Mierkavańnie: Sapraŭdy nacyjanalnyja tvory siońnia — heta nie tolki pra vielič sivoj minuŭščyny i navat zusim nie pra jaje
«Kryštal» Darji Žuk pakazvaje, čamu «nacyjanalnaje kino» nie moža być takim, jakim mnohija jaho dahetul ujaŭlajuć. Mierkavańnie Antona Lavickaha.
Tradycyjny siužet biełaruskaha nacyjanalizmu — dałučeńnie da śvietu, udzieł u sučasnaści. «Ludźmi zvacca» Kupały — pra hetaje chadžeńnie. Jość mienš viadomyja, detaloviejšyja prahramy (naprykład, u Kaściukieviča ci ŭ Nastaśsi Kołas).
Sposab udziełu ŭ žyćci byŭ rucham cieraz nacyjanalnaje (partykularnaje) da ahulnaha. Heta mo' pravilnaja dyjalektyka: apisańnie mahčymaje, kali materyjał razhalinavany i raznastajny, zdolny da samastojnaści.
Havorka idzie pra sistemnaść. Redka chto zdolny mabilizavać ułasnuju ŭjavu, kab advolna, ale pierakanaŭča stvarać sistemy. Lem i Borchies — jaskravyja prykłady; ale takaja abstraktnaść, adciahnienaść i ad čytača patrabuje adpaviednaha ŭmielstva. Daniła Žukoŭski krytykavaŭ biełaruskija ŭzory takoj razumovaj samazasiarodžanaści — Bałachonava, Baciukova — jak «vyłoŭlivańnie idej z pavietra».
Inšy biełaruski prykład, jaki varta ŭpamianuć, — Juchnaviec. Jon taksama pasuje ŭ hety rad.
Takim čynam, padsumavaŭšy: pośpiech — dynamika i suvierennaść — mahčymyja, kali materyjał sistemny, a apisańnie abaviazanaje rabocie.
* * *
Zdajecca, mierkavanaje biełaruskaje nacyjanalnaje kino zaŭsiody ŭjaŭlałasia ŭ katehoryjach realizmu. Realizm kanceptualizuje tvorčaść jak daśledavańnie typovych źjaŭ žyćcia. Madelujecca sietka imaviernaściej, jakija nadajuć tvoru padstavovuju vartaść, praktyčnaje značeńnie. Słavutyja adkryćci biełaruskaj litaratury pieravažna zastalisia łakalnymi — najlepiej pakazać biełaruskaha sielanina, kalektyvizacyju.
Niezdarma nacyjanalnaje kino ŭ Savieckaj Biełarusi zrabiŭ Turaŭ. Heta była ekranizacyja Mieležavaha šedeŭra — «Paleskaj chroniki».
Ale nacyjanalnaje kino, vymieranaje nacyjanalizmam, daŭno patrabuje hraničnaha napružańnia analityčnaha rozumu. Kab zrabić nacyjanalnaje kino ŭ ciapierašniaj Biełarusi, niedastatkova ekspłuatavać ramantyčnyja śpiekulacyi pra značeńnie biełaruskaj movy i vielič sivoj minuŭščyny. Rytaryčnaje śmiećcie, jakoje panuje ŭ biełaruskaj litaratury i histaryjahrafii, litaraturaznaŭstvie i palitycy, daŭno chavaje adsutnaść sistemnaści.
Uzajemnaja adasoblenaść źjaŭ, što musili b utvarać sistemu, pilna patrabuje mietaapisańnia. Vynachodstva ŭ katehoryjach i paniaćciach, umieńnia zirnuć na siabie adstaroniena, navat adčužana.
* * *
Novaje nacyjanalnaje kino pavinna znajści novyja paniaćci. Kali ŭžo niemahčyma vyzvalić kaštoŭnuju katehoryju nacyi z łancuhoŭ taŭtałohij, jakimi jaje abłytali pieśniary adviečnaha šlachiectva i nacyjanalnaha charaktaru, treba pakinuć jaho ŭbaku.
Racyjanalnaje vyznačeńnie mety — kštałtavańnie supolnaści haradskoj kultury, — mahčymaje i praź inšyja katehoryi. Jany mohuć być sakavita-biełaruskija (hurtavańnie i sumoŭje, roščyna i dziejsnaść) abo biazdušna-internacyjanalnyja — sinierhietyka, rynak (dačynieńnie popytu i prapanavańnia), sistema.
