Tadžykistan: vieličnaja historyja nie harantuje vieličnaj sučasnaści
Pra svajo padarožža na kraj śvietu, na Pamir, u časopisie «Naša historyja»* piša Arciom Harbacevič.
Što my viedajem pra tadžykaŭ? Rasijskaje telebačańnie zvodzić hety narod da Raŭšanaŭ i Džamšutaŭ, ale navat imionaŭ takich u Tadžykistanie niama.
U realnaści tadžyki — adzin z najstaražytniejšych narodaŭ śvietu. Jany ličać siabie naščadkami aryjaŭ, bo ŭ Avieście (taki zaraastryjski anałah Biblii) ich histaryčnyja vobłaści Sohda i Baktryja nazyvajucca aryjskimi, a hreki taksama nazyvali ich Aryjanaj.
Praŭda, biaskoncaja biehanina narodaŭ pa Centralnaj Azii mocna mianiała partrety sahdzijcaŭ — toj ža Alaksandr Makiedonski adpraviŭ šmattysiačny piersidski korpus šukać paŭnočny prachod u Indyju cieraź ścieny Pamira i Hindukuša. Piersy jaho tak i nie znajšli dy tam i asieli, daŭšy pačatak mnohim narodam Tadžykistana.
Faktyčna irancy, tadžyki i afhancy doŭhi čas byli adzinaj supolnaściu, a sam termin «tadžyk» napačatku aznačaŭ piersa, jaki pryniaŭ isłam, bo da arabskich zavajovaŭ iranamoŭnyja narody vyznavali zaraastryzm.
Siońnia Tadžykistan — ciažkadasiažny rehijon u dalečyni ad asnoŭnych transpartnych mahistralaŭ płaniety. Niekali jon byŭ centram suśvietnaha handlu, ale daŭno straciŭ svajo łahistyčnaje značeńnie, paśla taho jak hruzy ź Jeŭropy ŭ Kitaj pačali vazić cieraź Indyjski akijan.
Pracy ŭ krainie ŭsim nie chapaje, tamu da 20% žycharoŭ Tadžykistana pastajanna znachodziacca na zarobkach za miažoj, pierš za ŭsio ŭ Rasii. U bujnych (adnosna) tadžykskich haradach jość aeraporty, jakija prymajuć tolki adzin rejs — z Maskvy.
Sapraŭdy, vieličnaja historyja nie harantuje vieličnaj sučasnaści. Ale pajezdka ŭ hetuju krainu i siońnia moža stać sapraŭdnaj pryhodaj navat dla abaznanych padarožnikaŭ.
Što hladzieć u Tadžykistanie?
Biełarusa Tadžykistan mocna ŭrazić, bo padabienstvaŭ miž krainami vobmal.
Bolš za 90% terytoryi Tadžykistana — heta vysačeznyja hory, tamu pierajezdy pa krainie adbivajucca niazvykłymi piejzažami ŭ siatčatcy i krutymi sierpancinami ŭ pamiaci.
Kali zajazdžać pa ziamli z Uźbiekistana, to daroha da stalicy Dušanbe budzie prachodzić praz Fanskija hory.
«Ja sierdcie ostavił v Fanskich horach,
Tiepieŕ bieśsierdiečnyj chožu po ravninam,
I v tichich biesiedach i v šumnych pirach
Ja mołča miečtaju o sinich vieršinach»,
— śpiavaŭ natchniony pachodam u Fan saviecki bard Juryj Vizbar.
Budziecie tam — zirnicie na Marhuzorskija aziory roznaha koleru: ad prazrysta-błakitnaha da fijaletavaha, a potym zaskočcie jašče pahladzieć na voziera Iskander-Kul, dzie nibyta pachavany Bucefał — koń Makiedonskaha.
Jechać adtul da stalicy lepš zaśvietła, kab nie prapuścić fantastyčnyja krajavidy trasy.
Sam Dušanbe — tanny, čysty i biaśpiečny. Architekturny styl schilajecca da hihantyzmu i šyryni, tamu niečym nahadvaje Minsk, ale horad pryjemniejšy za chaatyčnyja Biškiek z Taškientam.
U Dušanbe lubiać chvalicca «samym vialikim» — samaja vialikaja miačeć u śviecie, samy vialiki fłahštok i hetak dalej. Nu dakładna niešta nahadvaje…
Tamtejšyja staličnyja ceny taksama vas pryjemna ŭraziać: strohija bavaŭnianyja štany za 30 rubloŭ — možna brać?
