ja kažu: «Žyvy, dziakuj Bohu». Druhoje pytańnie było: «A ty kamaroŭ nia duža baiśsia?» Ja dumaju, čaho jon žartuje, mnie tut nie da žartaŭ, pry čym tut kamary? U jakoj sytuacyi ja znachodžusia. Ja kažu: «Nie, ja ž doŭha žyŭ na Vołzie, u Rasiei, tam kamaroŭ taksama…» A jon: «A jak ty hladziš, kali ja ciabie zabiaru?» Ja adrazu pahadziŭsia. Tamu što niama moŭnaha barjeru. Ja ŭ jakaści premjer-ministra pryjaždžaŭ u Biełaruś, čuŭ šmat pra Biełaruś, što heta pramysłova raźvitaja kraina. Darečy, kali ja jašče pracavaŭ u Kujbyšavie(ciapier Samara — RS) na zavodzie ZIM u vyličalnym centry, jakraz pracavaŭ na EVM Miensk-22, Minsk-32 biełaruskaj vytvorčaści. Tamu ja adrazu pahadziŭsia, pryniaŭ hetuju prapanovu i pierajechaŭ.
Soŭś: Jak adździačyli prezydenta Biełarusi?
Bakijeŭ: Jak ja moh jamu padziakavać… Najpierš ja ŭdziačny, što sytuacyja nie pahoršyłasia. Kali b ja nia źjechaŭ, to, napeŭna, sytuacyja b pahoršyłasia ŭ Kirhizstanie. Pa-druhoje, siamja maja była ŭdziačnaja, asabliva dzieci. Kali ŭzbrojeny zachop ułady adbyŭsia ŭ Biškieku, tyja, chto byli sa zbrojaj, kryčali: «U jaho jość žonka, dačka i syn, treba ich znajści». Takoje mahli dazvolić sabie tolki bandyty, jakija siabie ličyli revalucyjanerami. Za toje, što siamju zachavaŭ, ja jamu ŭdziačny, usie čalcy majoj siamji ŭdziačnyja. Redka praŭda, ale my sustrakajemsia. Bolš razmaŭlajem na siamiejnyja žyćciovyja temy, pra palityku praktyčna nie havorym, tamu što ja viedaju, jak jon stamlajecca. I redkija sustrečy, jakija ŭ mianie ź im byvajuć, jašče ja budu palitykaj zabivać… Ja sam nie chaču razmaŭlać na hetuju temu, i jon nie havoryć.
Soŭś: Jakuju padtrymku, dapamohu vam ciapier akazvaje biełaruskaja dziaržava?
Bakijeŭ: Nie, my za ŭsie pasłuhi płacim, jak maje być. Nam vydzieleny ŭčastak ziamli, 15 sotak u miežach horadu.
Soŭś: U jakim rajonie?
Bakijeŭ: Niedaloka ad «Miensk-Areny».
Soŭś: U Drazdach?
Bakijeŭ: Nie. Drazdy — naprava, a heta — ŭ levy bok, niedaloka ad «Miensk-Areny». Tam užo piać hadoŭ budujem dom. Ja spadziajusia, sioleta viasnoj skončym, pierajedziem.
Soŭś: A dzie žyviacie ciapier?
Bakijeŭ: U Drazdach žyviem u rezydencyi, płacim usie pasłuhi, jak treba — za žyllo, za vadu, za śviatło, za kamunalnyja pasłuhi, za ŭsie. My na šyi ŭ biełaruskaj dziaržavy nie siadzim. I za darmajedztva taksama nia płacim — žonka pracuje.
Na siońniašni dzień ja ni ŭ jakuju kampaniju hrošy nie ŭkładvaŭ
Soŭś: U ŚMI źjaŭlałasia infarmacyja, što vy ŭkładvali hrošy ŭ sielskahaspadarčyja prajekty ŭ Biełarusi. Nakolki hetaja infarmacyja adpaviadaje rečaisnaści?
Bakijeŭ: Čutki taksama nie naradžajucca prosta tak. Na siońniašni dzień ja ni ŭ jakuju kampaniju hrošy nie ŭkładvaŭ. Jak tolki hetaja infarmacyja prasačyłasia, kirhizstancy ŭžo praviarali (prakuratura ci chto)… Chacia jakaja im sprava, dzie i čym ja zajmajusia.
Soŭś: Vy ž užo i hramadzianin Biełarusi?
Bakijeŭ: Daŭno. Ale jany pravieryli, pierakanalisia, što mianie tam niama. Mahčyma ŭ budučyni budu, pahladzim, čas pakaža. A pakul niama.
Soŭś: U čym, na vaš pohlad, palahaje asnoŭnaja roźnica pamiž tryma prezydentami, jakija žyvuć u palityčnaj emihracyi — Askaram Akajevym, Viktaram Janukovičam i vami?
Bakijeŭ: Ja nie chacieŭ by ničoha kazać pra Janukoviča. My ź im nie sustrakalisia, nie mieli znosinaŭ, ja jaho nia viedaju. I nia viedajučy čałavieka, havaryć pra jaho było b nie zusim spraviadliva. Akajeŭ najpierš vučony, potym palityk. Ja ž rabotnik vytvorčaści, a potym pryjšoŭ u palityku. Ja nia dumaŭ, što palitykaj budu zajmacca. Pryncypovaja, napeŭna, roźnica ŭ hetym. A tak chutčej bolš ahulnaha.
Kraina, jakaja nia maje vyviedki, ślapaja, a kraina, jakaja nia maje kontrvyviedki, asudžanaja
Soŭś: U svaich memuarach vy pišycie pra toje, što historyja nia maje ŭmoŭnaha ładu. Usio ž, kali b vy ciapier viarnulisia ŭ 2005 hod, i ŭ 2010 hod, što by vy zrabili pa-inšamu? Pra što vy škadujecie?
