Ale nie zmoh.
Archiŭ KDB Biełarusi pakul ścieraže svaje tajamnicy. Ale ŭ adkrytych archivach našych susiedziaŭ u Litvie i Ukrainie my možam znajści toje, što nas, skažam tak, niepryjemna ździvić. Chaču pracytavać čatyry dakumienty, jakija, pa-mojmu, z usioj aholenaściu pakazvajuć, jakaja nizkaja i podłaja była savieckaja ŭłada, jak prachodziła viarboŭka, jak vykarystoŭvalisia zavierbavanyja ahienty.
Padčas pracy ŭ Asobym archivie Litvy była znojdzienaja i raśpiska ab supracoŭnictvie, a taksama płan vykarystańnia ŭ jakaści ahienta Adolfa Klimoviča — biełaruskaha hramadskaha dziejača, adnaho ź lidaraŭ «Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi», žurnalista, vydaŭca.
Jak vynikaje z dakumientaŭ, Adolf byŭ aryštavany, chutčej za ŭsio, u Vilni ŭ 1940-m, padčas masavaj apieracyi pa zatrymańni byłych polskich aficeraŭ.
Na dopycie jon zanadta adkryta raspavioŭ ab svajoj hramadskaj dziejnaści na karyść Biełarusi, nie padazrajučy, što pa savieckich zakonach «nahavaryŭ» na surjozny prysud. Adnak śledčy vyrašyŭ, što pasadzić adnaho Klimoviča budzie mała: značna prestyžniej i pierśpiektyŭniej u płanie čynoŭ i ŭznaharod było b vyjavić «padpolnuju nacyjanalistyčnuju arhanizacyju».
Było vyrašana zavierbavać Klimoviča, a taksama jašče niekalkich dziejačaŭ biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu: viadomaha biełaruskaha mastaka Piatra Sierhijeviča i dyrektara biełaruskaha histaryčnaha muzieja, staršyniu Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi i Biełaruskaha nacyjanalnaha kamitetu ŭ Zachodniaj Biełarusi Balasłava Hrabinskaha.
Dla kožnaha byŭ abrany svoj sposab viarboŭki: Klimoviču prapanavali vyzvaleńnie z turmy. Suprać Sierhijeviča vyrašyli vykarystać kampramat — jaho pazašlubnuju suviaź. Hrabinskaha płanavali «złavić» na kłopacie pra biełaruskija pomniki kultury.
U dakumientach, jakija ja znajšoŭ, jość tolki raśpiska Klimoviča: nieviadoma, ci ŭdałosia NKHB zavierbavać Hrabinskaha i Sierhijeviča.
Zatoje viadoma, jak pavodziŭ siabie paśla vyzvaleńnia Klimovič.
Byvali vypadki, kali ludzi, daŭšy pad ciskam padpisku ab supracoŭnictvie z «orhanami», potym raskryvalisia pierad siabrami, usialak sabatavali hetuju pracu i nie vykonvali zadańniaŭ. Tak, naprykład, rabiŭ ahient «Biełarus» — ksiondz Adam Stankievič.
Pieršy dakumient, jaki ja prapanuju ŭvazie čytačoŭ — aŭtabijahrafija Adolfa Klimoviča, składzienaja ŭ turmie. Mahčyma, jana daść historykam novyja źviestki pra hetaha dziejača.
(Stylistyka i arfahrafija aryhinała zachavanyja.)
Kopija
KRATKAJA AVTOBIOHRAFIJA
Ja, Adolf Justinovič KLIMOVIČ, rodiłsia 20/IV-1900 hoda, v siemje kriesťjan Justina i Pietrunieli KLIMOVIČIEJ, v dierievnie Kazanovŝina, Śviencianskoho ujezda, Vił. hub.
Otiec imieł 5 diesiatin ziemli i kromie toho zanimałsia, kak dierievienskij kuźniec (biez najemnych sił). Otiec umier, kohda mnie było 4 1/2 hoda. Vośpitanijem moim zanimałaś mať, kotoraja i dała mnie vozmožnosť okončiť Narodnoje učiliŝie v bližajšiem m-kie Kluŝanach, a zatiem vysšieje načalnoje učiliŝie (4 kłassa) v Śviencianach 1911-15. V eto vriemia ja užie vstrietiłsia s biełorusskoj litieraturoj i primknuł — jeśli o 15-ti letniem junošie možno tak skazať, k bieł[orusskomu] dvižieniju. V pieriod niemieckoj okkupacii, ja užie rabotał v miestnom biełor[usskom] kult[urnom] prośvietitielnom kružkie (chor, tieatralnyj kružok), a vmiestie s tiem i v tolko čto načavšich raźvivaťsia biełorusskich škołach. V fievrale 1918 h. ja zaboleł tifom i kohda viernułsia iz barakov, našieł choziajstvo (mať była vmiestie so mnoj v tifoznych barakach) do takoj stiepieni razoriennym, čto nie vidia vozmožnosti v sovriemiennych vojennych usłovijach dalšie viesti choziajstvo i s nieho proživať, obsiejav pole i obieśpiečiť, takim obrazom na naibližajšieje vriemia kusok chleba dla matieri, sam ujechał v Novo-Vilejsk, hdie načał rabotať, kak riehient miestnoho kostielnoho chora, a vmiestie s tiem dalšie prodołžať svoje obŝieje obrazovanije.
