Pra raślinu, jakaja stała adnym ź viadomych brendaŭ našaj krainy, piša doktar historyi Aleś Bieły.
Vierasy, vierasy zaćvili na śvitanku,
Niby ślozy, raskidany kropli rasy.
Ja pa lesie błukaju ad samaha ranku —
Pazbaŭlajuć spakoju mianie vierasy! — pisała Raisa Baravikova.
Mabyć, samy staražytny ź mifaŭ, dzie zhadvajecca vieras, — jehipiecki. Cieła padstupna zabitaha małodšym bratam, Sietam, boha Asirysa ŭ sarkafahu marskoj płyńniu vyniesła da horada Bibła (na terytoryi ciapierašniaha Livana), dzie kust vierasu abchapiŭ jaho svaimi halinami i schavaŭ u svaim stvale. Caru Bibła spadabaŭsia pramy i hładki stvoł, i jon zahadaŭ śsiačy dreva, kab zrabić ź jaho kałonu dla padtrymki dachu svajho pałaca. Ale ŭdava Asirysa Isida daviedałasia, dzie znachodzicca truna, paśla čaho joj udałosia vyprasić kałonu ŭ cara i vyvieźci jaje ŭ Jehipiet.
Ciažka ŭjavić vieras nastolki vialikim. Vidać, u hetym staražytnym mifie chavajecca niejkaja niezrazumiełaja nam mietafara. A voś realny vieras, jaki my viedajem, — nievysoki kust. Dakładniej, kusty, bo pad hetym imieniem u biełaruskaj kultury viadomy i zvyčajny vieras (Callúna vulgáris), i niekalki vidaŭ jahonych «stryječnych bratoŭ» z rodu Erica. Jany časta rastuć razam, utvarajučy vierasovyja pustki.
Vieras zvyčajny
šmathadovaja viečnazialonaja halinastaja kustavaja ci kuścikavaja raślina vyšynioju da 1 m. Raście na piasčanych miaścinach u chvajovych barach, na vysiečkach, vyharynach, pustkach, tarfianikach, utvaraje vialikija zaraśniki — vierasoŭniki.
Histaryčnaja radzima vierasu — Paŭdniova-Uschodniaja Azija, ale ciapier jon pašyrany taksama ŭ Jeŭropie, Zachodniaj Azii, Paŭnočnaj Afrycy i na atłantyčnym uźbiarežžy Amieryki. Źjaŭlajecca aficyjnym raślinnym simvałam adnoj z paŭdniovych pravincyj Šviecyi — Viosterhiotłanda.
Liście ŭ vierasu drobnaje, łuskapadobnaje, raźmieščana nakštałt čarapicy ŭ 4 rady. Kvietki drobnyja, dvuchpołyja, zvanočkavyja, u adnabokich hronkach. Płod — pušystaja čatyrochhrannaja karobačka. Razmnažajecca pieravažna nasieńniem, ale moža i parastkami.
Dziela dekaratyŭnych metaŭ kultyvujecca i jak sadovaja raślina.
Prykmieta vosieni
Vieras — adna ź niamnohich raślin, jakaja zasłužyła prava «adkryta» dać svaju nazvu kalandarnamu miesiacu ŭ biełaruskaj (vierasień), polskaj (wrzesień), ukrainskaj (vieriesień) movach. I heta trochi niečakana, bo vieras nie maje važnaha haspadarčaha značeńnia i niejkich jaskravych mifałahičnych asacyjacyj, prynamsi, u našaj siońniašniaj abo dastupnaj daśledavańniu narodnaj kultury. Moža, našych prodkaŭ niekali ŭraziła tryvožnaja pryhažość vieraśnia, u jakoj užo adčuvajecca podych budučych chaładoŭ?
