«Pa snach tolki i žyvu». Etnohrafka sabrała biełaruski narodny sońnik. Jakija vobrazy što pradkazvajuć?
Alina Vysockaja dziasiatak hadoŭ vyvučaje sny i ich interpretacyi biełarusami. Jana zapisała aŭtentyčnyja apoviedy: tłumačeńni snoŭ, apisańni varažby i abmirańniaŭ, pieraściarohi i parady. Daśledčyca raskazała «Našaj Nivie», jak źbirała infarmacyju dla knihi.
«Fiksavać sny ja pačała ŭ 2008-m»
Ideja napisać sapraŭdny biełaruski narodny sońnik u Aliny źjaviłasia, kali jany jašče była studentkaj Połackaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta. Tam pravodzilisia etnahrafičnyja ekśpiedycyi, nie palubić falkłor paśla ich, pa słovach dziaŭčyny, było niemahčyma.
«Paśla pieršaj ekśpiedycyi zaŭvažyła, što tema sa snami lažyć na pavierchni. Vyrašyła pačać zajmacca joj, navukovym kiraŭnikom u mianie tady byŭ Uładzimir Łobač, vielmi mocny śpiecyjalist. Jon dapamoh z najmieńniem temy — fienomien snu», — raskazvaje jana.
Alina raskazvaje, što ŭ biełaruskaj tradycyi isnuje vielmi raznastajnaje tłumačeńnie snoŭ.
«Pieradajecca viera ŭ praročyja sny z pakaleńnia ŭ pakaleńnie», — kaža jana.
Padčas navučańnia ŭ aśpirantury Nacyjanalnaj akademii navuk mnie znoŭ paščaściła z navukovaj kiraŭnicaj — Taćcianaj Vałodzinaj, jana aformiła ideju.
U Akademii skončyć vučobu mnie nie ŭdałosia: u 2018-m ja źjechała ŭ ZŠA. Ale ideja pra sońnik nikudy nie źnikła, i ja pačała pracu nad tekstam».
U Biełarusi, pa słovach aŭtarki, hetuju temu raniej nichto nie daśledavaŭ.
«Była prablema, što nie było materyjałaŭ, na jakija možna było b abapiercisia, tamu heta zaniało vielmi šmat času — fiksavać sny ja pačała ŭ 2008-m.
A jašče adzin momant: kali da 2020-ha była mahčymaść naviedvać Biełaruś, źbirać niejki materyjał, to ŭžo paśla — nie. Prychodziłasia pracavać z tym, što naźbirała», — raskazvaje Alina.
«Byŭ niejki pusty son»
Pieršaja ekśpiedycyja Aliny była ŭ Dokšycki rajon, kala vioski Biruli.
«Vielmi ramantyčny, šykoŭny dośvied, — uspaminaje jana. —Dokšycki rajon — heta miesca, dzie možna było zafiksavać šmat staražytnych vieravańniaŭ, navat fiksavałasia nižejšaja mifałohija — viera ŭ damavičkoŭ, lesavičkoŭ. Takoje byvaje vielmi redka, tam znajšli taki dyjamient.
Niekalki tydniaŭ tam žyli, abychodzili navakolnyja vioski. Ale praca nialohkaja: treba vysłuchać čałavieka, niedzie paspačuvać, niedzie paśmiajacca razam. Na ŭsio heta treba ŭnutranyja siły. I navat kali skončyš razmaŭlać, budzieš iści nazad u łahier, ale niejkaja ščymlivaja detal, naprykład, ź bijahrafii kahości budzie hłyboka ŭ dušy siadzieć i nie davać spakoju.
U kožnaha studenta była svaja tema, zvyčajna žyvy vodhuk znachodziać kalandarnyja abrady. Kali, naprykład, Kupalskaja noč napieradzie, pytaješsia, jak raniej śviatkavali. Babuli adhukajucca na heta, dziaduli — čaściej na padziei padčas vajny. Tak dachodzim i da snoŭ, adkazy dzielacca na albo «ja nie vieru ŭ ich», albo «pa snach tolki i žyvu».