U Dušanbe taksama treba padacca ŭ śpiecyjalnaje biuro, jakoje vydaje dazvoły na ŭjezd u Horny Badachšan. Robicca dakumient za sutki.
Horny Badachšan — heta Pamir, «dach śvietu». Samaja ciažkaja i vysokaja častka Šaŭkovaha šlachu — Pamirski trakt, jaki zastaŭsia prykładna ŭ tym ža vyhladzie, jak i tysiačy hod tamu. I tam dahetul na vyšyniach pad 4000 mietraŭ žyvuć ludzi.
Staŭleńnie da haściej, turystaŭ vyklučnaje: hatela praz «Bukinh» vy tut nie znojdziecie, ale miascovyja buduć spračacca za honar pryniać hościa, a nakormiać biaspłatna.
Mianie heta ŭraziła, kali ja jechaŭ z horada Kulaba da Charoha, stalicy Badachšana. Daroha zajmaje pry aptymistyčnym raskładzie hadzin 15, tamu my maršrutkaj dva razy spynialisia na pierakusy, i tadžyki nie dali zapłacić — prosta skidvalisia sami, pakryvajučy i biez taho nievialiki rachunak hościa. Takija pryjaznyja noravy ŭ ludziej.
Praŭda, za hety 15-hadzinny pierajezd ja ledź nie hod žyćcia addaŭ niervami. Ujavicie: hruntavaja daroha šyrynioj mietry z čatyry, dvuchbakovaja. Ź levaha boku — ściana hor, ź ich pa dachu mašyny łupiać vadaspady, a sprava — chutki Piandž, u virach jakoha adbivajucca ahieńčyki z voknaŭ afhanskich kišłakoŭ na tym baku rečki. Z pasažyrskaha siadzieńnia bačny tolki abryŭ, darohi nie vidać, na kožnym rezkim pavarocie zamiraje serca, a kiroŭca ŭmudrajecca jašče i raźjazdžacca z sustrečnymi mašynami i karovami, jakija ŭźnikajuć prosta z-pad ziamli.
Praŭda, niahledziačy na prykmietnaść jam i abryvaŭ, realnaja niebiaśpieka sarvacca naŭrad ci jość, bo mašyna jedzie na chutkaści 30 kiłamietraŭ. Pry prośbie dać bolš hazu kiroŭca adreahuje ŭ duchu «tak my tady nikoli nie dajedziem!».
A kali dajedziecie da horada Charoh i adaśpiciesia, to schadzicie na kałarytny afhanski bazar. Adbyvajecca jon raz na tydzień: afhancy z taho boku Piandža pierachodziać most sa svaimi niečuvanymi ŭ nas tavarami i handlujuć. Možna prykupić navat pieŭčuju ptušku.
U Charohu abaviazkova lepš pieranočyć, pierad tym jak rušyć dalej, bo vyšyni buduć narastać, treba aklimatyzavacca. Nastupny nasieleny punkt — Murhab, jaki ŭ SSSR ličyŭsia samym vysokim pasieliščam.
Daroha da jaho idzie ŭžo niepasredna pa Pamirskim trakcie — dla hetaha vam pryjdziecca najmać mašynu. Nijakaha hramadskaha transpartu tam niama, mabilnaj suviazi taksama.
U darohu vychodziać tolki padrychtavanyja džypy z tryma zapaskami i dvuchmietrovymi antenami, kab u razie čaho cieraz spadarožnik zapytać dapamohi.
Ale piejzažy tam fantastyčnyja, vartyja ŭsich pakut. Abłoki tam litaralna kranajuć ziamlu, u ich možna zajści, kali znojdziecie siły, a asabliva cikaŭnyja siarod vialikich lednikoŭ zmohuć ubačyć vytoki hornych rečak: lažyć voś na hary vializny ladnik, źvierchu jon namiarzaje, a źnizu padtaje — i ledzianaja vada z rokatam kocicca ŭniz.
Pustynna-manumientalnyja piejzažy razbaŭlaje adzinaja dzikaja žyviolina, jakaja tut vodzicca, — jak.
Jany chodziać pamiž lodu i skubuć na hołych učastkach ziamli takuju ž adzinuju raślinu — tereskien, jakuju redkija miascovyja vykarystoŭvajuć dla raspałki piečaŭ.