Užie v ijule 1919 h. ja pieriebrałsia v Vilno, rabotaja kak korriektor v Biełorusskom izdatielskom O-vie i vmiestie s tiem słušaja lekcii na Biełor. učitielskich kursach.
Osieńju 1919 h. ja postupił v Biełorusskuju himnaziju v Vilnie, kakovuju okončił v 1921 h. I opiať načałaś rabota v biełorusskoj načalnoj škole (v Vilnie škoła №2, na Radunskoj uł.). V Vił[jenskij] univiersitiet ja był priniat tolko kak nadzvyčajnyj studient (kak absolvient biełorusskoj himnazii i nie prinimał učastija v polskoj armii). Eto mienia prinudiło prosiť Bieł. školnuju Radu opriedieliť mienia na stipiendiju v odnom iz vysšich učiebnych zaviedienij v Čiechosłovakii. No polskije vłasti mnie dołho vovsie nie davali razriešienija na vyjezd, a v koncie dali, no «biez prava vozvraŝienija». Ja vyjechał v 1922 h., postupił snačała na fiłołohičieskij fakultiet Čiešskoho univiersitieta v Prahie, no potom pieriešieł na ahronomičieskij fakultiet čiešskoj politiechniki v toj žie Prahie.
Ahronomiju okončił v 1928 h. i vozobnovił chłopotanije značitielno rańšie — viernułsia v Vilno v koncie etoho žie 1928 h.
S 1928 po 1930 (25.11.1930 h.) był prizvan k otbyvaniju voinskoj povinnosti. Słužił v Krakovie v Čienstochovie. I chotia oficierskuju škołu zapasa okončił, proiźviedien v oficiera nie był, połučił zvanije kaprała-podchorunžieho, oficialno po pričinie zdorovja, a faktičieski, kak političieski niebłahonadiežnyj.
V 1931 h. ja postupił v orhanizaciju «Biełorusskaja christianskaja diemokratija» BCHD i na sjezdie partii etoho žie hoda był vybran priedsiedatielem CK partii.
Odnovriemienno (jeŝie s 1927 h.) vieł choziajstviennyj otdieł v hazietie «Bieł.Krynica», kotoryj v 1932 h. pierieorhanizovał v osoboje izdatielstvo «Samopomoč».
Žurnał etot ja vieł po 1938 h. V BCHD był do vriemieni pierieimienovanija jeje v BNA, t.ie. do 1936 h. V BNA ja był izbran členom CK. Vmiestie s etim ja był členom Biełorusskoho nac[ionalnoho] komitieta v Vilnie, v tom čiśle s 1936 h. — priedsiedatielem. Był takžie členom o-va «Biełarusskij institut haspadarki i kultury» / člen pravlenija /.
Viernuvšiś s ssyłki v 1939 h. stał rabotať v «Bieł.cientrie v Litvie», hdie v poślednieje vriemia był priedsiedatielem. S osieni 1939 h. i po 12.VII-1940 h. — riedaktirovał i izdavał bieł. hazietu «Krynica».
Klimovič A.Ju.
Vierno: St. Opierupołnomoč.2 Otdieła Vił.Hor.Upr.NKHB
Lejtienant Hośbiezopasn. NIKUŁAJENKOV
Pra mietady i pryjomy tahačasnych savieckich śpiecsłužbaŭ moža śviedčyć nastupny dakumient — Płan ahienturna-apieratyŭnych mierapryjemstvaŭ, taki sabie scenar raspracoŭki vilenskaha biełaruskaha koła z udziełam Klimoviča.
Sov. Siekrietno.
«Utvierždaju»
Zam. Nač. Vił. Hor. Upr. NKVD ŁSSR
Major Hośbiezopasnosti
(Bykov)
«_» nojabria 1940
PŁAN
Ahienturno-opierativnych mieroprijatij po ah[jenturnomu] diełu «Chadieki»
Po diełu razrabatyvajetsia k/r nacionalističieskaja orhanizacija pod nazvanijem «Cientr biełorusskoj diejatielnosti». Učastniki orhanizacii staviat pieried soboj zadaču, čtoby pri aktivnoj pomoŝi vooružiennych sił kapitalističieskich hosudarstv, ottorhnuť Biełorusskuju riespubliku ot SSSR i sozdať niezavisimoje biełorusskoje hosudarstvo.