Bakijeŭ: Padziei 24 sakavika 2005 hodu pryznali revalucyjaj, pryniali adpaviedny zakon. Napeŭna, ja i ŭsia maja kamanda całkam «nalehli» na ekanomiku. Treba było krainu viarnuć u pravavoje pole i nie vychodzić ź jaho, i ŭsie zanialisia ekanomikaj, vytvorčaściu. Ja jak prezydent i hałoŭnakamandujučy troški ŭpuściŭ specsłužby i pravaachoŭnyja orhany. My zajmalisia ich materyjalnym zabieśpiačeńniem, jak mahli, ale bolš uvahi ja nadavaŭ usio-taki ekanomicy, vytvorčaści. Ja nie pamiataju ciapier jakomu dziaržaŭnamu dziejaču naležać takija słovy: kraina, jakaja nia maje vyviedki, ślapaja, a kraina, jakaja nia maje kontrvyviedki, asudžanaja. U hetym ja pierakanaŭsia ŭ 2010 hodzie.
Soŭś: Atrymlivajecca, što vy nia mieli kontrvyviedki…
Bakijeŭ: Heta značyć, ja by niamnohaje, napeŭna, źmianiŭ. Ale staŭleńnie ŭ mianie było nastupnaje: kali jość adpaviednyja kiraŭniki ŭ Słužbie biaśpieki, u Nacyjanalnaj biaśpiecy, u MUS, vojsku, jany pavinny zajmacca svaimi spravami, što ja budu tam biez kanca… Mnie było bolš pa dušy zajmacca ekanomikaj i vytvorčaściu, palapšać žyćcio ludziej, čym hetaj strukturaj. A heta było z majho boku pamyłkaj.
Soŭś: Kali kazać pra padziei 2010 hodu, pra što vy najbolš škadujecie?
Bakijeŭ: Ja škaduju najpierš ab tym, što my nia viedali, što rychtujecca ŭzbrojeny dziaržaŭny pieravarot. Niechta z palitykaŭ padličyŭ, što z 2005 hodu, kali ja tolki staŭ prezydentam, i da 2007 hodu ŭ Kirhizstanie adbyłosia 1,5 tysiačy mitynhaŭ. Za dva hady. To bok my nie dušyli, nia presavali, chaj kryčać, vychodziać. Bolš zajmalisia vytvorčaściu, ekanomikaj. A voś specsłužbam ja nie nadavaŭ dastatkova ŭvahi. A treba było. Padziei 2010 hodu nielha nazvać revalucyjaj. Ja patłumaču čamu. U 2005-m była revalucyja, a ŭ 2010-m — nie. U 2005 hodzie ŭsie rehijony Kirhizstanu padnialisia. Narod byŭ niezadavoleny falsyfikacyjaj vynikaŭ parlamenckich vybaraŭ. A ŭ 2010 hodzie kala 2 tysiač dobra ŭzbrojenych ludziej kala «Biełaha domu» stralali z aŭtamataŭ, kulamiotaŭ, hranatamiotaŭ, navat BTR adniekul pryhnali, z bujnakalibiernaha kulamiotu z BTR stralali pa «Biełym domie». Heta nie nazavieš revalucyjaj. Usie kažuć pra 7 krasavika, ale padziei pačalisia 6 krasavika, kali ŭ Tałasie zachapili hubernatara ŭ zakładniki. Ja 7 krasavika razmaŭlaŭ ranicaj z hubernataram Tałaskaj vobłaści, jon kaža: «Mianie ŭziali ŭ zakładniki». Ja pytajusia: «Ciabie źbivajuć?» Adkazvaje: «Nie, ale vielmi ahresiŭna nastrojenyja ludzi». Potym jany ŭ hetym ža Tałasie zachapili budynak UUS, ździekavalisia z supracoŭnikaŭ milicyi, ministra ŭnutranych spravaŭ ledź da śmierci nie źbili. Heta było 6 krasavika. Zachapili zbroju, a potym 7 krasavika pryjšli da «Biełaha domu». Darečy, 7 krasavika pieršyja achviary byli siarod supracoŭnikaŭ milicyi.
Soŭś: Ci škadujecie vy pra toje, što šmat ludziej zahinuła?
Bakijeŭ: Šmat ludziej zahinuła. Viadoma, voś pra heta ja škaduju. Mienavita jany heta dapuścili, kali kinuli hranatu ŭ biazzbrojnych kursantaŭ, jakija vyjšli achoŭvać hramadzki paradak. Ja škaduju ab tym, što praliłasia kroŭ. Choć jany ŭsiu hetuju spravu «paviesili» na mianie…, usich hetych zahinułych «paviesili» na maju šyju, što ja ich rasstralaŭ, što ja daŭ kamandu. Ale napadali jany na Bieły Dom, sa zbrojaj u rukach…
Soŭś: I vy jak prezydent, atrymlivajecca, nia mieli ŭłady, kab praduchilić heta?
Bakijeŭ: A što ja moh zrabić? Vyjści da ich, kali jany ŭžo pa majmu škłu stralali sa zbroi? Kali b ja vyjšaŭ, mianie b tam na miescy rasstralali. I potym, kali rabili ekspertyzu zbroi tych, chto achoŭvaŭ «Bieły dom», supracoŭnikaŭ MUS, słužby nacyjanalnaj biaśpieki i h.d., to ekspertyza zaśviedčyła, što ni ź nivodnaj strałkovaj zbroi tych, chto achoŭvaŭ «Bieły dom», zahinułyja nie byli zabityja. Jany byli zabityja ci z drabaviku, abo z drobnakalibiernaj vintoŭki, abo heta byli kołatyja rany. Takoj zbrojaj nie ekipirujuć pravaachoŭnikaŭ. Šmat było maraderstva, ludzi rabavali supermarkiety, kramy. Achova ich zabivała, usie hetyja trupy pryvozili da «Biełaha domu» i składvali, a potym usio paviesili na Bakijeva i jaho kamandu. Voś pra heta ja škaduju, što ja nia zmoh heta praduchilić. Ja nia moh praktyčna. Za što jany pryciahvajuć da adkaznaści ludziej u spravie ab padziejach 7 krasavika? Hetyja supracoŭniki słužby biaśpieki prezydenta, pravaachoŭnych orhanaŭ vykonvali svoj abaviazak. Jany abaviazany byli achoŭvać nia tolki prezydenta, tam byŭ i priemjer-ministar, tam byli i supracoŭniki Administracyi prezydenta, aparata ŭradu. Ich taksama treba było abaraniać.
