«Naš ściah taptali i niščyli, a jon žyvie». Apošniaje intervju historyka Uładzimira Lachoŭskaha
Siońnia ŭ Miensku raźvitvajucca z historykam Uładzimieram Lachoŭskim. Daśledčyk biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu pačatku XX stahodździa pamior 7 vieraśnia na 58 hodzie žyćcia.
Hetaje interviju my zapisali niekalki miesiacaŭ tamu i damovilisia apublikavać pry nahodzie čarhovaj ataki na bieł-čyrvona-bieły ściah.
Jak źjaviŭsia bieł-čyrvona-bieły ściah. 7 faktaŭ
- Eskiz biełaha ściaha z čyrvonaj stužkaj Duž-Dušeŭski namalavaŭ u pačatku 1917 hodu. Za asnovu jon uziaŭ kolery «Pahoni».
- Jašče ŭzimku ściah vykarystoŭvali tolki biełaruskija studenty ŭ Pieciarburhu.
- U sakaviku jon staŭ hałoŭnym elementam padčas «Dnia biełaruskaha značka», kali bieł-čyrvona-biełyja adznaki, kukardy i ściažki možna było pabačyć na vulicach Miensku.
- Ściahi, pašytyja pavodle eskizu Klaŭdyjuša Duž-Dušeŭskaha, razasłali ŭ miascovyja arhanizacyi.
- U žniŭni na 1-j sesii Centralnaj rady biełaruskich arhanizacyjaŭ było vyznačana, što ŭsie vajskoŭcy-biełarusy pavinny nasić bieł-čyrvona-biełuju stužku jak dadatkovy znak adroźnieńnia.
- U śniežni ŭ Miensku pad bieł-čyrvona-biełymi ściahami pačaŭ pracu Pieršy Ŭsiebiełaruski źjezd.
- 1918 hod — aficyjny ściah Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
-
Vyjava bieł-čyrvona-biełaha ściaha na šerym kardonie, znojdzienaja padčas rekanstrukcyi Kupałaŭskaha teatru ŭ 2013 hodzie. Admysłoŭcy nie vyklučajuć, što takija kartki vykarystoŭvali ŭ časie hałasavańnia delehaty Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha źjezdu ŭ śniežni 1917-ha.
«Kampanija suprać nacyjanalnych symbalaŭ pačałasia zadoŭha da vajny»
«U 1922 hodzie ŭ Berlinie, za hrošy Narkamaśviety BSSR, byŭ nadrukavany «Lirnik», heta zbor śpievaŭ Uładzimiera Teraŭskaha. U Miensku tady nie było drukarskich mahčymaściaŭ, tamu jaho nadrukavali ŭ Berlinie. I tam była pieśnia «Vajacki marš» na słovy Makara Kraŭcova, jaki tady jašče nia byŭ personaj non-hrata ŭ biełaruskaj savieckaj kulturnaj prastory. U jaho byli takija radki: «Štandar naš bieł-čyrvona-bieły, Pakryŭ saboj narodny ruch!». I voś u tekście hetyja radki paśpieli papravić na čyrvony štandar. Ale ŭžo sami noty nie zmahli pierajnačyć. Tam zhadka pra bieł-čyrvona-bieły ściah była zamazanaja čornaj farbaj. Takich faktaŭ vielmi šmat. Heta było tabu, kab nidzie nie vykazvacca pra nacyjanalny ściah».
«Aficyjnyja historyki zaklikajuć abapiracca na fakty. Ale spačatku ich treba vyvučyć»
«U nas isnujuć kliše i stereatypy pa historyi biełaruskaha kalabaracyjanizmu peryjadu II suśvietnaj vajny. Jany sfarmavalisia ŭ saviecki čas. A pytańni symboliki ŭvohule nie daśledavalisia ŭ savieckija i paślasavieckija časy. Heta sprabavaŭ zrabić Alaksiej Litvin u svajoj manahrafii. I viedajecie, što atrymałasia? Amal 2 hady jamu nie zaćviardžali doktarskuju dysertacyju. Dla inšych historykaŭ heta byŭ urok, što da hetaj temy lepš nie dakranacca, bo jana nie dysertabelnaja. Aficyjna hetaja tema była zabaronienaja. Ciapier aficyjnyja historyki zaklikajuć abapiracca na fakty. Ale spačatku ich treba vyvučyć, kab tak śmieła kazać, što pad hetym ściaham rabilisia ekzekucyi mirnaha nasielnictva.