Po ahienturnym dannym, rukovoditieli «Cientra» Adam Stankievič, Ikieno [Janka] Šutovič, Juziek Najdiuk i Kozłovŝik Bolesłav, ustanovili śviaź s rukovoditielami Bierlino-Varšavskoj hruppy, čieriez kotorych pytaliś načať pieriehovory s priedstavitielami hiermanskoho pravitielstva o vozmožnostiach połučienija vooružiennoj pomoŝi dla ottoržienija Biełoruśsii ot SSSR.
Po tiem žie dannym iźviestno, čto v «Cientr biełorusskoj diejatielnosti», vošli vsie ranieje suŝiestvovavšije biełorusskije nacionalističieskije orhanizacii i v častnosti siuda vošła samaja vlijatielnaja orhanizacija imienovavšajasia «Christianskaja diemokratija».
Iz naiboleje aktivnych členov «Cientra biełorusskoj diejatielnosti», nam iźviestny śledujuŝije lica: vładielec knižnoho mahazina biełorusskoj knihi — Stanisłav Stankievič, diriektor istoričieskoho biełorusskoho muzieja — Bolesłav Hrabinskij, jeho zamiestitiel — Piotr Sierhiejevič, zav. otdiełom Sovietskoho iskusstva bibliotieki Vrublevskich Paciukievič [Pieciukievič] Maŕjan, kupiec, byvš. dieputat polskoho siejma — Fablikas [Fabijan] Jeriemič, žurnalisty — Anton Vojcik i Fiodor Martinovskij.
Ariestovannyj po etomu diełu odin iz rukovoditielej «Cientra» — KLIMOVIČ A.U., svoimi pokazanijami połnosťju podtvierdił imiejuŝijesia u nas ahienturnyje dannyje i dał pokazanija na ostalnych rukovoditielej i vieś aktiv «Cientra biełorusskoj diejatielnosti».
V cielach bystriejšieho proniknovienija vhłub kontrrievolucionnoho nacionalističieskoho dvižienija biełorusskoho podpolja i vyjavlenija kanałov śviaziej s Bierlino-Varšavskoj hruppoj, proviesti śledujuŝije mieroprijatija.
1. Proviesti kombinaciju po priobrietieniju ahienta vnutrieńnika. V etich cielach zavierbovať i osvobodiť iz tiuŕmy Klimoviča Adolfa Ustinoviča. Jeho pojavlenije na svobodie nie vyzoviet nikakoho podozrienija u rukovoditielej i aktiva «Cientra», tak kak sriedi nich rasprostranieno mnienije, čto Klimovič ariestovan kak polskij oficier. Eto mnienije sootvietstvujet diejstvitielnosti, ibo Klimovič był ariestovan v koncie ijula v pieriod massovoj opieracii po polskomu oficierstvu.
Pri osvoboždienii dať Klimoviču zadanije soobŝiť svoim kolleham, čto śledstvije nie kasałoś voprosov jeho nacionalističieskoj diejatielnosti, a kak byvš. oficiera, biez druhich vspomohatielnych kriminałov obvinienija, sudiť nie mohut, a poetomu i pośledovało osvoboždienije.
2. V cielach pierieprovierki raboty Klimoviča, zavierbovať diriektora biełorusskoho istoričieskoho muzieja Hrabinskoho Bolesłava, imiejuŝieho podchod ko vsiem rukovoditielam «Cientra» i polzujuŝiehosia u nich dovierijem. Vierbovka Hrabinskoho nieobchodima i na tot słučaj, jeśli rukovoditieli «Cientra» vstrietiat Klimoviča s podozrienijem.
Vierbovku Hrabinskoho Bolesłava proviesti na śledujuŝiej kombinacii: v śviazi s pieriedačiej Istoričieskoho biełorusskoho muzieja institutu Lituanistiki u Hrabinskoho i druhich členov orhanizacii «Cientra biełorusskoj diejatielnosti» imiejetsia mnienije, čto rabotniki instituta Lituanistiki prieniebriežitielno otnosiatsia k pamiatnikam kultury biełorusskoho muzieja, a śledovatielno biełorusskij istoričieskij muziej oni mohut pohubiť. Na postavlennyj institutom pieried nami vopros o priedostavlenii im vozmožnosti priniať ciennosti muzieja dan otviet, čtoby institut priedostavił pieriečień pamiatnikov, kotoryje oni chotiat vziať iz muzieja i vydielili dla priniatija otvietstviennych lic, kotoryje by śviazaliś s diriektorom muzieja i posovietovaliś s nim. Priedłožili priedstavitielu instituta śviazať našieho rabotnika s Hrabinskim dla pieriehovorov po etomu voprosu.
