Śviatło nočču, choład, pravakacyi. Jak paśla vajny siadzieli viaźni na Vaładarcy
U Biełarusi ŭžo bolš za 580 čałaviek pryznanyja palitźniavolenymi. Šmat chto ź ich prajšoŭ praz turmu na Vaładarskaha. A ŭ jakich umovach siadzieli tut viaźni 70 hadoŭ tamu? Pieračytali «Spoviedź» Łarysy Hienijuš. Strašna toje, što za stolki hod nie źmianiłasia amal ničoha.
Słavutaja paetesa trapiła za kraty paśla vajny. Jaje z mužam niezakonna pazbavili čechasłavackaha hramadzianstva i departavali ŭ SSSR. Śpiecsłužby chacieli znajści archivy BNR, jakimi apiekavałasia Łarysa. Taksama sužencam stavili ŭ vinu ŭdzieł u Biełaruskim kamitecie samapomačy, jaki dziejničaŭ padčas Druhoj suśvietnaj vajny.
U kancy 1948 hoda Hienijušaŭ pieraviali na Vaładarku. Što tam adbyvałasia?
Zaŭždy hareła śviatło
«Nočču ŭ kamierach hareŭ zaŭsiody śviet. Śviacili ŭ vočy, kab my nie paviesilisia, ale ludzi nad krajem mahiły vielmi nie chočuć pamirać. Čym bolš ich mučać, tym macniej jany vierać u žyćcio j prahnuć vyžyć».
Choład
«Nu a pakul mianie pieraviali ŭ druhuju kamieru, dzie było paru dziaŭčat, prykavanyja nary j vybitaje vakno».
Drennaje charčavańnie
«Rana davali nam chleb i čaj, u abied — zupu na śmiardziačaj rybie, žudasnuju. Mianie viečna rvała, i ja vysachła ŭ nitku, zdajecca, chrybiet tolki j tyrčaŭ».
Adsutnaść paduški
«U mianie była pižama mužava, jakuju paru razoŭ naciahnuŭ i mały Jurka [syn Hienijuš — zaŭvaha NN]. Ja skručvała tyja nahavicy j kłała sabie pad hałavu».
U kamierach byli nasiedki
Źniavolenyja, jakija imknulisia spravakavać susiedziaŭ, daviedacca patrebnuju infarmacyju. U vypadku Hienijuš takuju dziaŭčynu klikali Nina Hardziej. Paetesie jana skazała, što siadzić nibyta za ŭdzieł u Sajuzie biełaruskaj moładzi — arhanizacyi, utvoranaj pad niamieckaj akupacyjaj. «Iduć dni, ja ničoha nie havaru z hetaj dziaŭčynaj u pančochach dziravych na łytkach, jakaja ŭžo nie ravie (vo kamiedzija!), a pryhladajecca da mianie j pravakuje, — pisała Hienijuš. — Raspaviadaje mnie, što vielmi lubić Zachodniuju Biełaruś, bo stul pachodziŭ jaje baćka, jakoha ŭ 37-m hodzie rasstralali, byŭ jon byccam prafiesaram. Maci jaje byccam prybiralščyca ŭ niejkim uradzie».
Adnojčy u kamieru dali damino. «Kali pačynajem hulać, ja kažu: «Voś ja budu Čerčyl, a ty rasiejec, chto vyjhraje?» Kali vyjhravaju ja, dyk ciešusia, chachaču, heta maja adzinaja radaść u hetaj nary na złość im usim, usioj hetaj biesčałaviečnaj sistemie!»
Nieŭzabavie Hienijuš vyklikaŭ śledčy i skazaŭ: «Pamylajecca toj, chto čakaje vajny». A paśla vajny chadzili čutki pra supraćstajańnie pamiž SSSR i Zachadam. Paśla hetaha paetesa zrazumieła, chto takaja Hardziej. «Vy musicie viedać, što hruziny žyvuć doŭha, — skazaŭ joj śledčy. — I tavaryš Stalin nie chutka pamre». «Ja maŭču j dumaju, što Boh viedaje lepiej», — prakamientavała Hienijuš. Stalin pamior praź piać hadoŭ, u 1953-m.