U 1989 hodzie ŭ hazecie «Źviazda» adbyŭsia kruhły stoł nakont pytańnia nacyjanalnaj symboliki, jaki vioŭ Valancin Ždanko. Tam samym daśviedčanym čałaviekam u hetym pytańni byŭ hieraldyst Anatol Citoŭ, jaki nia tak daŭno pakinuŭ nas. Pra 1920-ja i paźniejšyja hady, pra vykarystańnie nacyjanalnaj symboliki jon viedaŭ bolš, čym i Litvin, i Staškievič, i inšyja bolš maścityja pa svaich zvańniach historyki. Bo tolki zaraz pačynajecca surjoznaje vyvučeńnie temy vajny. Tolki ciapier niešta robicca pa hetaj prablematycy niezaležnymi i nieanhažavanymi historykami. Ale toj kruhły stoł dakazvaŭ, što navat našaja prafesura nie vałodała hetaj temaj. A tyja, chto vałodaŭ, jak Litvin, uklučali ŭnutranaha cenzara.
U 2000-ch hadach u Instytucie historyi sprabavaŭ adnavicca Stanisłaŭ Rudovič. Heta adzin z aŭtarytetnych daśledčykaŭ našaj dziaržaŭnaści pačatku 1917 hodu i BNR. Toj ža Daniłovič admoviŭ jamu. Jon skazaŭ, što jahonaja tema nieaktualnaja dla Instytutu historyi. Niadaŭna ŭ Instytucie historyi likvidavali hieraldyčny sektar i zvolnili adnaho z najaŭtarytetniejšych hieraldystaŭ Alaksieja Šałandu. A ciapier prapahandysty zaklikajuć abapiracca na fakty».
«Uzrovień arhumentacyi suprać nacyjanalnaj symboliki vyklikaje ŭ mianie pačućcio soramu za našu navuku»
«Deputat i historyk Ihar Marzaluk, jaki pastajanna vykazvajecca suprać bieł-čyrvona-biełaha ściaha, nie specyjalist u hetaj spravie. Ani ŭ pytańni symboliki, ani ŭ historyi kalabaracyjanizmu ŭ hady II suśvietnaj vajny. Jaho sfera zacikaŭleńnia jak historyka — peryjad Siaredniaviečča. Tamu tut jon vystupaje jak prapahandyst tavarystva «Viedy». Kazać pra toje, što jon hłyboka viedaje temu, absalutna nie prychodzicca. Kali jon jak medyjavist vykazvajecca pa hetaj temie, to jon tolki pakazvaje svaju prafesijnuju nieprydatnaść i palityčnuju anhažavanaść.
Abo voźmiem Daniłoviča (były dyrektar Instytutu historyi Akademii navuk, rektar Akademii kiravańnia pry prezydencie. — RS). Jon abaraniaŭ dysertacyju pa temie Zachodniaj Biełarusi, i mušu skazać, što jana była niakiepskaja. Ale toje, što jon kaža na ciapierašniaj pasadzie, jaho ŭzrovień arhumentacyi, — heta vyklikaje ŭ mianie pačućcio soramu za našu navuku.
Historyk Pavał Cieraškovič zhadaŭ kaliści histaryčny fakt ź niamieckaj historyi, kali ŭ adnoj federalnaj ziamli karol zabaraniŭ Kanstytucyju. Siem prafesaraŭ miascovaha ŭniversytetu vystupili suprać hetaha. Karol tady pazbaviŭ ich pracy i vysłaŭ za miežy dziaržavy. Častka ž prafesury padtrymała tady svajho suverena. I što my bačym? Pra ich nichto ničoha nia viedaje. A ŭ honar siamioch hierojaŭ, jakija vykazalisia suprać aŭtarytarnaha rašeńnia, staić pomnik.
Vielmi chutka stanie zrazumieła, chto łuzer. Chod historyi pakazvaje, što łuzerami stanoviacca tyja, chto na baku niapraŭdy i niespraviadlivaści. Tak było zaŭsiody. Praŭda ŭsio adno pieramoža. Nia samyja horšyja historyki pakazali svaju niesumlennaść i niedalnabačnaść. Navat čysta racyjanalna jany zrabili nia toje kab pamyłku, jany pastavili kryž na svajoj navukovaj karjery».