Pri vstriečie s Hrabinskim pohovoriť otnositielno pierśpiektiv raboty muzieja, sprosiť jeho mnienije po prikazu Narkomprosa o pieriedačie muzieja.
Učityvaja jeho isklučitielnyj intieries k istoričieskim pamiatnikam kultury i mnienije o pieriedačie muzieja v viedienije instituta Lituanistiki, sdiełať jemu priedłožienije sotrudničať s nami i soobŝať o sostojanii muzieja i jeho raboty pod rukovodstvom instituta Lituanistiki i pośle provierki na praktičieskoj rabotie postjepienno pierieklučiť na razrabotku členov «Cientra biełorusskoho dvižienija».
Jeśli v procieśsie razhovora on proiźviediet vpiečatlenije, čto na vierbovku pod ukazannym priedłohom nie pojdiet, to vierbovku proviesti na kombinacii po ukrytiju v jeho kvartirie skryvajuŝiehosia ot ariesta čiełovieka.
3. Dla razrabotki i ośvieŝienija k/r diejatielnosti riadovych členov «Cientra bieł. diejatielnosti», zavierbovať v kačiestvie ośviedomitiela Sierhiejeviča Pietra, odnovriemienno jeho ispolzovať i po pierieprovierkie raboty Hrabinskoho. Vierbovku Sierhiejeviča proviesti na kombinacii po kompromietacii pieried žienoj, ot kotoroj on skryvajet śviaź s odnoj žienŝinoj.
St. Opierupołnomočiennyj 2 Otdieła UHB NKVD ŁSSR
Lejtienant Hośbiezopasnosti (Nikułajenkov)
«_» nojabria 1940 h.
U raparcie na imia namieśnika načalnika NKHB ŁSSR Bykava apisvajecca schiema «lehalizacyi» ahienta Klimoviča ŭ biełaruskim kole: jakija manipulacyi treba zrabić, kab jaho vyzvaleńnie nie vyklikała padazreńnia ŭ siabroŭ.
Sov. siekrietno
ZAM. NAČ. VILENSKOHO HOR. UPRAVLENIJA NKHB ŁSSR
MAJORU HOSUDARSTVIENNOJ BIEZOPASNOSTI
tov. BYKOVU
RAPORT
V ijule miesiacie 1940 hoda, nami był ariestovan, kak oficier b[yvšiej]. polskoj armii, priedsiedatiel CK nacionalističieskoj biełorusskoj orhanizacii «Biełorusskij cientr v Litvie» — Klimovič Adolf Justinovič, 1900 h. rožd., biełoruss.
Iz pokazanij Klimoviča vidno, čto s 1929 h. po 1930 hod słužił v polskoj armii, okončił oficierskuju škołu v Krakovie i połučił zvanije kaprała-podchorunžieho zapasa. Kromie etoho v pokazanijach otkrovienno rasskazał o svojem učastii v biełorusskom nacionalističieskom dvižienii i priznał siebia vinovnym v tom, čto buduči rukovoditielem «Biełorusskoho nacionalnoho komitieta», priedsiedatielem CK «Biełorusskoho cientra v Litvie» i priedsiedatielem CK nacionalističieskoj biełorusskoj partii «Biełorusskaja christianskaja diemokratija», objektivno nanosił isklučitielnyj vried rabočiemu rievolucionnomu dvižieniju Zapadnoj Biełoruśsii. Odnako, katiehoričieski otricajet soznatielnuju svoju diejatielnosť, napravlennuju protiv rabočieho rievolucionnoho dvižienija i protiv Sovietskoj vłasti.
Śledstvijem takžie nie dobyto matieriałov, izobličajuŝich jeho v antisovietskoj diejatielnosti i v diejatielnosti protiv rabočieho rievolucionnoho dvižienija.
Niesmotria na to, imieja naličije upomianutych vyšie faktov, jeho dieło možiet pojti na Osoboje Sovieŝanije i on budiet osuždien. Priedstavlajetsia cielesoobraznym ispolzovať Klimoviča na ahienturnoj rabotie. Eta cielesoobraznosť opravdyvajetsia tiem, čto Klimovič iźviestien, kak aktivnyj diejatiel biełorusskoho nacionalističieskoho dvižienija nie tolko v Vilenŝinie i Zapadnoj Biełoruśsii, no i v širokich kruhach kapitalističieskich stran. Eto obstojatielstvo dajet bolšije pierśpiektivy i vozmožnosti po vskrytiju vražieskoj diejatielnosti biełorusskich nacionalistov na tierritorii Zapadnoj Biełoruśsii i na tierritorii kapitalističieskich hosudarstv.
Klimovič chorošo znakom so vsiemi diejatielami biełorusskoho nacionalističieskoho dvižienija i polzujetsia u nich chorošim avtoritietom, kak odin iz vidnych lidierov etoho dvižienija (sm. śpisok prochodiaŝich po jeho pokazanijam).