U ekśpiedycyi Alina jeździła ŭ asnoŭnym na Padźvińnie: Hłybocki, Dokšycki, Rasonski rajony. Taksama Połacki, Ušacki, Miorski.
Kniha Aliny padzielena na narodny sońnik (toje, što bačyli ŭ śnie, simvały) i razhornuty apovied.
«Možna sustreć davoli viadomyja tłumačeńni, mnohija viedajuć, da čaho śniacca zuby, ryba, vada. Ale byli i niezvyčajnyja — kanopli, pjaŭka. Naŭrad ci sučasny čałaviek moža niešta nakont hetaha skazać», — kaža jana.
Alina pryvodzić značeńni niekatorych simvałaŭ.
Ryba čaściej za ŭsio śnicca da ciažarnaści. Daśledčyki źviartajuć uvahu na simvaličnaje padabienstva embryjona z rybaj i žanočaha čerava z vadajomam u roznych kulturach. Niejkija prablemy z zubami ŭ śnie — da śmierci, vypaŭ zub z kryvioju — kroŭnaha rodziča. Taki simvał sustrakajecca amal va ŭsich słavianskich kulturach. Vada — biada, asabliva brudnaja.
A voś «pjaŭku złoviš — zaciažaraješ, uvapjecca — nie miniecca, zaciažaraješ». Heta zapis 1889 hoda, ničoha padobnaha nie daviałosia sustrakać u sučasnych ekśpiedycyjach, kaža etnohrafka. Taki ž stary zapis i «kanopli — ślozy buduć», bo zaraz hetuju raślinu nie sustreć.
Ulubionaja častka knihi Aliny — razhornutyja apoviedy, bo tam šmat dramy, psichałohii, prajekcyi žyćcia ź jaho ciažkaściami i radaściami.
«Isnuje paniaćcie «pusty son», ale ja liču heta štučnaj katehoryjaj, bo sny, jak kažuć babulki, mohuć spraŭdzicca i praz 10-30 hadoŭ. Samaje cikavaje, što niejkaja babula moža skazać: «Byŭ niejki pusty son». Ale jana jaho ŭsio roŭna pierakazvaje, niešta jość, što jaje ŭsturbavała. Jana jaho zapomniła i trymaje ŭ pamiaci. Tamu dumaju, što amal usie sny možna adnieści da prarockich», — razvažaje jana.
Alina dzielicca apoviedam, jaki byŭ zapisany ŭ Dokšyckim rajonie. Napisany sońnik nie litaraturnaj movaj, dyjalekty i trasianka całkam zachavanyja.
«Moj brat byŭ u armii, jamu było 20 let. I družyŭ i ź dzieŭkaj, a taja dzieŭka ŭrodzie jaho kinuła… Jaho adpuścili z armii, byli tancy ŭ dziareŭni. I jon, kahda razyšłasia viečarynka, jon ustraliŭ ich dvaich: i dzieŭku, i jaje parnia. Ana ŭ adnoj dziareŭni žyła, a jon u druhoj. Chacieli ich pacharanić razam. A tady niechta naploŭ, što nie nada, što tam usia radnia płačać, što praź jaje pahib taki parań, nu i radzicieli jaje. Jana była palačka, a naš pravasłaŭny. Skazali, puść Antona viazuć k Ani. A dziadźka kažać: «Nie parań idzieć k dzieŭcy, a dzieŭka k parniu. Pryviazuć — pacharonim razam, a ja nie paviazu». I nie paviaźli, i pacharanili na raznych kładbiščach. I jej saśniŭsia son, maciery radnoj: «Mamačka, jak ja na ciabie abižajusia, što ty mianie nie zaviazła k Antonu. A mnie ciapier tak daloka iści, što ja da jaho nie dajdu».
«Valicca na samaje dno — i vakoł mužčyny ŭ čornym adzieńni kidajuć joj vostryja kosy»
Adzin sa snoŭ, jaki zapomniŭsia Alinie, byŭ zafiksavany ŭ Rasonskim rajonie ŭ vioscy kala voziera Nieščarda.