Raznakviećcie vierasoŭ — jaskravaja prykmieta vosieni. Liście hetaha nievysokaha chmyźniaku moža być srebnym, žoŭtym, zialonym, karyčnievym, čyrvonym, a kvietki — biełymi, ružovymi, liłovymi, malinavymi, višniovymi i inšych koleraŭ. Najlepš vieras raście na vierchavych bałotach, jakija da mielijaracyi składali ładnuju častku terytoryi Biełarusi. Tak što daŭniej i sapraŭdy vieras padčas kvitnieńnia, z kanca leta i časam da kanca listapada, byŭ vielmi prykmietnaj častkaj biełaruskaha piejzažu.
Ad ščaścia da niaščaścia
Simvaličnaje značeńnie vierasu bolš nadajuć zachodniejeŭrapiejskija narody. U kielckaj kultury heta raślina ź pieravažna pazityŭnym značeńniem, jana abiacaje kachańnie i ščaście. Halinka vierasu pad paduškaj nibyta rabiła sny praročymi (jość viersija, što niezvyčajnyja sny vyklikali nieprykmietnyja halucynahiennyja hrybki, jakija parazitujuć na vierasie). U Irłandyi vierasovym dymam abkurvali damy i žyviołu, baroniačy ich ad złych duchaŭ. A ŭ Šatłandyi vieras šyroka raspaŭsiudžany ŭ dekory domu dla šlubu (pry hetym asabliva cenicca bieły). Niaviesty tam časta dadajuć bieły vieras u viasielnyja bukiety abo pryšpilvajuć da vałasoŭ — u znak namieru zachavać viernaść i pražyć doŭhaje i ščaślivaje siamiejnaje žyćcio.
Darečy, i ŭ Biełarusi ź vierasu časam rabili hetak zvanaje «viasielnaje dreŭca» — važny atrybut abradu h.zv. «dziavočaha viečara», choć čaściej dla hetaha vykarystoŭvalisia halinki chvojnych dreŭ.
Dzikaje palavańnie na vierasovych pustkach
«…Ale jašče i zaraz ja časam baču ŭ śnie sivyja vierasovyja pustki, čezłuju travu na pavierchni prorvaŭ i dzikaje palavańnie karala Stacha, jakoje skača pa dryhvie. Nie brazhajuć cuhli, moŭčki siadziać u siodłach pramyja postaci konnikaŭ. Viecier raźviejvaje ich vałasy, płaščy, hryvy koniej, i samotnaja hostraja zorka haryć nad ichnimi hałovami.
U žachlivym maŭčanni šalona skača nad ziamloju dzikaje palavańnie karala Stacha. Ja pračynajusia i dumaju, što nie prajšoŭ jahony čas, pakul jość ciemra, hoład, nieraŭnapraŭje i ciomny žach na ziamli. Jano — simvał usiaho hetaha…», — pisaŭ Uładzimir Karatkievič u «Dzikim palavańni karala Stacha».
Staradaŭniaja šatłandskaja lehienda apaviadaje, što vieras byŭ adzinaj raślinaj, jakaja «pahadziłasia» z Božaj prapanovaj raści na skalistych pahorkach. I za hetuju pakoru atrymała dar niezvyčajnaj ciarplivaści, niepatrabavalnaści i niepaŭtornuju roznakalarovuju pryhažość.
Vieras — niefarmalny simvał Šatłandyi, prysutnaść jakoha ŭ miascovaj kultury vielmi prykmietnaja. U staryja časy z raśliny rabili žoŭtuju farbu dla znakamitaj tkaniny «šatłandki», ź jakoj šyli nacyjanalnaje adzieńnie i, pavodle apracavanaj Robiertam Ljuisam Styviensanam lehiendy, vykarystoŭvali dla pryhatavańnia vierasovaha miodu (elu), recept jakoha stračany nazaŭždy.
A voś u hiermanskich narodaŭ vieras maje simvalizm zmročny. Jon asacyjujecca ź biednaściu i nieščaślivym losam, a pryniesieny ŭ dom — zdolny naklikać biadu. Uklučyć jaho ŭ bukiet, jaki źbiraješsia padaryć, — heta abraza, demanstratyŭny namier surokaŭ. A kali i vysadžvać vieras — to najlepš na mahile. Ale, niahledziačy na heta, mienavita vieras źjaŭlajecca adnoj ź dźviuch raślinaŭ-simvałaŭ Narviehii.