Do sieriediny 1940 h., t.ie. do ustanovlenija Sovietskoj vłasti v Litvie, Klimovič pieriepisyvałsia so śledujuŝimi licami, proživajuŝimi za hraniciej:
- ZACHARKO Vasilij — vidnyj diejatiel biełorusskoho nacionalističieskoho dvižienija, učastnik konhriessa 1917 h. v Minskie, člen (tovariŝ priedsiedatiela) Rady, t.n. «Biełorusskoj narodnoj riespubliki», rukovoditiel biełorusskoho dvižienija v Čiechosłovakii, proživajet v Prahie. Kromie etoho, Klimovič pieriepisyvałsia s iźviestnymi diejatielami biełorusskoho dvižienija v Čiechosłovakii — JERMAČIENKO Janom, RUSAK Vasilijem, KŁAVSUŠ Fiedorom, ŠACH Aleksandrom, SAKI [Sak] Iosifom, SAKI [Sak] Aleksandrom i iźviestnym pievcom ZABIEJDA Michaiłom. Proživajut v Prahie.
- ABRAMČIK Nikołaj — vidniejšij diejatiel biełorusskoho nacionalističieskoho dvižienija vo Francii, orhanizator i rukovoditiel biełorusskoj orhanizacii «CHAVRUS», pri kotoroj suŝiestvujet trockistskaja hruppa, provodiaŝaja aktivnuju a/s. rabotu, posyłavšaja v svoje vriemia instruktorov v raźličnyje strany dla sozdanija trockistskich hrupp iz biełorusov, proživajet vo Francii v Parižie.
- HODLEVSKIJ Vikientij — ksiendz, mnoholetniej člen «BCHD», «BNA», «BNK-t», «Biełorusskoho instituta choziajstva i kultury», b[yvšij] diriektor Vilenskoj biełorusskoj himnazii. V 1939 i 1940 hh. sozdavšij śpiecialnyje hruppy iz trockistov biełorucsov, v kotorych provodił usilennuju antisovietskuju rabotu. V 1940 hodu, s ustanovlenijem Sovietskoj vłasti v Litvie biežał v Hiermaniju, proživajet v Bierlinie i vchodit v Bierlino-Varšavskij biełorusskij cientr, prinimajet aktivnoje učastije v vypuskie haziety trockistsko-fašistskoho sodieržanija «RANICA».
- ŠKIELENOK Nikołaj — iźviestnyj publicist nac. biełorusskoho dvižienija, primykał k fašistskoj hruppie «Biełorusskij front», storońnik nacionał-fašistskich diejstvij v dvižienii, v 1940 hodu biežał v Hiermaniju, proživajet v Bierlinie, vchodit v sostav «Bierlino-Varšavskoho biełorusskoho cientra».
- AKINČIC Fabijan — biełorusskij trockist, orhanizator połonofilskoho fašistskoho tiečienija v Biełorusskom dvižienii, v 1940 hodu biežał v Hiermaniju, proživajet pod Varšavoj, vchodit v Bierlino-Varšavskij Biełorusskij cientr».
- ŠKUTKO, proživajet v Bierlinie, ličnyj druh Klimoviča po Čiechosłovackomu pieriodu, odin iz orhanizatorov biełorusskoho dvižienija v Hiermanii.
- MASKALIK Michaił — proživajet v Miunchienie, ličnyj druh po Pražskomu univiersitietu, aktivnyj učastnik biełorusskich orhanizacij v Hiermanii.
Kromie pieriečiślennych lic, na tierritorii Hiermanii i hubiernatorstva, nachoditsia ličnyje prijatieli Klimoviča, rabotavšije s nim mnoho let v «BCHD», «BNA», «BNK» i nieposriedstviennyje pomoŝniki v jeho izdatielskoj diejatielnosti.
Do dnia svojeho ariesta on pieriepisyvałsia s rukovoditielami biełorusskich orhanizacij, suŝiestvujuŝich v Amierikie: TARASIEVIČ Janom, proživajuŝim v Sojediniennych Štatach, RIEŠIEC Iosifom, proživ. v Sojedin. Štatach i druhimi biełorussami, proživajuŝimi v Arhientinie i Brazilii.
Imiejet znakomych biełorussov, proživajuŝich v Italii, Bielhii i Juhosłavii. Pieriečiślennyje fakty iz diejatielnosti Klimoviča hovoriat za cielesoobraznosť jeho vierbovki i osvoboždienija iz-pod straži. Poetomu prošu Vašiej sankcii na vierbovku Klimoviča A.Ju.