Sudy i prysudy ŭ Kirhizstanie
Soŭś: Na vas u Kirhizstanie zaviedziena bolš za 10 kryminalnych spravaŭ, prajšło šmat sudoŭ, jość zavočnyja prysudy. Niadaŭna prajšoŭ sud, na jakim vas, vašaha brata Žanyša i hrupu čynoŭnikaŭ vašaha ŭradu abvinavacili ŭ niezakonnym prodažy 262 hiektaraŭ ziamli ŭ pryharadzie Biškieku. Pa hetaj spravie vy i Žanyš Bakijeŭ prysudžanyja da 18 hadoŭ pazbaŭleńnia voli ŭ Kirhizstanie. Ci viedali vy ab hetaj uhodzie prodažu sielska-haspadarčych uhodździaŭ u asabistuju ŭłasnaść dla pabudovy damoŭ na ich?
Bakijeŭ: Było b pravilna, kali b vy mianie spytali, a ci viedali vy ŭvohule pra hety sudovy praces.
Soŭś: Ci viedali?
Bakijeŭ: A vy adkul daviedalisia, što byŭ taki sud?
Soŭś: Ź ŚMI.
Bakijeŭ: Ja taksama. Ale časam u ŚMI byvajuć nie zusim pravilnyja rečy. Ja daviedaŭsia pra heta mienavita praź ŚMI. Zvyčajna jak luby hramadzianin daznajecca, što ŭ pravaachoŭnych orhanaŭ da jaho jość niejkija pytańni? Jamu pišuć pozvu: prosim vas pryjści ŭ takoj-to rajadździeł milicyi abo ŭ prakuraturu. Prychodzić, jamu kažuć: «Darahi tavaryš, da vas voś takija pretenzii. Vy parušyli toje i toje». U dadzienym vypadku mnie nichto ničoha…
Soŭś: A vam usie hetyja hady pozvy prychodzili?
Bakijeŭ: Nivodnaj. Nia toje što pozvy, nichto sa mnoj navat nie sprabavaŭ źviazacca ni pa vodnaj kryminalnaj spravie. Ja pra ich daviedaŭsia tolki tady, kali ŭžo ŭ Londanie praces pajšoŭ, u jakaści śviedki mianie pryciahnuli. Tolki tady ja daviedaŭsia, što na mianie zaviedziena stolki spraŭ. Za hety čas nivodzin raz nichto z kirhizskaj ułady nie pasprabavaŭ sa mnoj źviazacca i vystavić mnie kankretnaje abvinavačvańnie pa toj ci inšaj spravie. Ni pa vodnaj. A kali sud u Londanie byŭ — mianie znajšli. Ja chadziŭ u sud, i syn moj chadziŭ starejšy, my dali tłumačeńnie, usie pytańni byli źniatyja. I darečy nie adzin, užo niekalki sudoŭ było.
Soŭś: U jaki sud vy chadzili?
Bakijeŭ: Tut, u londanski sud. Pa videasuviazi. Ja adkazvaŭ na ŭsie pytańni kala čatyroch hadzinaŭ.
Soŭś: Kali budzie aficyjnaje zaprašeńnie z kirhizskaha sudu…
Bakijeŭ: Ja budu tolki rady. Ale jany nia toje što nie sprabujuć…
Soŭś: U biełaruskuju Hieneralnuju prakuraturu byŭ zvarot ab vašaj ekstradycyi.
Bakijeŭ: Nu i što? Biełaruskija ŭłady skazali «nie», i całkam spraviadliva, ja liču. Čamu nie? Tamu što siońnia ŭ Kyrhyzstanie niama spraviadlivaha sudu. Adkaz vielmi prosty.
Soŭś: A ci byŭ?
Bakijeŭ: Ja mahu skazać, što kaliści, napeŭna, byŭ i spraviadlivy sud, heta jašče i čałaviečy faktar. Časam byvaje, što na pieršaj instancyi niapravilnaje rašeńnie prymajuć, časam sudździ, byvaje, pamylajucca. Heta i ŭ Eŭropie, i ŭ Amerycy takich prykładaŭ niamała. Kali asudžali na 10-15 hadoŭ, potym kazali: «Prabač, akazvajecca, ciabie niapravilna asudzili». Dzie ich nie byvaje? Ale ŭ dadzienym vypadku ni pa vodnaj kryminalnaj spravie, ni pa vodnym sudovym pracesie sa mnoj nichto nie źviazvaŭsia i navat nie sprabavaŭ — choć by pačuć moj adkaz.
Soŭś: I vy b pahadzilisia?
Bakijeŭ: Čamu nie? Ja ž nie chavajusia ad ich.
Soŭś: A jakaja vaša pazycyja ŭ dačynieńni da ŭsich sudoŭ, jakija prachodziać na radzimie? Biełaruskija ŭłady vas nie vydajuć. Vy prosta hetyja sudy ihnarujecie, ci vy chacieli b, jak u vypadku ź Londanam, usio-taki svaju pazycyju niejkim čynam u jakim-niebudź inšym sudzie dakazać?
Bakijeŭ: Ja nie mahu ihnaravać, ja ich nie ihnaruju. Voś, naprykład, mianie pryciahnuli ŭ jakaści śviedki na sud u Londanie suprać majho starejšaha syna pavodle pazovu spadara Šona Dejli. Nibyta my na jaho zamach rychtavali, pa hetaj spravie ŭ kirhizskim sudzie zavočna asudzili mianie, majho syna i brata. Ja nie liču kolki dali pa jakich spravach. Tamu što heta ŭsio z palca vysmaktanyja spravy… Z hetym ža sudovym rašeńniem, z hetymi ž ludźmi, z hetymi ž dokazami jany nie zmahli dakazać u ramkach hramadzianskaj spravy ŭ Londanie ŭ sudzie. Jak viadoma, patrabavańni da dokazaŭ u hramadzianskim pracesie bolš nizkija čym u kryminalnym. Voś u kryminalnym pracesie ŭ Kirhizstanie dakazali nibyta, što my vinavatyja, a ŭ hramadzianskim pracesie ŭ Londanie nie zmahli dakazać z tymi ž ludźmi, z tymi ž dakumentami. Heta adzin vypadak, kali pravaliłasia ich rašeńnie. Druhi vypadak, kali suprać syna, jaki ciapier u Londanie znachodzicca, urad Kirhizstanu vystaviŭ pazoŭ, nibyta jon raskraŭ hrošy sacyjalnaha fondu, hrošy fondu raźvićcia. A potym praź niekatory čas, kali sprava stała dachadzić da sudu, chucieńka adklikaŭ svoj pazoŭ. Čamu? Kali kirhizski ŭrad siońnia ŭpeŭnieny, što syn ci ja raskraŭ ich hrošy, čamu jany tam tady nia chočuć sudzicca? Vysoki sud Londanu vynies svajo rašeńnie i pa druhoj spravie. Heta značyć, tam ich rašeńni razvalvajucca, a jany novyja niejkija spravy adkryvajuć i «klapajuć». Jak havorycca, mianie žanili bieź mianie. Asudžajuć — ja navat nie źviartaju ŭvahi.