«Tam była babula, jakaja pieražyła niešta nakštałt kliničnaj śmierci. I śniŭsia joj tady taki son: bačyć heta voziera, valicca na samaje dno, i vakoł mužčyny ŭ čornym adzieńni kidajuć joj vostryja kosy. Jana nie moža za ich uziacca, bo jany biez draŭlanaj častki. Tolki adzin litaścivy čałaviek kinuŭ joj kasu całkam, jana ŭchapiłasia za draŭlany kaniec, utorknuła ŭ ziamlu vostrym kancom i tak zmahła vyleźci navierch. Tam čakaŭ jaje harmonik.
Akcentavała ŭvahu, kali raskazvała, što ŭ jaje było žadańnie hrać, śpiavać pieśni i była ŭpeŭnienaja, što ciapier vyžyvie, nie pamre. Paśla ciažkaj chvaroby jana zmahła ačuniać.
Viaskovy čałaviek čaściej za ŭsio relihijny, jana pavinna była viedać vobrazy piekła, vyraju, ale znajšła spakoj na svaim rodnym miescy, voziery Nieščarda».
U sońniku isnujuć nie tolki zapisy Aliny, ale i z archiva Połackaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta, daśledčycy Taćciany Vałodzinaj, z archivaŭ roznych biełaruskich ustanoŭ, jość staryja etnahrafičnyja zapisy niekatorych biełaruskich kłasikaŭ. Ahułam u knizie 2153 zapisy, 356 staronak.
Voś jašče adzin z apoviedaŭ pra son, zapisany va Ušackim rajonie:
«Išli my pośle vajny chadzili les rezać, i idziom z babami, a papieradzie u nas išoŭ malec niejki. A tam kaściej u lesie, i čarapok lažyć. I hety malec padyšoŭ, i jak miačyk hety čerap padkinuu nahoj, daŭ vo tak <pakazvaje> i pašoŭ. A baby jamu i stali kazać, što tak ža nielzia robić! Nu i na śleduščy dzień idziom my, a hety malec i kažyć: «Pryśniŭsia mnie toj čałaviek, čyj heta byŭ čerap i skazaŭ mnie: «Što ty, padła, zrobiŭ, a kab ja tabie tak ***!» Dyk toj malec tady zakapaŭ usio, i kości, i čerap. Vo jak, nielha hetaha robić, ździekacca tak».
Alina ŭspaminaje son adnoj z babul ź niezvyčajnym tłumačeńniem.
«Joj śniŭsia hety son jašče tady, kali jana była dziaŭčynaj: niedzie na paddašku źbirała kurynyja jajki, pryjšła da jaje pryhožaja žančyna ŭ biełym adzieńni, biare jaje za ruki, i jany laciać razam na ŭschod. Jana raskazała hety son mamie, a taja vielmi rasstroiłasia, bo paličyła drennym. Sapraŭdy, žančyna ŭ biełym — heta, chutčej, śviaty piersanaž. Zvyčajna aznačaje chvarobu, śmierć.
Ale babula hetaja kazała, što jana adčuvała ščaście i lohkaść paśla hetaha snu.
Praź niekatoryja čas jana palacieła vučycca ŭ Sankt-Pieciarburh. Hety son jana prymierkavała da takoj źjavy ŭ svaim žyćci», — raskazvaje aŭtarka.
Pisała knihu Alina ŭ miežach falkłarystyki. Inšyja dyscypliny, naprykład psichałohiju, jana nie dałučała, bo tady praces napisańnia byŭ by našmat daŭžejšym.
«Psichałohija tut, biezumoŭna, prysutničaje, ale nie ŭ frojdaŭskim paniaćci, a prosta čałaviečym. Kali pracuješ nad takimi apoviedami, vielmi ciažka zastavacca spakojnym.
U pieršyja hady pracy ŭ mianie ŭvohule było šmat pytańniaŭ da babul, dziadul, jakija, naprykład, raskazvali, jak jany hublali svaich dziaciej i potym bačyli sny pra ich. Nie razumieła: jak uvohule paśla takoha možna žyć?