Pojavlenije jeho na svobodie nie vyzoviet osobych podozrienij, t.k. v bolšinstvie svojem vidnyje diejatieli biełorusskoho nac. dvižienija sčitajut, čto on ariestovan, kak polskij oficier i uvierieny v jeho osvoboždienii, ibo on nie imieł oficierskoho čina. Eti mnienija imiejut pod soboj počvu, t.k. on był ariestovan tohda, kohda provodili massovuju opieraciju po polskomu oficierstvu. Odnako, nisšije činy iz komandnoho sostava tohda nie ariestovyvaliś.
V cielach naiłučšiej zašifrovki Klimoviča sčitaju nieobchodimym prodiełať śledujuŝieje:
1. Imieja naličije nieskolkich zajavlenij žieny Klimoviča, hdie ona dokazyvajet jeho nievinovnosť pieried Sovietskoj vłasťju, vyzvať jeje dla razhovora po etim zajavlenijam. Jestiestvienno ona budiet intieriesovaťsia diełom muža, dokazyvať jeho nievinovnosť i poprosit sovieta. V očień ostorožnoj formie riekomiendovať jej podať zajavlenije v Vierchovnyj Soviet ŁSSR i Prokuroru Riespubliki, k kotoromu priłožiť nieskolko charaktieristik jeho sosłuživciev i vsie eto napraviť čieriez nas.
2. Vyzvať na dopros riad lic iz čisła krupnych diejatielej «BCHD», «BNA» i «BNK» i doprosiť ich ob antisovietskoj diejatielnosti Klimoviča A.Ju., možno nie somnievaťsia, čto eti diejatieli zaintieriesovany v osvoboždienii i budut o niem hovoriť tolko s połožitielnoj storony. V častnosti vyzvať:
1/ PIECIUKIEVIČA Maŕjana, rabotajuŝieho v Biełorusskom muzieje, proživajuŝieho v hor. Vilno.
2/ NAJDIUKA Jazieka — člen CK «BNA» i «BNK», proživajuŝieho v h. Vilno.
3/ MARTINOVSKOHO Fiedora — čł. CK «BCHD», proživajet v hor. Vilno.
4/ STANKIEVIČA Stanisłava — čł. CK «BICHIK», proživajet v Vilno.
5/ VOJCICHA [Vojcika] Antona — čł. CK «Biełorusskoho cientra v Litvie», žurnalist, proživajet v Vilno.
PŁAN ISPOLZOVANIJA «K»
Pośle vierbovki i osvoboždienija iz-pod straži «K» budiet ispolzovaťsia po razrabotkie členov nacionalističieskich biełorusskich orhanizacij, proživajuŝich v hor. Vilno, Vilenŝinie i Zapadnoj Biełoruśsii.
Svoje osvoboždienije «K» budiet objaśniať tiem, čto śledstvijem nie dobyto matieriałov o jeho diejatielnosti protiv Sovietskoj vłasti, a sudiť tolko, kak kaprała-podchorunžieho zapasa armii niet zakonnych osnovanij.
Piervoje vriemia on oznakamlivajetsia s novoj obstanovkoj, ustraivajetsia na rabotu, nie prinimaja učastija v obŝiestvienno-političieskoj žiźni i ko vsiemu proischodiaŝiemu otnositsia ravnodušno. Odnovriemienno, vosstanavlivajet śviazi s byvšimi vidnymi rukovoditielami nacionalističieskich biełorusskich orhanizacij i partij, ispolzuja v etom svoju žienu, dobivajaś posieŝienija jeho kvartiry byvš. členami nac. biełorussk. orhanizacij.
Vstriečajaś so znakomymi, byvš. učastnikami orhanizacij «K» viediet razhovory obŝieho charaktiera, namiekaja pri etom na zatrudnienija matierialnoho poriadka s rasčietom, čtoby oni okazali jemu pomoŝ v ustrojstvie na rabotu.
V etot pieriod on dołžien budiet sorijentirovaťsia v obstanovkie i vyjaviť otnošienije byvš. členov nac. biełorusskich orhanizacij k Sovietskoj vłasti i opriedieliť svoje poviedienije s etim kontinhientom lic.
S učietom praktičieskoj raboty «K» po razrabotkie biełorusskich nacionalistov i vosstanovlenija śviazi s zakardonom, budiet vyrabotan płan jeho dalniejšieho ispolzovanija.
ST. OPIERUPOŁNOMOČ. 2 OTD. VILENSK. HOR. UPR NKHB ŁSSR
LEJTIENANT HOŚBIEZOPASNOSTI: NIKUŁAJENKOV
«SOHŁASIEN»: NAČ. 2 OTDIEŁA UHB VIŁ. HOR. UPR. NKHB ŁSSR
LEJTIENANT HOŚBIEZOPASNOSTI: ZAJCIEV
19 marta 1941 h. —
h. Vilno.
I, narešcie, padpiska ab supracoŭnictvie, napisanaja ad ruki.