Abaviazkova zajdzicie ŭ jakuju-niebudź chatu, ale pradukty lepš mieć pry hetym svaje. Zachapicie ź Biełarusi niešta biełaruskaje — pasiadzicie ź miascovymi, hlańcie, jak jany žyvuć. Dośvied ekstraardynarny.
Apošni nasieleny punkt tadžykskaha Pamira — miastečka Karakul. Tut na noč mianie prytulili sardečnyja pahraničniki: «Umovy nie horšyja, čym u adzinym chostele». Prosta ludziam chaciełasia pahavaryć z novym čałaviekam, bo redka chto tut prajazdžaje. Nahatavali płovu i sałaty.
I voś jašče što: kali spuściciesia z Pamira i apynieciesia ŭ Kyrhyzstanie, nie zabudźciesia azirnucca, kab zrazumieć i ŭśviadomić, dzie vy tolki što byli.
Niaprostyja adnosiny tadžykaŭ i ŭźbiekaŭ
Kali ciurki-kačeŭniki na svaich koniach pryjšli ŭ Siaredniuju Aziju, to pieršyja asiedłyja harady im sustrelisia ŭ bahatych aazisach Šaŭkovaha šlachu — tam žyli ciapierašnija tadžyki. I choć ciurki chutka zapoŭnili ŭsio navokał, u haradach praciahvała daminavać piersamoŭnaja elita, uzajemna zacikaŭlenaja ŭ ekanamičnych adnosinach z kačeŭnikami.
Adnosiny hetych kačavoha i asiedłaha narodaŭ niekatoryja historyki apisvajuć paralellu adnosin varožych staražytnych rymlan i hrekaŭ — druhija na momant susiedskaj ekspansii ŭžo stracili ŭłasny impet da zavajovaŭ i padładzilisia pad novyja paradki, praciahvajučy kulturna daminavać u svaich haradach i navat pašyrać svaju kulturu na prychadniaŭ.
Padobna było i ŭ Azii, dzie kačeŭnik-ciurk, jaki chacieŭ stać «haradskim» u Buchary ci Samarkandzie, musiŭ pieraniać, prynamsi, ich movu, choć vajenna-palityčnaje kiraŭnictva było za ciurkami-ŭźbiekami.
Tak uźbieki i tadžyki doŭha suisnavali ŭ miežach adnoj dziaržavy, vieryli ŭ adnaho boha, pieryjadyčna vyśviatlali adnosiny ŭ fieadalnych razborkach. Apošniaj ich supolnaj dziaržavaj staŭ Bucharski emirat (1785—1920), zavajavany čaściami Čyrvonaj armii na čale sa znajomym biełarusam Michaiłam Frunze.
Zahnanyja ŭ hory
Balšavikam treba było niejak kiravać zachoplenymi terytoryjami, i jany zrabili staŭku na ciurkaŭ. U vyniku nastupnaha dramatyčnaha pieradziełu miežaŭ «pa nacyjanalnaj prykmiecie» tadžykskija Buchara i Samarkand dastalisia Uźbiekskaj SSR. Tadžykam spačatku adviali ŭ jaje składzie «aŭtanomnuju respubliku» ŭ małanasielenych harach, stvaryŭšy im na miescy štotydniovaha kirmašu novy horad, jaki mieŭsia vykonvać funkcyju centra.
Dušanbe tak i pierakładajecca — «paniadziełak», bo ŭ hety dzień tam źbiralisia handlary na asłach.
U 1929 hodzie, praŭda, Tadžykistan staŭ samastojnaj sajuznaj respublikaj, a da jaje terytoryi dadali častku fantastyčna ŭradlivaj Fierhanskaj daliny z horadam Chudžandam. Ale heta była słabaja kampiensacyja: tadžyki ličać bliskučyja Samarkand i Bucharu kałyskami svajoj nacyi, bo hetyja harady histaryčna havaryli i dahetul havorać pa-tadžyksku, a sučasnyja tadžyki ŭ pryvatnych razmovach niezadavolena chmurać brovy: «Nas zahnali ŭ hory!».