Ułasnaść Bakijevych
Soŭś: Što adbyłosia z vašaj ułasnaściu, z ułasnaściu vašaj siamji ŭ Kirhizstanie? Paviedamlałasia, što jana była nacyjanalizavanaja, što častka vašaj majomaści ŭžo pierajšła va ŭłasnaść siońniašnich vysokich čynoŭnikaŭ, uklučajučy samoha prezydenta Atambajeva. U kolki vy aceńvajecie majomaść siamji Bakijevych (synoŭ, bratoŭ) i što stałasia ź joj? Ci viadoma vam pra heta?
Bakijeŭ: Jakaja nacyjanalizacyja? Pa-pieršaje, ja jašče budučy premjer-ministram abaviazany byŭ deklaravać svaju ŭłasnaść. I budučy prezydentam ja štohod deklaravaŭ svaju ŭłasnaść. Heta možna padniać i pahladzieć. Ličby ja zaraz nie pamiataju, ale ja vam skažu, što jany nie niejkija zavobłačnyja. Ja pisaŭ, što ŭ mianie jość, naprykład, bydła na niejkuju sumu hrošaj, u mianie jość aŭtamabil, dom i hetak dalej. Usio ŭ deklaracyjach jość, jany mohuć ich padniać.
Soŭś: Što tyčycca ŭłasnaści vašaj siamji, vašych blizkich…
Bakijeŭ: Što tyčycca ŭłasnaści majoj siamji i maich blizkich. Maje dzieci žyli ŭ adnym dvary. Dva nievialikija damki, mienavita dva nievialikija. Nie takija pałacy, jak pa 2-3 pavierchi ŭharu, adzin pavierch uniz. Damki takija: na pieršym paviersie zala, kuchnia — asobny pakoj, i na druhim paviersie dźvie spalni pad mansardaj, pad dacham. Voś taki dva damki byli ŭ maich. Maje blizkija, maje dzieci — darosłyja ludzi, u ich svaje siemji, i jany žyvuć asobna. Ja mahu viedać, što ŭ jaho jość mašyna, dom, jašče niešta jość. Ale ja ž nie mahu viedać, što jon jašče dzie-niebudź što-niebudź nabyŭ. Jany — samastojnyja ludzi. Moj samy małodšy brat — siońnia jamu 53 hady. Žyvie ŭ Kazachstanie. Niemahčyma prasačyć, dzie tvaje svajaki, što i chto kupiŭ. I navošta heta rabić?
Soŭś: Dyk što adbyvajecca z vašaj ułasnaściu ŭ Kirhizstanie?
Bakijeŭ: Heta nie nacyjanalizacyja, heta rejderstva. Što takoje nacyjanalizacyja? Kali dziaržava zabiraje ŭ kahości jaho ŭłasnaść, kampensuje jamu hety košt i kaža: heta ciapier dziaržaŭnaje. Voś heta ja razumieju nacyjanalizacyja. A toje što jany zrabili… «Razbambili» hetyja dva damki.
Soŭś: Nu nia tolki ž dva damki było?
Bakijeŭ: Ja kažu pra toje, što navidavoku było. Vy majecie na ŭvazie niejkija kapitały ci što? Niama! U mianie hetych kapitałaŭ niama! Inšaja sprava, kažuć, što moj syn Maksim zajmaŭsia biznesam. Tak, jon byŭ biznesmenam. Ale jakimi aktyvami jon vałodaŭ, ja navat jak baćka nia viedaju. Tamu jon napeŭna niezdarma pajechaŭ u Londan, i jak juryst. Kali jon niešta niezakonna prysvoiŭ, niezakonna dzieści ŭzbahaciŭsia, kirhizski sud moža źviarnucca: «U vas žyvie taki čałaviek, jon niezakonna ŭzbahaciŭsia, vyviez takija kapitały, jak jany kazali, miljardy, miljony dalaraŭ z krainy, i voś ciapier jany žyvie prypiavajučy za miažoj». Čamu jany nie źviartajucca ŭ vysoki sud Londana, nie dakažuć svaju praŭdu? Ja ŭ knizie pra heta pisaŭ, darečy, u krasaviku ci ŭ traŭni 2010-ha padčas pres-kanferencyi kazaŭ, kolki było na 7 krasavika ŭ jakich bankach i nacyjanalnaj valuty, i ŭ dalaravym ekvivalencie. Usie hrošy byli ŭ Kirhizstanie. I rasiejski kredyt, i ŭsio. Inšaja sprava paśla 7 krasavika kudy jany źnikli. Heta treba ŭ ich spytać.
Soŭś: A što ciapier z vašymi damami adbyvajecca?
Bakijeŭ: Tak tam žyvuć ci to invalidy, ci to bamžy, ja nia viedaju.
Soŭś: Raniej była historyja, kali ŭ budynku, dzie była biblijateka Askara Akajeva, bamžy pasialilisia.
Bakijeŭ: U jaho biblijatecy spačatku bamžy niejkija žyli, potym miascovyja orhany ŭłady, meryja ŭ pryvatnaści, zabrali jaje pad ofis i niešta budavali tam. U 2010 hodzie, kali zachapili ŭsie, dajšli da čaho, što z damoŭ vopratku zabrali, navat bializnu. Majki, kašuli — nasicie, mnie nie škada, niachaj nosiać.
Soŭś: A z taho, što vielmi vam doraha, što tam zastałosia?
Bakijeŭ: Albomy. Jany navat fotaalbomy nie viarnuli nam. My vychodzili na ich, na kiraŭnika spravami… Słuchajcie, dobra, vopratku vy raściahnuli, usio, što było doma, raściahnuli, choć albomy viarnicie, navošta vam hetyja albomy, siamiejnyja? Nie viarnuli! Ci niebiaśpieku heta ŭjaŭlaje dla ich? Navat fotaalbomy siamiejnyja nie viarnuli.