Ci była takaja meta ŭ stvaralnikaŭ «Kryštala»? Vydaje na toje, što nie było. Mahčyma, film stychijna — mižvolna — vykanaŭ padobnuju prahramu.
* * *
Jak mahčymyja mif, štamp? Abo falkłor — uščylnieńnie fabuły, jakoje robić jaje mahčymaj dla rehularnaj, ekanomnaj repradukcyi: u filmie — raskaz ab tym, što jakasny biełaruski kryštal pradajuć u Francyi. Jany ažyćciaŭlajucca taksama praź sistemnaść nazirańnia i praktyki.
Rabota ź mifam, štampam i falkłoram, zdajecca, vyznačajučy admoŭnyja baki filma (reflektornaje i tamu bieskarysnaje staŭleńnie da štampu — piesimistyčnaje adprečvańnie, a mif 90-ch, jaki zhadžaje film, žyvicca etatysckaj, paternalisckaj etykaj; apaviadańnie pra zaniadbańnie i zaniapad «lichich 90-ch» biespamyłkova možna łakalizavać u ideałahičnym abšary Biełarusi), vyznačaje i stanoŭčyja.
Heta nienaviaźlivaja, ale hnutkaja dynamika siužeta (1). Suvierennaja vyraznaść dyjałohaŭ (2). Nieadnastajnaść piersanažaŭ (3). Źmiastoŭnaść vizualnaj dramaturhii (4). Z hetaha vynikaje strukturnaja mahčymaść davieru da histaryčnaj rekanstrukcyi filma: abhruntavańnie jahonaj realistyčnaj pretenzii. Hetyja čatyry ŭłaścivaści robiać apisańnie sistematyčnym.
Najpierš heta tyčycca nazvy. Jana z vynachodlivaj dakładnaściu (uražvajuć kryštalovyja śviacilniki) źviazvaje nity hutarak, učynkaŭ i pryčynna-vynikovych suviaziej u vuzły siužeta i asnoŭnaj dumki.
* * *
«Kryštalovy lebiedź» (ci moža nazva pa-biełarusku pierakładacca z anhlijskaj movy?) kartahrafuje dośvied biełaruskich 90-ch z akuratnaściu. Jana vyjaŭlajecca ŭžo ŭ tym, što niajasna: ci heta jašče demakratyčny epizod 1991—1994, ci ŭžo narod, adviedzieny ad biezdani.
Hetaja kartahrafija ź lubosnaj pilnaściu pakazvaje dziaržavu i infrastrukturu, biurakratyju i ŭłučeńnie Biełarusi ŭ hłabalnuju płyń ludziej, tavaraŭ i idej. Kłasičny padzieł na horad i viosku, jaki zajmaŭ biełaruskuju litaraturu 1960—1970-ch, abvastrajecca: Chrustalny farmalna mo' ŭžo nie vioska, ale madernaść raźmierkavanaja hranična nieadnolkava i pamiž haradami. Na adnym baku hetych fajnych admietnaściaŭ — vydaskanaleny maŭlenčy etykiet (vy tam u Minsku usie na vy?), ujaŭlenyja supolnaści intelihiencyi i nacyi (materyjalizavanyja kołasam, Leninam i partyzanami ŭ muziei Azhura), atrymanyja ŭ spadčynu ŭstanovy kulturnaj palityki, jakija ŭznaŭlajuć hetyja supolnaści, robiać ich faktam praktyčnaha žyćcia. Paralelna hetyja ŭstanovy i supolnaści napaŭniajucca novym źmiestam, novaj štodzionnaściu, tam vyśpiavaje novy klok. Daŭniejšy žyćciovy śviet niezvarotna razburany i tut: «duchoŭnaja praktyka» — ci to radzima, ci joha, ci karmičnaje praktykavańnie — raściarušanyja ŭ materyjalnaj niastačy, pobytavaj nieŭładkavanaści.
Pa inšy bok — svabodnyja prastory vyklučanych z madernaści hrup. Tut litaraturnaj movaj hrebujuć («jazykom časać» — heta mo nie hetak pra daskanałuju ruskuju fanietyku, a bolš pra toj samy etykiet). Tut asnoŭnym kamunikacyjnym srodkam zastajecca hvałt, jaki strukturuje štodzionnaść, uzajemadziejańni, identyčnaści. Aznačaje žyćcio: armiju, kachańnie i cialesnaść.