Čamu saviety zrabili ŭ rehijonie staŭku na ŭźbiekaŭ? Jość viersija, što praz daŭniuju tradycyju adnosin ź inšymi ciurkamoŭnymi narodami, raniej uklučanymi ŭ skład Rasijskaj impieryi. A da iranskaha naroda, maŭlaŭ, davieru nie było. Da taho ž saviety mieli vialikija płany na kiemalisckuju Turcyju, jakaja ŭžo tady była naturalnym lidaram usiaho ciurkskaha śvietu.
Siońnia va Uźbiekistanie žyvie ci nie bolš tadžykaŭ, čym u Tadžykistanie, ale ŭłady susiedniaj respubliki śviadoma zanižajuć ich realnuju kolkaść i praciahvajuć palityku asimilacyi.
Hazavy šantaž
U najnoŭšyja časy daŭno napružanyja adnosiny vylilisia ŭ chałodnuju vajnu pamiž dziaržavami. Uźbiekistan admaŭlaŭsia pradavać tadžykam haz, pieraškadžaŭ čyhunačnym pastaŭkam i zasyłaŭ da susiedziaŭ dyviersantaŭ, jakich davodziłasia vybivać z haradoŭ sa zbrojaj. Farmalnaj pryčynaj było žadańnie tadžykaŭ pabudavać u siabie na race Vachš Rahunskuju HES, jakaja, jak ličyli ŭźbieki, pahražała pierakryćciom hornych rek i staviła pad pahrozu vyroščvańnie bavoŭny.
Apahiejem stała zaminavanaja miaža pamiž krainami, na jakoj padarvałasia bieźlič skaciny i sotni miascovych žycharoŭ, što chadzili tudy-siudy, jak spradvieku, u abychod pahraničnych pastoŭ.
Praŭda, sa śmierciu ŭ 2016 hodzie šmathadovaha prezidenta Uźbiekistana Isłama Karymava i z prychodam da ŭłady Šaŭkata Mirzijojeva hradus varažniečy adčuvalna ŭpaŭ. Krainy chutka źniali prablemnyja pytańni i adnavili pahraničny ruch dy avijazłučeńnie pamiž stalicami.
Ad Chajama da Ajni
Tadžykskaja litaratura i navuka — značnaja častka piersidskaj, viadomaj va ŭsim śviecie pa kazkach Šachierezady, Amaru Chajamie, Rudaki, Džadaładzinie Rumi, Avicenie i inšych.
Z tadžykami źviazany hetak zvany «novapiersidski reniesans» z centrami ŭ Buchary i Samarkandzie, kali pad uładaj piersaŭ-samanidaŭ piersidskaja mova i kultura ŭ ICH—Ch stahodździach raskvitnieła druhi raz — na poŭnačy, u dalečyni ad serca Irana, daŭšy šturšok nacyjanalnamu adradžeńniu i piersaŭ zachadu.
Tadžyka-iranskaja paezija natchniła arabskuju: bieduiny-zavajoŭniki byli začaravanyja bahaćciem vobrazaŭ i mietafar piersaŭ, temami, jakija jany ŭzdymali. U svaju čarhu isłam — novaja papularnaja relihija, pazyčanaja ŭ arabaŭ, — pašyraŭ aŭdytoryju piersidskich paetaŭ.
Sens pierad vačyma, ale schavany ad zroku, — paźniej zabłytanyja mietafary i inšaskazańni buduć zachaplać dy biantežyć užo jeŭrapiejcaŭ, kali tyja adkryjuć dla siabie hienijalnych Rudaki i Chajama.
Tadžykskaja i ŭłasna iranskaja litaratury razhalinavalisia paśla pačatku relihijnaj baraćby šyickaha Irana z sunickimi ruchami. Tadžyki, u adroźnieńnie ad bolšaści piersaŭ, pryniali sunizm.
U novaj tadžykskaj litaratury samaja zaŭvažnaja postać — heta Sadrydzin Ajni, jakoha musova čytać nie tolki amataram Azii, ale i lubomu čałavieku z pretenzijaj na šyrokuju erudycyju. Ajni cudoŭna apisvaŭ noravy napaŭfieadalnaj Buchary pieršaj pałovy XX stahodździa. Choć jon i staŭ kamunistam, ale ŭsio adno ledź paźbieh raspravy z boku savieckaj ułady. Ajni abvinavačvali ŭ tym, što jon «užyvaŭ niezrazumiełyja masavamu čytaču varožyja słovy» — zusim jak biełaruskich «nacdemaŭ».