Ździeki administracyi
Hienijuš zhadvała, jak ubačyła ŭ rodnych miaścinach vysokaha dzieciuka: «Byŭ heta tupy, ciomny čałaviek, jaki navat maryć nia moh ab niejkim prybližeńni da mianie ci da majho tavarystva». Praz hady hety čałaviek staŭ važnaj asobaj u minskaj turmie. Pa słovach paetesy, jon «ździekavaŭsia nada mnoju, jak apošni sadyst, z asablivaj nasałodaju. Jon prychodziŭ u maju kamieru j advodziŭ mianie asabista ŭ baniu, hdzie prysutničaŭ pry našym kupańni, paliŭ u pražarkach našyja rečy, vyśmiejvaŭsia z nas. Biednyja dziaŭčaty amal płakali… Časam jon padychodziŭ da maje kamiery j brudna łajaŭsia, ciešyŭsia z majaho źniavolenaha stanovišča. Heta było žudasna…»
Niaviedańnie biełaruskaj movy
Łarysie Hienijuš spatrebiłasia ciopłaja reč, bo było chaładno. Kab atrymać jaje, treba było napisać zajavu ŭ kancylaryju viaźnicy i pieradać jaje praz karmušku. «Mnie dali papier, i ja pa-biełarusku napisała, što mnie treba. Jakoje ž było majo ździŭleńnie, kali mnie viarnuli zajavu z zaciemkaj, što «pa-česku» nie razumiejuć, kab napisać pa-rasiejsku…».
Pravakacyi z boku śledčych
Hienijuš zhadvała, jak śledčy kazaŭ joj: maŭlaŭ, jaje muž mieŭ u Słonimie, dzie pracavaŭ, niejkich pryjacielek. «Durnica, — kažu, — voś kab jon hod žyŭ adzin i nikoha nie mieŭ, heta było b nienarmalna, jon ža małady mužčyna i, ščaście, nijaki nie manach!»
«Dobryja» i «drennyja» śledčyja
Pra drennych śledčych Hienijuš pisała nieadnarazova. Naprykład, jaje dapytvaŭ sam narkam dziaržbiaśpieki BSSR Łaŭrencij Canava. Ale jana pryvodzić i advarotny prykład. Tak, śledčy Kohan «nie kryčaŭ na mianie, ale ŭsio hutaryŭ, ahitavaŭ mianie, uspaminaŭ partyzanku, chvaliŭ savieckuju ŭładu. Ja słuchała, ale surovaja rečaistaść pramaŭlała da mianie bolš. Časami jon raskazvaŭ mnie ab humannaści savieckaha śledstva, a pobač raźlahalisia niečuvanyja maty-pieramaty, paboi, kryki j žanočy płač. Jon tady zamaŭkaŭ». Hienijuš zhadvała, jak adnojčy na dopyt pryjšoŭ niejki čałaviek u cyvilnym. «Mianie jon pačaŭ paprakać u niezaležnickich tendencyjach, dyk ja jamu skazała, što pa Savieckaj kanstytucyi kožnaja z savieckich respublik maje prava navat adździalicca z Sajuzu, dyk što ŭ hetym dziŭnaha?».
Mara — stvaryć u Vaładarcy muziej
«Uvieś Miensk raźbili biaźlitasna, nastupajučy, niemcy, a voś hetaj klataj budyniny nie kranuła ni adna bomba na našu biadu! Prasiedzieŭšy tam niekalki miesiacaŭ, ja abdumvała płan, jak z hetaha miesca čałaviečych mukaŭ zrabić niekali muziej ci kaplicu, dzie ludzi ŭspaminali b zamučanych choć na zadušnyja dni».
Kamientary