«Vielmi šmat roznych hrupovak, roznych płyniaŭ, kožny bačyć siabie prezydentam, asabliva paśla źmienaŭ 2010 hodu»
Soŭś: Hetaj vosieńniu ŭ Kirhizstanie adbuducca prezydenckija vybary. Niekalki dzion tamu prezydent Kirhizstanu zajaviŭ, što bolš revalucyj u krainie nia budzie. Jakoha prezydenta chacieli by vy bačyć na čale krainy? Ja chacieła paprasić vas prakamentavać taksama zatrymańnie lidera parlamenckaj frakcyi Amurbieka Tekiebajeva, a taksama źviestki pra toje, što vy ź im sustrakalisia letaś na Kipry. Ja tak razumieju, što vy ź Biełarusi nie vyjaždžali. Ci mahli vyjaždžać?
Bakijeŭ: Letaś ja nie vyjaždžaŭ, i sioleta pakul nie vyjaždžaŭ za miežy Biełarusi. I z Tekiebajevym u nas nijakaj sustrečy nie było. Heta možna pravieryć. Luboje majo pierasoŭvańnie ŭłady Biełarusi viedajuć. A jakoha prezydenta? Napeŭna, jak i ŭsie narmalnyja hramadzianie Kirhizstanu, ja chacieŭ by bačyć prezydenta, jaki byŭ by maksymalna karysny dla svajoj krainy i dla svajho narodu, jaki pracavaŭ by dla svajho narodu. Što tyčycca Tekiebajeva, ja nia viedaju. Mnie zdajecca, jak rasiejcy kažuć, sprava jasnaja, što sprava ciomnaja. Mnie zdajecca, heta sprava niejkaja ciomnaja.
Soŭś: Ci jość tam palityka?
Bakijeŭ: Viadoma! Šeść hadoŭ minuła. Čaho jon maŭčaŭ? Ja nie mahu skazać, ci davaŭ hety tavaryš hrošy ci nie davaŭ. Jon kaža, što davaŭ, Tekiebajeŭ kaža, što nie davaŭ. Ale sam fakt zatrymańnia. Jaho abvinavačvajuć pa artykule «machlarstva». A zatrymlivajuć jak recydyvista, jak niebiaśpiečnaha złačyncu ŭnačy, u aeraporcie. Jon ža nikudy nie ŭciakaŭ, viartaŭsia ŭ krainu, deputat tym bolš, lider frakcyi. Vykličcie jaho pozvaj u prakuraturu i dapytajcie jaho! Nie, treba było zatrymać, niejkija palityčnyja šoŭ robiać…
Soŭś: Ci jość u vas sympatyi da jakoha-niebudź z kandydataŭ na prezydenckich vybarach?
Bakijeŭ: Kali ja zaraz vam nazavu niejkaje proźvišča, skažuć, što Bakijeŭ padtrymlivaje voś hetaha, ura! I pajšło-pajechała, mahu pryčynić škodu zamiest karyści. Nie chacieŭ by ja ahučvać. Tam jość hodnyja ludzi, jak u luboj narmalnaj krainie, zaŭsiody jość hodnyja ludzi, hodnyja kandydaty… Tam vielmi šmat roznych hrupovak, roznych płyniaŭ, kožny bačyć siabie prezydentam, asabliva paśla źmienaŭ 2010 hodu… Akajeŭ 15 hadoŭ pracavaŭ, ja 5 hadoŭ pracavaŭ, pryjšoŭ nie vypadkova, nie ź nieba zvaliŭsia, a pačynaŭ ad rabočaha i ŭsie stupieni prajšoŭ. A paśla nas urad pamianiaŭsia za 6 hadoŭ 8 ci 9 razoŭ! Jak palčatki mianiajuć premjer-ministraŭ. Pra što heta havoryć? Niama stabilnaści va ŭładzie. Jak možna čakać ekanamičnaha rostu, raźvićcia… Siarod premjer-ministraŭ u SND žarty chodziać, nie paśpiejem paznajomicca na adnym forumie z adnym premjer-ministram, na inšym užo inšy prychodzić!
Soŭś: Časam byvaje, što i pa 20 hadoŭ ničoha nie źmianiajecca. U rehijonie Kirhizstan — adzinaja kraina, dzie mianiajucca prezydenty…
Bakijeŭ: A što dobraha? Ja ničoha dobraha nia baču.
«Ničoha dobraha niama, kali ŭłada vielmi časta mianiajecca»
Soŭś: A jakaja aptymalnaja forma kiravańnia dla vašaj krainy? Ci heta prezydenty-doŭhažychary, jak naprykład, prezydent Kazachstanu, jak prezydent Uzbekistanu, jaki niadaŭna pamior?
Bakijeŭ: Ničoha dobraha niama, kali ŭłada vielmi časta mianiajecca. Pierajemnaść ułady pavinna być, ułada pavinna mianiacca. Ale kali ŭrad za 6 hadoŭ 8 razoŭ pamianiaŭsia, ničoha dobraha. Paviercie mnie jak čałavieku, jaki 30 hadoŭ pracavaŭ kiraŭnikom. 30 hadoŭ u mianie kiraŭničy staž, pačynajučy z načalnika adździełu vyličalnaha centru i zaviaršajučy prezydenctvam… A kali kiraŭnik dziaržavy źmianiajecca zanadta časta, ja ŭ hetym ničoha dobraha nia baču… U 2007 hodzie my spynilisia na prezydencka-parlamenckaj formie kiravańnia. Ja jašče byŭ prezydentam. Paŭhoda abmiarkoŭvali. My stvaryli Kanstytucyjny saviet. Kala 300 čałaviek abmiarkoŭvali, jakaja pavinna być Kanstytucyja. Chto tolki tam nia byŭ! Jakija tolki varyjanty nie prapanoŭvalisia! Paŭhoda abmiarkoŭvali i zrazumieli, što voś takim vialikim kałhasam kanstytucyju prymać niasłušna. Spynilisia na hrupie ekspertaŭ, čałaviek 30 było — jurysty-tearetyki, jurysty-praktyki, eksperty roznaha ŭzroŭniu. I hetaja hrupa vypracavała prezydencka-parlamenckuju formu 2007 hodu…
Soŭś: A jakuju z postsavieckich krainaŭ vy ŭziali b za prykład aptymalnaha dziaržaŭnaha kiravańnia i źmieny ŭłady?