«Da leta 1944 hodu nacysty zabaraniali vykarystoŭvać bieł-čyrvona-bieły ściah»
Prapahandysty kažuć, što bieł-čyrvona-biełaja symbolika šyroka vykarystoŭvałasia nacyjanalistami ŭ hady akupacyi. Słuchajcie, jana da leta 1944 hodu była ŭvohule nie pryznanaja nacysckim režymam. Jość u niamieckich archivach dakumenty, a ŭ našym Nacyjanalnym archivie jość kopii tych dakumentaŭ, i tam vyrazna pakazana, što ani administracyja Ostlandu, ani viedamstva Rozenberha nie dazvalali aficyjna vykarystoŭvać hetuju symboliku ŭ Biełarusi. Toje, što bieł-čyrvona-biełyja ściahi i hierb «Pahonia» vykarystoŭvalisia padčas śviataŭ, pryčym takich śviataŭ, jakija i siońnia zastajucca «čyrvonymi dniami» ŭ kalendary, jak «Dažynki» i 1 maja, — heta inicyjatyva Vilhielma Kube, jaki heta dazvoliŭ. Ale potym była rezkaja reakcyja z Ryhi i Berlina. Tym nia mienš symbolika hetaja vykarystoŭvałasia tolki padčas hetych śviataŭ.
«Zajavy, što pad hetym ściaham palilisia vioski, źniščalisia mirnyja žychary, absalutna nie vytrymlivajuć nijakaj krytyki»
«Zajavy, što pad hetym ściaham palilisia vioski, źniščalisia mirnyja žychary, absalutna nie vytrymlivajuć nijakaj krytyki. Idzie padmiena paniaćciaŭ, nibyta na Viciebščynie, uschodniaj Smalenščynie palicejskija farmavańni vykarystoŭvali bieł-čyrvona-biełyja ściahi. Heta absalutna nie adpaviadaje rečaisnaści. Tam dziejničała bryhada Kaminskaha, i jany vykonvali svaje karnyja aperacyi pad rasiejskim trykaloram.
Da ahulnaj mabilizacyi ŭ červieni 1944 hodu i pačatku farmavańnia vajskovych častak Biełaruskaj Krajovaj Abarony bieł-čyrvona-biełaja symbolika nie vykarystoŭvałasia ŭ karnych aperacyjach palicejskich bataljonaŭ. Śćviardžać, što dapamožnaja palicyja, jakaja dziejničała pry čyhuncy abo pry palicyi, što jana, maŭlaŭ, mieła narukaŭniki ź bieł-čyrvona-biełymi kolerami, taksama nielha. Hetaja tema prosta nie daśledavanaja».
«U saviecki čas nacyjanalnaja symbolika adusiul vytraŭlałasia»
«Padčas akupacyi bieł-čyrvona-bieły ściah i «Pahonia» karystalisia popytam u moładzi. I ŭžo paśla vajny savieckaja ŭłada była vymušanaja na heta reahavać. Tamu na plakatach u 1944—1945 hadach užo pačaŭ źjaŭlacca biełaruski arnament. Bo ŭ moładzi ŭžo było zaśviedčana, što Biełaruś — heta nie Rasieja. Jany zabaraniali ściah i hierb, ale byli vymušanyja dazvalać inšuju symboliku, u vyhladzie arnamentu, jaki potym vykarystali i na ściahu BSSR.
Nacyjanalnaja symbolika ŭ saviecki čas adusiul vytraŭlałasia. Nielha było publična ŭzhadvać pra bieł-čyrvona-bieły ściah. Byŭ taki Ściapan Pačanin, namieśnik dyrektara Instytutu historyi partyi pry CK KPB. U svajoj manahrafii 1977 hodu «Istorijej obriečionnyje» jon napisaŭ, što bieł-čyrvona-biełaha ściaha na Ŭsiebiełaruskim źjeździe 1917 hodu nie było. Jon spasyłaŭsia na tahačasnuju balšavickuju hazetu i sfalsyfikavaŭ fakty. Jon napisaŭ, što tam vykarystoŭvaŭsia punsova-błakitny ściah niavyśvietlenaj kanfihuracyi. I heta hulała amal da 1990-ch hadoŭ, maŭlaŭ, na Ŭsiebiełaruskim źjeździe nie było bčb-ściaha. Ale toje, što jon tam byŭ, — histaryčny fakt. I toje, jak jany ź im zmahalisia navat praz 60 hod paśla źjezdu, šmat pra što śviedčyć.
«Pra niejki novy ściah nia moža być i havorki»
Tradycyi bieł-čyrvona-biełaha ściaha bolš za 100 hadoŭ. Jon na 40 hadoŭ starejšy za čyrvona-zialony, jaki zaćvierdzili ŭ 1952 hodzie. Pra niejki novy ściah nia moža być i havorki.
U 1991 hodzie, kali prymałasia rašeńnie pra symboliku, niechta prapanoŭvaŭ vykarystoŭvać vyjavu zubra, maŭlaŭ, «Pahonia» vajaŭničaja, a my miralubivyja.