Ź ciaham času vyrašyła, što hora va ŭsie časy hora, prosta siońnia paśla straty albo padčas ludzi źviartajucca da śpiecyjalistaŭ. A na toj momant takoj mahčymaści nie było.
Sny — adzin ź psichałahičnych miechanizmaŭ dapamahčy pieražyć straty. Na žal, čaściej za ŭsio zapaminajucca sny, pranizanyja pradčuvańniem kiepskaha. Son pakazvaje, naprykład, što hetaj drennaj padziei nie było mahčymaści paźbiehnuć, tak nakanavana losam. Sučasny čałaviek jak by imkniecca ŭsio kantralavać, a tradycyjny isnuje z navakollem, pryznaje, što isnuje los», — razvažaje aŭtarka.
«Hety žanr — lusterka sučasnaści, rečaisnaści»
Aŭtarka padzialiłasia jašče adnym kavałkam z knihi — z Ušackaha rajona.
«Jak pamior moj mały brat, tady ž nie było čaho nadzieć, vajna, nu i mama nadzieła jamu niekija štoniki maleńkija, čuć ussunuła na jaho. Dyk jon jej patom śniŭsia i kazaŭ: «Mama, čaho vy mnie takija štoniki małyja nadzieli, mnie niejak [niama jak, niazručna — NN] iści ŭ ich». Dyk mama płakała, i tady pajšła i zakapała, niejkija štany baćkavy. I tady bolšy jon nie śniŭsia».
Ci źjaviłasia žadańnie ŭ aŭtarki napisać sońnik sučasnych biełarusaŭ?
«Tak, navat da padziej 2020-ha pra heta dumała, — dzielicca jana. —
Cikava, što hety žanr — lusterka sučasnaści, rečaisnaści, jak histaryčnyja padziei adlustroŭvajucca ŭ śviadomaści ludziej. Naprykład, Druhaja suśvietnaja vajna, Čarnobylskaja trahiedyja. I 2020-y taksama paŭpłyvaŭ na biełarusaŭ. Niejak na adnoj ź imprez ludzi stali dzialicca svaimi snami, i adna žančyna raskazała, što naŭprost za niekalki dzion da padziej joj pryśniŭsia son z vybuchami na minskich vulicach, jana akcentavała ŭvahu na pačućci strachu.
Mahčyma, kaliści mnie ŭdasca sabrać hety materyjał i praanalizavać jaho».
Dzie nabyć?
Źjaviŭsia «Sońnik» u prodažy ŭ kancy krasavika hetaha hoda ŭ vydaviectvie Gutenberg Publisher. Nakład atrymaŭsia ŭ 500 asobnikaŭ.
Zamović jaho možna na sajcie vydaviectva.
Možna nabyć afłajn. U Polščy:
— u Krakavie (Łobzowska, 15), ale papiaredźcie, što chočacie pryjechać (Tr, WhatsApp 510 034 234);
— u Varšavie — u CBS (Oleandrów, 6), u Biełaruskim moładzievym chabie (pl. Konstytucji, 6);
— u Hdańsku ŭ siadzibie BKT «Chatka (Miszewskiego, 17);
U Litvie — u Vilni: krama Hartajka pry škole Stembrydž (vulica Majronisa (Maironio g.) 11), krama A2 (Zamkavaja (Pilies g.) 6), Biełaruski muziej imia Ivana Łuckieviča (Vilenskaja (Vilniaus g.) 20).
U Biełarusi — u Minsku: HC Kupałaŭski, miescy 41-42.
Čytajcie taksama:
U čym mahija novaha śpiektakla kupałaŭcaŭ, jaki prajšoŭ z anšłaham u niekalkich haradach?
Uładzimir Arłoŭ: «Ja maru pra čas, kali ŭ demakratyčnaj Biełarusi prezidentam budzie žančyna»
Kafkijanskaja impieryja i jaje mietady. 200 hadoŭ z pačatku «pracesu fiłamataŭ i fiłaretaŭ»
«Dobry lesarub, ale sa źviazanymi rukami». Dypłamaty padsumoŭvajuć vyniki pracy zvolnienaha ministra Alejnika6
Kamientary