Bakijeŭ: Ja ŭsio ž taki schilny da prezydencka-parlamenckaj formy, kab byŭ mocny prezydent, mocny parlament i mocny ŭrad. Jašče treba ŭličvać mentalitet ludziej i historyju raźvićcia. Pa-mojmu heta było ŭ Belhii, niekalki hadoŭ tamu hady dva kraina była biez uradu. I ničoha — usio pracavała, ekanomika pracavała. Ŭzrovień raźvićcia ekanomiki, uzrovień kultury, uzrovień adukacyi i mnohaje inšaje, historyja narodu i dziaržavy pavinny vyznačać, jakuju formu vybirać…
Soŭś: Vy kazali, što škadujecie pra toje, što nie było kontrvyviedki ŭ vas. Jak vy ličycie, jakija pieravahi i jakija prablemy prynosiać rasiejskija vajennyja bazy na terytoryi Kirhizstanu? Biełaruś taksama maje rasiejskija bazy. I ci škadujecie vy pra toje, što zakryli amerykanskuju bazu «Manas»?
Bakijeŭ: Na terytoryi Kyrhyzstana i ŭ časy Akajeva, i pry mnie było 2 bazy — baza amerykancaŭ «Manas» i rasiejskaja baza. Amerykanskuju bazu zakryli. Jana patrebna była bolš nie Amerycy, a Kirhizstanu. Kali była baza ZŠA ŭ Kyrhyzstanie, tam byli i minusy, i plusy. Ale minusaŭ było mienš, plusaŭ było bolej. Prablemy byli ŭ tym, što vajskoŭcy ZŠA mieli dyplamatyčny status, to bok, u ich byŭ imunitet. Kali jany ździajśniali niejkija supraćpraŭnyja dziejańni, ich nielha było pryciahnuć da adkaznaści. Pra heta my z 2007 hoda havaryli, i narešcie ŭ 2009 hetaje pytańnie vyrašyli. Dyplamatyčny status u ich prybrali, bazaj pierastali nazyvacca, staŭ centar tranzytnych pieravozak. Razumiejecie, kali taliby ŭmacavalisia va Aŭhanistanie, jany «pajšli» na Centralnuju Aziju. I ŭ 1999 hodzie pajšli ŭ Kirhizstan, ŭ hetych specaperacyjach prymali ŭdzieł moj starejšy syn, jaki byŭ tady ŭ słužbie nacyjanalnaj biaśpieki ŭ padraździaleńni Alfa, moj brat Žanyš, jaki byŭ namieśnikam načalnika UUS Ošskaj vobłaści, jaki sa specnazam taksama byŭ tam. Darečy, abodva majuć uznaharody, Žanyš Bakijeŭ byŭ uznaharodžany hanarovaj hramataj prezydenta Akajeva, Marat atrymaŭ medal sa svajoj słužby za toje, što jany brali ŭdzieł tam u bajavych dziejańniach. Kyrhyzstan bolš straciŭ ad taho, što baza syšła. Bo kali amerykancy pačali dziejničać va Aŭhanistanie i pastavili bazu, vyłazki talibaŭ spynilisia ŭ Centralnuju Aziju, jany bolš tudy nie iduć. A što tyčycca rasiejskaj bazy, nu Rasieja i Kirhizstan — siabry ADKB, ŠAS, i rasiejskaja baza vykonvaje svaje funkcyi ŭ ramkach hetych arhanizacyj.
Niazručny prezydent
Soŭś: A ci byli vy zručnym prezydentam dla Rasiei?
Bakijeŭ: Ja byŭ niazručnym nia tolki dla Rasiei, ja byŭ troški niazručnym, moža być, i susiedziam. Ale my zaŭsiody ładzili.
Soŭś: Čamu?
Bakijeŭ: Tamu što ja nie lubiŭ padłaščvacca. Ja nie ŭhodlivy čałaviek. Kali ja z Kujbyšava viarnuŭsia (a ja ŭ Rasiei žyŭ 11 hadoŭ, va Ŭkrainie 2 hady, źjechaŭ junakom, viarnuŭsia ŭžo mužčynam), maja niabožčyca mama kazała: «Synok, ty nia budzieš nikoli vialikim načalnikam, tamu što ty nie ŭmieješ prahinacca». Ja dumaŭ, čamu ja pavinien prahinacca? Ja adkryta havaryŭ, chaj ziamla budzie pucham, ź Isłamam Karymavym. Jon heta caniŭ. U nas ź im byli vydatnyja adnosiny. Ja jamu adkryta kazaŭ usio, što ja dumaju pa roznych pytańniach. Ja adkryta abmiarkoŭvaŭ hetyja pytańni z Nazabajevym, adkryta havaryŭ i z Pucinym, i Miadźviedzievym. Tak, Kirhizstan — maleńkaja kraina ŭ paraŭnańni ź imi. Ale ja nikoli nie pavodziŭ siabie liśliva i nikoli nie padłaščvaŭsia — ni pierad adnym ź ich. Ja z pavahaj staviŭsia da ŭsich, i jany da mianie z takoj ža pavahaj stavilisia, heta ja adčuvaŭ.
Soŭś: Vy zhadali vašaha brata. Ci jon taksama znachodzicca ŭ Biełarusi? Čym zajmajecca zaraz?
Bakijeŭ: Nu jon to tut, to ŭ inšych miescach, šmat pieramiaščajecca.
Soŭś: Pa Biełarusi pieramiaščajecca ci moža vyjaždžać?
Bakijeŭ: Tak, tak.
Soŭś: Vy kazali, što letaś i sioleta nie vyjaždžali ź Biełarusi. Usie hetyja siem hadoŭ vy znachodzilisia ŭ Biełarusi, ci ŭsio ž atrymlivałasia vyjaždžać?
Bakijeŭ: Vam jašče treba raspavieści, dzie ja byvaŭ, na jakich kurortach adpačyvaŭ ci što? Znoŭ zaraz pačnuć. Nia budziem.
Soŭś: Kali heta źviazana z pytańniami biaśpieki, možacie nie adkazvać.
