Paŭstahodździa tamu ad vybuchu ŭ minskim cechu zahinuła bolš za sto čałaviek. Niekatoryja ludzi zachłynulisia kipniem, inšyja zahinuli ad paražeńnia tokam
Roŭna 52 hady tamu, 10 sakavika 1972 hoda, u futaralnym cechu Minskaha radyjozavoda adbyŭsia strašny vybuch, jaki zabraŭ žyćci bolš čym sta čałaviek. «Lusterka» raskazvaje, što stała jaho pryčynaj, kaho ŭdałosia, a kaho nie ŭdałosia vyratavać — i jak savieckija ŭłady ŭ vyniku pakarali kiraŭnictva hetaha pradpryjemstva.
Vybuch na radyjozavodzie
Minski radyjozavod — heta sučasny «Haryzont». Svaju pracu jon pačaŭ jašče ŭ 1940-m, a praź niekalki dziesiacihodździaŭ jaho vyrašyli pašyryć. Tak na staličnaj vulicy Sofji Kavaleŭskaj źjaviŭsia futaralny cech.
Pra toje, kali mienavita hety cech pačaŭ pracu, isnuje niekalki viersij. Pavodle pieršaj, heta adbyłosia ŭ 1970-m, pavodle druhoj — u kastryčniku 1971-ha, pavodle treciaj — u studzieni 1972-ha. U kožnym razie heta było novaje i vielmi prastornaje pamiaškańnie, płošča jakoha składała kala 20 tysiač kvadratnych mietraŭ. U im znachodzilisia ŭčastki łakavańnia, šlifoŭki i zborki futarałaŭ. U adnu źmienu tam pracavali sotni čałaviek. Acenki, znoŭ ža, adroźnivalisia: pavodle adnoj viersii — kala 300 čałaviek, pavodle inšaj — bolš za 700, pavodle treciaj — bolš za 600 (adznačałasia, što ŭ try źmieny pracavała 1900 čałaviek).
U asnoŭnym tam pracavała moładź. «U nas navat byŭ «kanviejer małaletak» — heta chłopcy i dziaŭčaty, jakija ŭładkavalisia siudy adrazu paśla škoły», — z humaram raskazvała supracoŭnica cecha Luboŭ Białaŭskaja.
Vybuch vielizarnaj siły zdaryŭsia 10 sakavika kala 19.35 — padčas abiedziennaha pierapynku druhoj źmieny. Pieršy sakratar Minskaha harkama kampartyi Vasil Šarapaŭ tak apisvaŭ u miemuarach svaje strašnyja ŭražańni: «Karcina, jakaja paŭstała pierad vačyma na vulicy Sofji Kavaleŭskaj, pryniesła šok. Žalezabietonnyja pierakryćci skłalisia jak kartačny damok, pad zavałami akazalisia žyŭcom pachavanymi dziasiatki rabočych (nasamreč bolš za sotniu. — Zaŭv. red.). Byli čuvać stohny. Ahniu nie było, ale nad usioj terytoryjaj słaŭsia jedki dym».
Apošni, zdajecca, išoŭ ad vientylacyjnych šachtaŭ i śmiećcia. Uvieś žach situacyi byŭ nie tolki ŭ abvale. Praz paškodžańnie kamunikacyj niekatoryja ludzi zachłynulisia kipniem, jaki linuŭ z radyjataraŭ, inšyja zahinuli ad paražeńnia tokam.
Pieršymi ludziej, jakija apynulisia pad zavałami, stali ratavać vidavočcy. Praz vosiem chvilin na miesca zdareńnia pryjechali pažarnyja. Taksama acalełyja supracoŭniki apieratyŭna vyklikali milicyju i chutkuju. Siłaviki ačapili miesca vybuchu. Paźniej taksama prybyli vajskovyja sapiory, jakija razam z pažarnikami pačali raźbirać zavały ŭručnuju.