Varta taksama skazać, što da 1920-ch tadžyki pisali arabskaj viaźziu. Ale praz 10 hod rasparadžeńniem ułady ałfavit pieraviali spačatku na łacinku, a jašče praz 10 — na kirylicu.
Heta naradziła situacyju, što niekalki pakaleńniaŭ tadžykaŭ zastalisia niepiśmiennymi, bo nie zdoleli zasvoić niazvykłuju dla siabie hrafiku. Siońnia kirylica zachoŭvajecca, ale ŭłada pakrysie zakidaje ŭ hramadstva dumku: moža, varta i viarnucca da viazi?
Pad pahrozaj isłamizacyi
Kali ty žyvieš u Jeŭropie, niejak naturalna ličyć, što demakratyja — heta aptymalnaja forma kiravańnia.
Ale jak stavicca da kiraŭnika Tadžykistana Emamali Rachmona? Z adnaho boku, jahony režym u mnohim poŭny hratesku, trymajecca na kulcie asoby. Tvar «Lidara nacyi» vy dakładna zapomnicie, kali naviedajecie Tadžykistan, bo jon tut na kožnym budynku. Paśla jaho, jak možna mierkavać, ułada piarojdzie da jahonaha syna, jaki ŭžo ŭ 26 byŭ hienierałam, a ciapier — mer stalicy.
Z druhoha boku, a jakaja moža być alternatyva śvieckaj dyktatury Rachmona? Pavodle apytańnia amierykanskaha Daśledčaha centra Pju, blizu 10% tadžykaŭ ličać prymalnym pakarańnie śmierciu za admovu ad isłamu, tracina padtrymlivaje ŭviadzieńnie aficyjnych šaryjackich sudoŭ, a 27% vystupajuć za «zabojstvy honaru» niaviernych žančyn. Siońnia hety vialiki radykalny elektarat nie maje dostupu da ŭłady, ale situacyja moža i źmianicca.
Isłamizm dahetul vielmi papularny ŭ Tadžykistanie. Kiraŭnik tadžykskaha śpiecnaza Hułmurod Chalimaŭ z šeraham paplečnikaŭ uciok na słužbu ŭ «Isłamskuju dziaržavu» i staŭ tam ledź nie ministram abarony. A ŭ 2018-m adepty «Isłamskaj dziaržavy» zabili zamiežnych turystaŭ u Tadžykistanie, niepadalok ad afhanskaj hranicy.
Urad Rachmona žorstka prafiłaktuje radykalny isłamizm. U krainie zakrytyja ŭsie miedrese (musulmanskija relihijnyja škoły) i tysiačy nieaficyjnych miačeciaŭ. Niepaŭnaletnim uvohule zabaroniena chadzić u miačeci, a historyju i pryncypy isłamu tłumačać u škołach z metaj nie dać radykałam zaduryć dzieciam hałovy. Źmiest propaviedziaŭ u miačeciach uzhadniajecca sa śpiecyjalnym uradavym kamitetam.
Nastaŭniki va ŭzroście da 50 hadoŭ nie majuć prava nasić baradu, imamam dazvalajecca barada, nie daŭžejšaja za 3 sm, a miascovaja milicyja pravodziła rejdy z adrazańniem zadoŭhich barod.
Darečy, u pryvatnych razmovach tadžyki z afhanskaha pamiežža kažuć, što nie bajacca talibaŭ. Maŭlaŭ, «u adroźnieńnie ad «Isłamskaj dziaržavy», u ich niama zavajoŭnickaha impetu, jany nie chočuć stvarać chalifat i abmiažoŭvajucca svaim upłyvam u Afhanistanie».
I što jašče zapomniłasia: ciapier u Tadžykistanie sapraŭdnaja prablema ad taho, što pa isłamskich normach mužčynu dastatkova trojčy skazać žančynie: «Talak» («Razvod»), kab skasavać šlub. Dachodzić da taho, što mužčyny zavodziać u Rasii druhija siemji, a miascovuju žonku kidajuć, dasłaŭšy prosta sms z hetymi słovami. A zmahacca z hetym ciažka, bo zakliki brać aficyjnyja dziaržaŭnyja šluby praz zahsy časta ihnarujucca.
* Archiŭny materyjał za 2019 hod.
Tur patłumačyŭ, što Łukašenka mieŭ na ŭvazie, kažučy pra pryznačeńnie dyrektaraŭ u pryvatnyja kampanii4
Kamientary