Bakijeŭ: Viadoma. Heta nie treba. Tak, ja vyjaždžaŭ. Vyjaždžaŭ.
«Piešachody ŭ Biełarusi razbałavanyja»
Soŭś: Ci adčuvajecie vy siabie ŭ biaśpiecy ŭ Biełarusi?
Bakijeŭ: Absalutna. Nia tolki ja, usie, chto pryjaždžaje ŭ Biełaruś, usio heta kažuć. Biełaruś, pa-pieršaje, čystaja, akuratnaja, spakojnaja. Heta adčuvajecca va ŭsim. Maleńki epizod. Ja časam, kali pa Miensku ježdžu, chłopcam kažu: «Piešachody ŭ Biełarusi razbałavanyja, voś jon stupiŭ na piešachodnuju darožku, navat nie hladzić ni naleva, ni naprava, śmieła idzie»! U inšych krainach SND ja b nie raiŭ hetaha rabić. Absalutna ŭpeŭnienyja, što ich nie sabjuć. Tamu što zakon pracuje ŭ Biełarusi. Heta vielmi dobra. Ludzi staviacca z pavahaj da zakonu. Jany viedajuć, što heta nielha rabić. Kali naprykład u subotu-niadzielu, kali robiać ramont kvateraŭ, nielha susiedziaŭ turbavać, dyk heta vykonvajecca. To bok, ludzi pavažajuć zakon, vykonvajuć jaho, tamu i paradak…
Soŭś: Vy kazali, što vašy dzieci i biełaruskuju movu viedajuć. A vy sami ci razumiejecie biełaruskuju movu? Ci čytajecie, ci słuchajecie radyjo, telebačańnie pa-biełarusku?
Bakijeŭ: Biełaruskuju movu ja razumieju adsotkaŭ na 80. Ja vielmi lublu pa niadzielach hladzieć telebačańnie, kali pieradajuć biełaruskija narodnyja pieśni. Ja nie śpiavaju, časam dla siabie mahu, ale biełaruskaja mova vielmi piavučaja i pryhožaja! Ja ździŭlajusia, čamu mała havorać u Miensku pa-biełarusku. Ja kali vyjaždžaju za miežy Miensku, ja časta čuju movu, ja vydatna razumieju, mnie nie treba pierakładać. Havaryć, viadoma, ja nie sprabuju. A razumieju ŭsio, lublu słuchać naviny.
Soŭś: A dzieci?
Bakijeŭ: Dzieci ŭ mianie majuć 9-10 pa biełaruskaj movie. Maja dačka paśla z 4-j da 5-j klasy hod vučyła biełaruskuju movu, dyktoŭku napisała na 10. Baćki tych, ź kim jana vučyłasia, nie pavieryli, kažuć, jak heta tak, kirhizska hod movu vučyć, i ŭ jaje 10! Dajcie nam jaje pracu, pakažycie. Pahladzieli i supakoilisia. Zdolnaści ŭ maich dziaciej da movaŭ.
Soŭś: Jakija biełaruskija knižki ŭ vašych dziaciej doma stajać?
Bakijeŭ: Knihi Jakuba Kołasa ja bačyŭ u Łejły. Jana vielmi šmat čytaje i na anhielskaj, i na biełaruskaj. Małodšy pakul nie, ale starejšaja — tak.
Soŭś: U vašaj knizie była fatahrafija, jakuju mnohija ŚMI pieradrukoŭvali, kali na adnym z samitaŭ SND usio prezydenty byli ŭ vyšyvankach. U vas, moža, i vyšyvanka jość?
Bakijeŭ: Jość.
Soŭś: Biełaruskaja?
Bakijeŭ: Tak, jość. Tady ja jak prezydent Kirhizstanu i prezydent Tadžykistanu Emamali Rachmon apranuli i štany, i kašulu. Astatnija kiraŭniki dziaržavaŭ usie byli ŭ svaich štanach, a źvierchu była ŭ ich vyšyvanka. Vyšyvanka, jak zvyčajna, sapraŭdnaja, tut taki ŭzor, z pojasam.
Soŭś: Dyk hetaja ŭ vas taja zachavałasia?
Bakijeŭ: Nie, inšaja. Mnie padaryli tut.
Soŭś: I apranajecie časam?
Bakijeŭ: Pakul nie, niadaŭna padaravali. Jana zavialikaja niešta. Ale apranu viadoma, letam jana dychaje dobra. Čamu nie? Pa sadzie pachadzić.
Soŭś: U Biełarusi byŭ kanflikt, źviazany z uročyščam Kurapaty, dzie z 37-ha pa 41-y karniki NKVD rasstrelvali niavinnych ludziej. Nia viedaju, nakolki vy hłyboka viedajecie sutnaść hetaha kanfliktu vakoł Kurapataŭ… A jak adbyvajecca ŭviekaviečańnie pamiaci achviaraŭ stalinskich represij u Kirhizstanie? Na dziaržaŭnym uzroŭni ci heta jak u Biełarusi, dzie heta narodny memaryjał, stvorany ludźmi biez udziełu ŭładaŭ?
Bakijeŭ: U Kyrhyzstanie jość miesca «Ata-Biejit», dzie adbyłosia pierapachavańnie ŭsich tych, chto byŭ represavany ŭ tyja hady. Heta było na ŭzroŭni dziaržavy. Čynhiza Ajtmatava pachavany mienavita tam. Tam jahony baćka byŭ pachavany, i jaho pachavali. Ja jak prezydent prymaŭ udzieł u jaho pachavańni. Heta vialiki piśmieńnik, vialiki čałaviek nia tolki Kirhizstanu, a i ŭsiaho Savieckaha Sajuzu. Ja liču, što hetaja pamiać patrebna siońniašnim ludziam. Jana moładzi patrebna. Bo ŭsio ŭ paraŭnańni paznajecca. Treba pamiatać i viedać, što było, u jakich umovach žyli našy dziady, baćki, što było tady i što ciapier. Heta treba nia stolki starym, ale bolš moładzi. I treba hetuju spravu zachoŭvać u pamiaci i vykładać u navučalnych ustanovach.
Soŭś: A ŭ Kirhizstanie dzieciam, studentam vykładajuć historyju represij?