Ale jość tradycyja, hetyja symbali niščyli, taptali, palili, ablivali brudam, chacieli zaplamić, a jany žyvuć i łunajuć u niebie. I z hetym užo ničoha nia zrobiš. Narod užo nia prymie inšy ściah. Viartać našyja symbali treba nie praz referendum, a praz hałasavańnie ŭ parlamencie. Hetaje rašeńnie pavinna być zaćvierdžana mocnym lehitymnym srodkam.
«Usio najlepšaje ŭ našaj historyi źviazanaje ź niezaležnaściu. A jana ŭźnikła pad bieł-čyrvona-biełym ściaham»
«Heta symbal niezaležnaści Biełarusi. Hetaja ideja była nie realizavanaja ŭ 1918 hodzie, ale tyja, chto hurtavaŭsia kala bieł-čyrvona-biełaha ściaha, atajasamlivali Biełaruś ź niezaležnaściu. Nichto nia skaža, što ludzi pad hierbam i ściaham BSSR ščyra dumali, što jany žyvuć u volnaj krainie.
Pad bieł-čyrvona-biełym ściaham sfarmavałasia idealohija niezaležnaj biełaruskaj respubliki. Pa-druhoje, sfarmavanaja tradycyja, što Biełaruś pavinna być demakratyčnaj krainaj, ź niezaležnymi instytutami dziaržaŭnaj ułady, u klasyčnym eŭrapiejskim kantekście. Biełaruś pryznali ŭ śviecie suverennaj pad hetym ściaham i hierbam «Pahonia». Pad hetym ściaham my ŭpieršyniu vystupili na zimovaj Alimpijadzie ŭ 1992 hodzie. Pad hetym ściaham sfarmavałasia biełaruskamoŭnaja adukacyja, jakaja pavinna była za 10 hod zrabić našu krainu ŭ bolšaści biełaruskamoŭnaj. Była prahrama paetapnaj biełarusizacyi. Ale potym usio było złamana, kab dahadzić revanšysckim siłam. A źmiena symboliki ŭ 1995 hodzie była sprobaj źniščyć naš suverenitet, zrabić ź Biełarusi padmurak savieckaj mentalnaści, dziela taho kab pryvieści da ŭłady ŭ novaj sajuznaj dziaržavie taho, chto imknuŭsia paviarnuć hadzińnik nazad. Usio, što ŭ nas jość pazytyŭnaha, źviazanaje ź niezaležnaściu. A jana nia moža ŭsprymacca biez takich nacyjanalnych symbalaŭ, jak bieł-čyrvona-bieły ściah i «Pahonia».
«Ja ščaślivy, što ludzi vyjšli pad bieł-čyrvona-biełym ściaham»
«Ściah Duž-Dušeŭskaha paśla 1917 hodu za ličanyja miesiacy raźlacieŭsia pamiž biełarusami. Bčb-stužki byli znakam biełaruskich vajskoŭcaŭ ad Bałtyjskaha flotu da Rumynskaha frontu. Biez zahadaŭ, biez dyrektyvaŭ. Usie, chto atajasamlivaŭ siabie ź biełarusami, mieli za honar nasić takija stužki. Heta pakaźnik taho, što hetaja symbolika stała narodnaj.
Jość hłyboki sens u tym, što siońniašnija našyja ludzi, jakija vystupajuć za sumlennyja vybary, uziali za svaje symbali «Pahoniu» i bieł-čyrvona-bieły ściah. Dla kahości heta było niečakana, ale heta absalutna spraviadliva, i ja absalutna ščaślivy. Navat nie jak historyk, a jak hramadzianin svajoj krainy. Da hetaha nacyjanalnaja symbolika nie była šyroka papularnaj, joju cikaviłasia zbolšaha moładź. Ale para žnivieńskich dzion pieraviarnuli absalutna ŭsio. Ja ŭžo ŭpeŭnieny, što ničoha z hetym nia zrobiš. Jana ŭžo ŭstalavałasia.
My ź Viktaram Babarykam vyraśli na adnoj vulicy i ź dziacinstva viedajem adzin adnaho. Kali pačynałasia vybarčaja kampanija, to jon kazaŭ, što čas jašče nie pryjšoŭ, što treba ceły prezydencki termin, kab potym vynieści pytańnie symboliki na ŭsieahulnaje abmierkavańnie. Ale padziei pakazali, jakija nacyjanalnyja symbali padtrymlivaje narod. Chodu nazad užo nia budzie».
Pamior dzied Koli Łukašenki — były viazień HUŁAHa, asudžany za dapamohu «banderaŭcam»3
Kamientary