Podpiska
Ja, Klimovič Adolf Justinovič, buduči rukovoditielem «Biełorusskoj christianskoj diemokratii» (BCHD), «Biełorusskoho Nacionalnoho Komitieta» (BNK) i členom CK priezidiuma «Biełorusskoho Narodnoho Objedinienija» (BNA), na protiažienii riada let vioł rabotu, napravlennuju protiv rabočieho rievolucionnoho dvižienija, protiv Kommunističieskoj Partii i Sovietskoj Vłasti, nie tolko na idieołohičieskom frontie, no i v praktičieskoj rabotie. Žiełaja iskupiť svoju vinu pieried Sovietskoju vłasťju, daju obiazatielstvo orhanam hosudarstviennoj biezopasnosti, čto ja połožu vsie siły v diele boŕby s vrahami rabočieho kłassa i kriesťjanstva. Obiazujuś postojanno vyjavlať kak otdielnych lic, diejstvija kotorych napravleny protiv Sovietskoj vłasti, a takžie v ciełom diejstvija kontrrievolucionnych formirovanij i soobŝať v orhany hosudarstviennoj biezopasnosti poriadkom, kakim mnie budiet ukazano etimi orhanami. Soobŝať o vražieskich diejstvijach budu pravdivo i objektivno. O sotrudničiestvie s orhanami hosudarstviennoj biezopasnosti, a takžie vsie, čto mnie budiet iźviestno po rabotie, sochraniu v strožajšiej tajnie. Ja prieduprieždien, čto za nievypołnienije nastojaŝiej podpiski budu privlečien k sudiebnoj otvietstviennosti kak za razhłašienije hosudarstviennoj tajny, po zakonam vojennoho vriemieni. — Svoi soobŝienija budu podpisyvať psievdonimom «Michalskij».
Vilno, 23.III.1941 h. A.Klimovič
Ci treba rassakrečvać i publikavać padobnyja dakumienty? Upeŭnieny: tak.
Jany ŭ pieršuju čarhu vykryvajuć złačynnyja mietady pracy savieckich (dy i sučasnych) śpiecsłužbaŭ. Dyj patencyjnym padpisantam jany pakazvajuć, što padobnyja «rukapisy nie harać», i rana ci pozna fakt supracoŭnictva stanie viadomy ŭsim.
Majučy ŭsiu infarmacyju jak pra pryčyny i sposaby (časta złačynnyja), što prymusili čałavieka dać padobnuju padpisku, tak i pra jaho realnuju dziejnaść (abo biaździejnaść) pa realizacyi hetaj «damovy z djabłam», pra nastupstvy dla inšych hetaha supracoŭnictva, hramadstva ŭ cełym i kožny z nas daść im acenku.
Dumaju, usie my zmožam adroźnić zmušanuju zapałochvańniem i šantažom padpisku ad zroblenaj dziela svajoj vyhady i karjery.
Ci źjaŭlajecca sam fakt padobnaha sakretnaha supracoŭnictva, danosaŭ na kalehaŭ, siabroŭ i navat svajakoŭ pravinaj, vartaj asudžeńnia? Dumaju, što jak i 80 hadoŭ tamu, u sučasnaj Biełarusi, heta tak. Bo špijonić prapanujecca nie za realnymi złačyncami abo terarystami, a za palityčnymi praciŭnikami ŭłady.
Z najaŭnych u spravie dakumientaŭ niemahčyma zrazumieć: vykanaŭ Klimovič dadzienuju im padpisku ci nie.
Padpiska dadziena 23 sakavika 1941 hoda, i da pačatku vajny zastavałasia zusim niašmat. Chutčej za ŭsio, troch miesiacaŭ było mała, kab pačać pisać spravazdačy, bo kuratary pa płanie advodzili jamu čas na pastupovaje ŭkaranieńnie ŭ «varožaje» asiarodździe.
Na aśviedamiciela zavodziłasia asobnaja sprava, i ŭžo ŭ joj zachoŭvalisia ŭsie jaho daniasieńni. U spravach tych, na kaho jon danosiŭ, usie jaho danosy fihuravali tolki pad mianuškaj. Tak što, navat majučy hetyja spravy, byvaje ciažka vyśvietlić, chto chavajecca za psieŭdanimam.
Sprava na samoha aśviedamiciela «Michalskaha» pakul nie znojdziena, a, chutčej za ŭsio, užo nie isnuje.
Jak skłalisia losy
Ciažka skazać, što paśpieła — ci nie paśpieła — NKHB zrabić z Klimovičam, Hrabinskim i Sierhijevičam za tyja karotkija try miesiacy miž zadumaj śpiecapieracyi i napadam Hiermanii i što rabili jany. Viadoma, adnak, što jany zastalisia žyvyja i na svabodzie. Imavierna, NKVD rychtavała vialikija pracesy dla tatalnaha vyniščeńnia zachodniebiełaruskaj intelihiencyi, pa anałohii z pracesami 1930—1938-ha va Uschodniaj Biełarusi. Ale vajna źmiašała ŭsie karty.