Małamahutnyja krany pryvieźli paźniej. Pavodle adnoj infarmacyi — da dziasiataj viečara taho ž dnia. Pavodle inšaj — tolki ranicaj nastupnaha. Nie dačakaŭšysia dapamohi, tyja, chto znachodziŭsia na pavierchni, prasili ratavalnikaŭ adrezać im kaniečnaści, kab chacia b tak zastacca žyvymi. U dadatak słabaja technika nie vytrymlivała ciažaru hruzaŭ — krany pastajanna nachilalisia, plity ź ich zryvalisia. Naprykład, u adnym z vypadkaŭ pažarnik kinuŭsia pad padniatuju kranam plitu, vyciahnuŭ žančynu — i jak tolki jon adskočyŭ, plita zvaliłasia.
Dapuskalisia i pamyłki. Naprykład, načalnik futaralnaha cecha Mikałaj Chomiŭ u niejki momant pasprabavaŭ spynić pažarnika, jaki zalivaŭ ruiny vadoj: ahniu nie było, ale stajaŭ 15-hradusny maroz. Niekatorym žančynam, kab dastać ich z-pad ruinaŭ, davodziłasia adrazać prymierzłyja vałasy. Mnohija pieražyli vybuch, ale pamierli ad pieraachaładžeńnia.
Los čałavieka čaściakom zaležaŭ ad vypadkovaści. «Adnoj ź pieršych ja vynies na rukach maładuju dziaŭčynu, — uspaminaŭ pažarnik Aleh Haŭdurovič. — Pamiataju, u rukach u jaje byŭ pakiet ź piražkami — za siekundu da vybuchu jana viarnułasia ŭ cech z bufieta. Uvieś čas, pakul ja jaje nios, dziaŭčyna adkazvała na maje pytańni, raskazvała, jak siabie adčuvaje. A pieradajučy paciarpiełuju miedykam, ja zaŭvažyŭ, jak vyciahnuŭsia ŭ doktara tvar. Azirnuŭsia — i pakryŭsia chałodnym potam: u niaščasnaj nie było abiedźviuch noh».
Užo zhadanaja raniej kantralorka Luboŭ Białaŭskaja raskazvała, što niedzie bieź dziesiaci siem jany ź siabroŭkami pajšli na abied. «A stałoŭka znachodziłasia ŭ inšym korpusie. Maroz u toj dzień byŭ niesuśvietny, tamu biehli, i ŭ mianie rastrapałasia pryčoska. Viadoma, mnie treba było jaje papravić. Ja padniałasia da lusterka na druhi pavierch, a potym stała dahaniać dziaŭčat. Uvachod u cech išoŭ praz arku, tolki jany pad joj prajšli, pačuŭsia vybuch. Tak jany tam nazaŭsiody i zastalisia — zhareli maje dziaŭčaty».
Samu žančynu vybuchovaj chvalaj zaciahnuła pa leśvicy na druhi pavierch — i vykinuła ŭ akno. «[Ślesar z achoŭnikam] adciahnuli mianie da vartoŭni i pabiehli inšym dapamahać. Ja padniałasia i znoŭ pajšła da zavoda. Hladžu vakoł — vialiki budynak skłaŭsia jak kartačny damok. I tolki belki varušacca, a z-pad ich stohny i kryk. Ja stajała ŭ zdranćvieńni. Navat choładu nie adčuvała», — uspaminała jana.
U niejki momant da Białaŭskaj padbiehła siabroŭka: «Pahladzi, kaža, ci ceły ŭ mianie tvar, a to ž niepryhoža, kali tvar abpaleny. Ja joj machaju: nie, nie abpaleny. Jana robić dva kroki — i jak niežyvaja padaje. Cieła ŭ jaje mocna abhareła».