Bakijeŭ: Ja zaraz nia viedaju, jakaja prahrama, za hetyja hady napeŭna pamianiałasia. A ŭ moj čas było. Vykładańnie było, i adznačalisia hetyja daty na ŭzroŭni ŭradu. Tak što pra heta pamiatajuć ludzi.
Soŭś: A pra ŭročyšča Kurapaty ŭ Miensku čuli?
Bakijeŭ: Ja čuŭ, ja prajaždžaŭ. Mnie pakazvali, tłumačyli, što heta za miesca.
«U mianie dumki navat niama pra viartańnie ŭ vialikuju palityku»
Soŭś: Vam 67 hadoŭ, heta dobry ŭzrost dla palityka…
Bakijeŭ: Dy ja nie adčuvaju, što mnie 67.
Soŭś: Ci jość u vas palityčnyja ambicyi? Vaša kniha nazyvajecca «Bol, luboŭ i nadzieja: moj Kirhizstan», i klučavoje słova tut, jak mnie zdajecca, «nadzieja». Ci hatovyja vy viarnucca na radzimu i pry jakich umovach?
Bakijeŭ: Heta kniha niezdarma nazyvajecca «Bol, luboŭ i nadzieja» — vy majecie racyju. Čałaviek žyvie nadziejaj. Ale klučavoje słova ja b tut dadaŭ «luboŭ i nadzieja». Maja samaja vialikaja luboŭ — heta Kirhizstan. Što tyčycca maich ambicyj, kali vy majecie na ŭvazie pryjści va ŭładu, u palityku, u mianie takich ambicyj niama. Ja nie chaču, i ŭ mianie dumki navat niama pra viartańnie ŭ vialikuju palityku. Ale ja moh by ŭnieści svoj niejki pasilny ŭniosak u raźvićcio Kirhizstanu, ja pra heta dumaju. Choć ja i pakinuŭ Kirhizstan, ale dušoj i sercam ja jaho nie pakidaŭ. Kali kazać ab maim viartańni tudy, to heta moža adbycca tolki tady, kali Kyrhyzstan piarojdzie ŭ sumlennaje pravavoje pole. Kali ja byŭ upeŭnieny, što budzie spraviadlivy sud, ja b pryjechaŭ i adkazaŭ by na ŭsie pytańni. Ja by dakazaŭ poŭnuju svaju nievinavataść pa ŭsich kryminalnych spravach, jakija na mianie tam «paviesili». Pra jakoje pravavoje pole Kyrhyzstanu možna kazać, kali kiraŭnik dziaržavy siońnia kaža, treba ŭnieści źmieny ŭ Kanstytucyju, kab nie pryznavać rašeńniaŭ kamitetu AAN pa pravach čałavieka, z toj pryčyny, što 2-3 čałavieki tam sudziacca. Heta što takoje? Hetym samym kiraŭnik dziaržavy daje admašku sudam, prakuroram, śledčym: chłopcy, rabicie što chočacie. Heta značyć jon sam adkryvaje darohu biezzakońniu. Hetaha nielha rabić! Ja liču, što heta vialikaja pamyłka. I my zaraz rychtujem dakumenty mienavita ŭ kamitet AAN pa pravach čałavieka. Padadzim tudy ad usich, chto byŭ zavočna asudžany, jak ja, maje braty, dzieci, biez usiakaha suda, biez usialakaha śledztva, nikomu nivodnaha pytańnia nie zadajuć i zavočna sudziać. Pra jakoje pravasudździe možna havaryć?
Soŭś: Jak vy ličycie, što ciapier pahražaje i ci pahražaje niezaležnaści Kirhizstana i Biełarusi? I ź jakoha boku?
Bakijeŭ: Hetaja pahroza jość i nia tolki Kyrhyzstanu i Biełarusi, hetaja pahroza isnuje dla ŭsich małych dziaržavaŭ. Vialikija hulcy chočuć upłyvać na małyja krainy i robiać heta jany dziela svaich intaresaŭ. Ale nie na karyść hetych małych dziaržaŭ. Tamu hetaja pahroza jość.
Soŭś: Hetaha vialikaha hulca, napeŭna, možna nazvać.
Bakijeŭ: Hetych hulcoŭ šmat. U nas try dziaržavy, jakija majuć jadziernuju dubinku i ŭsie pra heta viedajuć: Kitaj, Rasieja, ZŠA. I inšyja ŭžo krainy majuć jadziernuju zbroju i hetak dalej. Chtości aktyŭna ŭmiešvajecca, chto-to pasiŭna, chto-to ekanamična, chto-to vajenna. Jašče Ŭiljam Šekśpir kazaŭ, što ryby ŭ mory pastupajuć hetak ža, jak i ludzi na ziamli — vialikija jaduć małych. Z tych časoŭ u čałaviečaj natury ničoha nie źmianiłasia. Mianiajucca technalohii, mianiajucca padychody, a pryncypy zastalisia. Mocnyja śvietu ŭsio roŭna ŭpłyvajuć i buduć upłyvać.
Soŭś: Što dla nievialikich dziaržavaŭ, takich jak Kirhizstan, Biełaruś, u hetaj sytuacyi možna zrabić, kab zachavać hetuju niezaležnaść?
Bakijeŭ: Zachavać svaju niezaležnaść vielmi nia prosta. Heta vielmi składanaja karpatlivaja praca. Pierš za ŭsio treba raźvivać ekanomiku. Kali ekanomika hetaj krainy słabaja i jana zaležnaja, što b ni było, jon budzie tabie kazać, rabi voś heta, abo davaj uvachodź tudy, siudy, nia budzieš, značyć, budzieš pakutavać, budzie pakutavać tvoj narod. Tamu kiraŭnikam małych dziaržavaŭ vielmi nia prosta siońnia ŭ hetym śviecie. Tamu niezdarma siońnia stvarajucca hetyja abjadnańni, takija jak Eŭraźviaz, kab niejak choć zaścierahčysia ad upłyvu vialikich hulcoŭ na małyja dziaržavy. Tamu im vielmi nia prosta.
Soŭś: Spadar prezydent, dziakuj vam za interviju.
Bakijeŭ: Vam dziakuj, što dali mnie trochi vyhavarycca. Daŭno nia mieŭ znosiny z vašymi kalehami. Dziakuj.
Łukašenka pamiłavaŭ eks-kiraŭnika svajoj achovy Uciuryna6
Kamientary