U časie vajny, pad niamieckaj akupacyjaj, Adolf Klimovič pracavaŭ u hramadska-dabračynnaj arhanizacyi «Biełaruskaja narodnaja samapomač», u Lidzie. Viadoma, što jon dabiŭsia vyzvaleńnia z hiestapa paeta-kamunista Valancina Taŭłaja.
Paśla vajny — až da 1952 hoda — chavaŭsia ad savieckich śpiecsłužbaŭ u Litvie pad źmienienym proźviščam. Byŭ schopleny (jaho pošuki i aryšt — tema asobnaha detektyŭnaha artykuła) i asudžany da vyšejšaj miery pakarańnia. Ale pamior Stalin, i rasstreł Klimoviču zamianili na 25 hadoŭ źniavoleńnia, jakoje jon adbyvaŭ u Incie, Komi ASSR.
U 1957-m jaho sprava była pierahledžanaja i Klimovič vyjšaŭ na volu. Adrazu viarnucca ŭ Vilniu jamu nie dazvolili, da 1960-ha žyŭ u Barysavie. Potym zmoh pierajechać u Vilniu, dzie da śmierci ŭ 1970-m pracavaŭ arhanistam u kaściole. KDB sačyŭ za im až da śmierci.
Balasłaŭ Hrabinski, jak pačałasia vajna, uznačaliŭ Biełaruski nacyjanalny kamitet u Vilni. Byŭ aryštavany ŭ 1943-m, trapiŭ u łahier, ale vyjšaŭ. Paśla staŭ staršym doktaram Pieršaha kadravaha bataljona Biełaruskaj krajovaj abarony.
Paśla vajny žyŭ u ZŠA, byŭ siabram Rady BNR i Biełaruskaha instytuta navuki i mastactva. Pamior 20 žniŭnia 1991 hoda ŭ Łonhvudzie (ZŠA), nie dažyŭšy paru dzion da abviaščeńnia niezaležnaści Biełarusi.
Piotra Sierhijevič žyŭ u Vilni, paśla vajny pracavaŭ zachavalnikam fondaŭ Biełaruskaha muzieja, vykładčykam u Mastackim instytucie. Stvaryŭ bolš za 600 pałotnaŭ, niekatoryja ź ich — jak «Šlacham žyćcia» i «Kastuś Kalinoŭski siarod paŭstancaŭ 1863 hoda» — stali kłasičnymi. Zasłužyŭ pryznańnie, mieŭ piersanalnyja vystavy jašče pry žyćci. Pamior u 1984 hodzie.
* * *
Karotkaje paślasłoŭje ad redaktara
Dakumienty, jakija publikujucca ŭ hetym artykule, raniej byli nieviadomyja. Kahości jany mohuć šakavać. Abaznačym dva momanty.
1) Ahient NKVD, NKHB, jak i hiestapa ŭ tyja hady, a tym bolš supracoŭnik hetych arhanizacyj — heta nie biaskryŭdnyja zaniatki. Ich niamožna paraŭnoŭvać z rabotaj supracoŭnika śpiecsłužb u demakratyčnaj, pravavoj dziaržavie, bo NKVD, NKHB, hiestapa pravodzili masavyja zabojstvy, aryšty i departacyi pa palityčnaj, kłasavaj i nacyjanalnaj prykmiecie.
2) Padpiska ab ahienturnaj dziejnaści, jak u hieroja hetaha artykuła, była vynikam bykaŭskaha (jak u Rybaka i Sotnikava) vybaru. Režymy ŭ 1930—1940-ja byli nastolki tatalnymi, što ŭ bolšaści vypadkaŭ stavili pierad vybaram «śmierć abo supraca». Tak było z NKVD, taksama było z nacystami, jakija pierad takim sama vybaram stavili pałonnych abo žycharoŭ akupavanych terytoryj.
3) Toje, što Klimovič chavaŭsia ad savietaŭ paśla 1944 hoda, śviedčyć, što jon razarvaŭ ahienturnuju suviaź. Vyjezd Hrabinskaha na emihracyju taksama vyjaŭnaje śviedčańnie niežadańnia supracoŭničać. Što da Sierhijeviča, to nie zastałosia nijakich śviedčańniaŭ, kab hety vydatny mastak zrabiŭ štości kiepskaje, i niama nijakich prykmiet, što jon paddaŭsia na viarboŭku. Dumajem, novyja znachodki ŭ archivach pralijuć bolš śviatła na bijahrafii hetych ludziej.
Ci zdaść Tramp Ukrainu Rasii? Čamu demakraty razhromlenyja? Da čaho pryviadzie kantrol respublikancaŭ nad vykanaŭčaj i zakanadaŭčaj uładaj adnačasova?8282
Kamientary