Dla hetych hrup ci nie adziny srodak udziełu ŭ madernaści — rabota. Mienavita jana stanović pryvatny resurs hordaści, stabilnaha samaadčuvańnia, samarazumieńnia. Tojesnaść ludziej Chrustalnaha štodnia padtrymlivajecca na zavodskaj prachadnoj: tut nie vidać, ci vajna na vidziku ŭ muziei maje značeńnie. Razbureńnie pravił u filmie pakazana z uražalnaj trapnaściu: jano najpierš vyražajecca ŭ zaniadbańni pracy. Praca i rabota hublajuć sens uvačavidki, i Francyja, ź jejnym funkcyjanalnym — i spraviadlivym? — rynkam zastajecca apošnim samaapraŭdańniem biełaruskaha kryštalu. Pa-svojmu załučajučy režym času, jaki panuje ŭ Chrustalnym, u toj sukupny ruch, jaki nazyvajuć demakratyčnym tranzitam. Aby jon jaki byŭ.
U hetym viaźmie dośviedaŭ małazaŭvažny biełaruski nacyjanalizm. Kurejčyk užo vykazaŭsia na hety kont — ale, zdajecca, pamyłkova.
Zadača ŭ tym, kab zastacca ŭ miežach realizmu i sistemna apisać hramadskija źjavy. Heta značyć, apisvać typovyja prykłady, uzory.
* * *
Što takoje sistema, typ i rehularnaść? Inšy sposab paznačyć mif, štamp i falkłor; pa-nad hetymi paniaćciami ciažeje ŭ filmie stalinskaje paniaćcie radzimy.
Ci paddajecca sistema źmienie? Dakładniej: jakija mahčymaści ŭpłyvać na hetyja źmianieńni maje asoba? Indyvidualnaje namahańnie patanaje ŭ sistemie-radzimie: uniknuć strong connections składana, amal niemahčyma. Praź siłu hetych suviaziej Kupała kančajecca Laŭkami, i navat paśla krušeńnia złačynnaha režymu, u kulminacyjnuju paru krasavańnia tranzitu, toj-sioj patrapić rastłumačyć, čamu vierš «Kamunisty» Kulašova — heta šedeŭr.
* * *
«Kryštalovy lebiedź» raskazvaje nie pra adradžeńnie. Ale jahony siužetny tłum niedzie blizka. Historyja pra baćkaŭščynu — pra blajańnie-zoŭ jahniat i kryk varoninych hramad nad mohiłkami, muzyčny kanflikt u rytaryčnym supravadžeńni biełaruskaj paezii — robić sabie kłopat pra vyzvaleńnie asoby, indyvidualnuju dziejazdolnaść proci strong connections.
«C'mon, nothing will ever change here». Tut nikoli ničoha nie adbudziecca — abłudny analiz, niapraŭda: tak u filmie ŭpotaj zaviazvajecca siužet. Potym vyjaśniajecca, jak bahata ŭsiaho ŭ biesparadku. Pra heta sinchronna, u 90-ja, pisałasia ŭ repartažach časopisa «Maładość». Pra heta apaviadaje pryhoda hałoŭnaj hieraini.
Proźvišča hałoŭnaj hieraini napaminaje Paŭlinku — ci vypadkova, cikava? Vyraznuju paralel stanović dalikatnaść u siužecie. Vitajučy nadychod 90-ch, hetuju Kupałavu ŭdavanuju prastatu vytłumačvaŭ Hieorhij Kołas. Jon rekanstrujavaŭ Kupałava razavažańnie pra ŭdzieł u žyćciapisie čałaviectva, pra asvojtvańnie ŭ tekstach Dante i Šekśpira.
* * *
Jak pišacca žyćciapis čałaviectva? Udzieł u žyćci. Abapał hetaj darohi paraskidanyja analityčnyja madeli, i «Kryštalovy lebiedź» prapanuje čarhovuju. Heta depresiŭnaja historyja, taki farmalny kryteryj dazvalaje procipastavić jaje ekzistencyjalisckim šukańniam. Kab pahadzić kirunki hetaj recenzii.
Jak pisaŭ Hajdehier, tolki ŭ navalnicy my asvojtanyja byccam udoma. Jakoje ŭžo tut adradžeńnie.
Kamientary