Prykładna hetak ža ŭsprymaŭsia vieras u Polščy i ŭ Litvie. Prynamsi, u daŭniaj šlachieckaj Litvie. Na parosłych vierasam bałotach, maŭlaŭ, vodziacca čerci, a sama raślina, mahčyma, słužyć žytłom dla nieprykajanych dušaŭ, jakija zachraśli pamiž našym i tym śvietam. I praročyć žyvym ślozy i rasstańni. Tamu dymam vierasu dzie-nidzie abkurvali mohiłki na Dziady.
Zmročny, vuścišny simvalizm vierasovych pustak pieradaŭ Uładzimir Karatkievič u «Dzikim palavańni karala Stacha». Mahčyma, jon pieraniaŭ jaho z zamiežnaj litaratury, bo ŭ słavutym ramanie anhlijskaj piśmieńnicy Emili Bronte «Navalničny pieravał» vierasovyja pustki Jorkšyra taksama słužać fonam dla padobnych padziej.
Dzie-nidzie ŭ Polščy i Ukrainie vierasovy vianok daryli ŭ znak zakančeńnia ramantyčnych adnosin. Takoje ž značeńnie — bieznadziejnaści i samoty — vieras u paru ćvicieńnia maje ŭ niekali papularnaj polskaj estradnaj pieśni «Liłovy vieras», jakuju vykonvała ŭradženka Vilni Rehina Bielskaja (1926—2018).
Simvał rodnaha kraju
U biełaruskaj paezii, u adroźnieńnie ad «Dzikaha palavańnia», vieras zvyčajna niasie tolki pazityŭnyja asacyjacyi.
Viadomaja litaratarka, dziajačka biełaruskaha ruchu časoŭ BNR i znaŭca bataniki Ludvika Sivickaja-Vojcik (1892—1991) uvajšła ŭ historyju ajčynnaj kultury pad psieŭdanimam Zośka Vieras. I adzin sa svaich vieršaŭ pryśviaciła hetaj raślinie:
Ćvituć na ŭźlesku vierasy
Piaščotnym koleram liłovym.
Zmaŭkajuć ptušak hałasy,
Hublajuć pieršy list dubrovy.
Jak promni soniejka zaljuć
Apošniaj ciepłynioj palany, —
Tut pčoły rupnyja snujuć
I zvon płyvie ich nieścichany.
Apošni vierasovy miod
Pčału paklikaŭ u palot.
Vierasovy miod
Vieras — vydatny miedanos. Vielmi papularny ŭ poźnim SSSR biełaruski vakalna-instrumientalny ansambl «Vierasy» nahadvaŭ pra heta ŭ pieśni «Biełaja Vieža»:
A navokał viežy — jak akinuć vokam —
Puščy, biełaviežskija lasy.
Kraj ty moj lubimy, rodnaja staronka,
Podycham miadovym pachnuć vierasy.
Vierasovy miod vielmi cenicca ŭ sapraŭdnych znaŭcaŭ, časam jaho navat nazyvajuć «karalom miadoŭ». Jon maje vysokaje ŭtrymańnie rečyvaŭ, nieabchodnych dla sintezu fiermientaŭ, žyćciova nieabchodnych aminakisłot, a taksama marhancu i inšych mikraelemientaŭ. Ličycca, što taki miod spryjaje zahojvańniu ran i aptymizacyi pracesaŭ mietabalizmu.
Taki miod maje svojeasablivyja smak i kansistencyju. I prytym jon amal nie sałodki. A taksama maje niezvyčajnuju ŭłaścivaść, u navucy nazyvanuju «tyksatrapija»: vielmi lohka zastyvaje ŭ stanie spakoju, ale hetaksama lohka robicca płynnym navat ad lohkaha šturška. Heta ŭskładniaje zdabyvańnie miodu z sotaŭ, i tamu vierasovy miod časta tak, u sotach, i pradajuć.
Nie varta błytać vierasovy miod, jaki nosicca pčołami, z tym vierasovym miodam, recept jakoha šatłandski karol marna namahaŭsia zdabyć ad zvajavanych miedavaraŭ u baładzie Styviensana. Tam havorka viałasia, viadoma, pra pitny miod (el), pra jaki pisałasia ŭ № 1/2019 «Našaj historyi».
Uładzimir Duboŭka, jaki paraŭnaŭ Biełaruś z šypšynaj (hł. pra hetu raślinu artykuł u № 8/2021 «Našaj historyi»), napisaŭ taksama vierš «Ty lažyš na ruce majoj, vieras», dzie raźvivajecca toj ža matyŭ. Ścipły vieras vystupaje jak jašče adzin simvał rodnaha kraju i jahonaj doli.
Ty lažyš na ruce majoj, vieras,
najdrabniejšaja z kvietak.
Ja pytaŭsia, pytaju jašče raz:
čym ty vabiš nas hetak?
Ledź prykmietny dla našaha voka,
byccam zierniejka maku.
Ad ziamli nie raścieš ty vysoka,
ciabie topča ŭsiaki.
A kali raśćvicieš na ŭźleśsi,
zakrasuješ u puščy, —
charastvom ty tady apraniešsia
sapraŭdy nieŭmiruščym.
Najdrabniejšyja kvietki składajuć
charastvo u kilimy.
Naša dola chiba nie takaja?
Skažy, vieras lubimy!
Ty lažyš u mianie na dałoni,
najdrabniejšaja z kvietak.
Ja pytaju, pytaju siahońnia:
čym ty vabiš nas hetak?
Lečyć i ŭpryhožvaje
Vieras zdaŭna viadomy jak lekavaja raślina. Našy prodki pili ź vierasu harbatu, lačyli reŭmatyzm, poliartryt, biassońnicu, pili advar, kali baleli straŭnik, piačonka ci nyrki. Nastojkaj ź vierasu lečać tubierkuloz lohkich, acioki na nahach, a taksama sardečnyja i nyračnyja zachvorvańni. Advaram vierasu pramyvajuć rany i vykarystoŭvajuć dla vannaŭ pry reŭmatyźmie. Časam pry lekavańni ranaŭ, apiokaŭ i inšych zachvorvańniaŭ skury prymianiajuć parašok z vysušanaha vierasu, jakim pasypajuć rany.
Pa-za hetym ułasna vykarystańnie vierasu ŭ haspadarcy niaznačnaje. Choć viadoma, što ŭ Zachodniaj Jeŭropie ź jaho tradycyjna rabili vieniki dla padmiatańnia žytła. Jašče ŭ 1834 hodzie ŭ Vilni vyjšła kniha Kaetana Krasoŭskaha «Sposab uźviadzieńnia haspadarčych budynkaŭ ź vierasu i hliny», u jakoj prapahandavaŭsia sposab tannaj pabudovy budynkaŭ haspadarčaha pryznačeńnia z samanu, zroblenaha z sumiesi hliny i vierasovaha halla. Ale ciažka skazać, ci atrymaŭ jon u toj čas šyrokaje vykarystańnie. Kali raptam chto zacikavicca — moža pasprabavać adradzić staruju technałohiju.
Nu i, viadoma, vieras ciapier šyroka vykarystoŭvajecca ŭ dekaratyŭnym sadoŭnictvie. Pryhožyja i raznastajnyja intensiŭnyja kolery kvietak idealna kantrastujuć ź inšymi zialonymi raślinami. Dziakujučy vierasovym akcentam sad nabyvaje niepaŭtorny charaktar. Vieras vydatna padychodzić dla vyłučeńnia inšych raślin abo ściažynak, ale taksama i jak elemient kampazicyi ŭ košykach abo vazonach.
Kamientary