Pašancavała i Mikałaju Chomivu: jaho mašyna stajała pobač z futaralnym cecham, a voś kabiniet byŭ u susiednim budynku. 10 sakavika ŭ pačatku vośmaj viečara Chomiŭ padpisaŭ tam dakumienty na kvatery dla rabočych i nakiravaŭsia da mašyny, ale ŭspomniŭ, što nie pakłaŭ papku na stoł sakratara. Viarnuŭsia ŭ kabiniet — i ŭ toj momant prahučaŭ vybuch.
Vyratavalnaja apieracyja doŭžyłasia jak minimum troje sutak. Na trecija sutki pad zavałami znajšli mužčynu z proźviščam Sałaviej (časam sustrakajecca pamyłkovy varyjant Sałaŭjoŭ). U mužčyny byli złamanyja nohi (paśla jamu ich amputavali), tempieratura jaho cieła składała kala 24 hradusaŭ.
Vyniki trahiedyi akazalisia strašnymi. U roznych krynicach nazyvajucca roznyja ličby zahinułych. Pavodle adnoj viersii, 106 čałaviek, pavodle druhoj — jak minimum 112 (84 na miescy i 28 čałaviek u pieršyja dni paśla trahiedyi), pavodle treciaj — 148. Jak uspaminała Luboŭ Białaŭskaja, niekatoryja ź jaje kalehaŭ, jakija zastalisia biez nahi abo ruki, paźniej nie vytrymlivali i skončvali žyćcio samahubstvam.
Raźbiralnictva
Na nastupny dzień paśla trahiedyi ŭ haziecie «Pravda» źjaviłasia karotkaje paviedamleńnie pra vybuch. Nijakich padrabiaznaściaŭ nie paviedamlałasia, kolkaść zahinułych i paranienych nie nazyvałasia. Heta pravakavała čutki. Dla mnohich ludziej, čyje rodnyja ŭ tuju źmienu pajšli ŭ cech, heta pieratvaryłasia ŭ katavańnie nieviadomaściu: jany abivali parohi balnic i morhaŭ.
U nastupnym 1973 hodzie žurnalist «Litieraturnoj haziety» Alaksandr Boryn napisaŭ narys pra hetuju trahiedyju. Hałoŭny redaktar vydańnia paprasiŭ zavizavać materyjał u kiraŭnika BSSR Piatra Mašerava. Boryn prylacieŭ u Minsk.
«Piotr Mironavič spytaŭ mianie: «Jakaja meta vašaj publikacyi?» — «Pierš za ŭsio, kab raśsiejać čutki». — «A chiba jany jašče praciahvajucca?» — «U Maskvie — tak». — «A ŭ Minsku, pa-mojmu, spynilisia». Ale ja viedaŭ, što i ŭ Minsku čutki nie zmaŭkajuć, mnie raskazvali, što na rynkach na ŭsiu moc abmiarkoŭvajuć habrejskuju zmovu. Hałoŭnym inžynieram zavoda byŭ habrej», — pisaŭ Boryn u miemuarach. U pryviedzienym im fakcie nie było ničoha dziŭnaha: u Savieckim Sajuzie kvitnieŭ antysiemityzm.
Mašeraŭ u vyniku ŭsio ž zavizavaŭ tekst, a voś Hałoŭlit — hałoŭnaje savieckaje viedamstva, jakoje adkazvała za cenzuru, — jaho nie prapuściła. Kateharyčna suprać vystupiŭ sakratar CK KPSS Dźmitryj Uścinaŭ, jaki ličyŭ, što takija publikacyi padryvajuć aŭtarytet savieckaj pramysłovaści. Hałoŭny redaktar «Litieraturnoj haziety» Alaksandr Čakoŭski skazaŭ Uścinavu, što Mašeraŭ ličyć inakš. U adkaz kramloŭski niebažychar burkatnuŭ: «Vot pusť i piečatajet vašu staťju u siebia v Biełoruśsii!» (takuju nazvu našaj krainy vykarystoŭvali za savieckim časam. — Zaŭv. red.). Akramia Uścinava suprać vystupiła i kiraŭnictva Ministerstva radyjopramysłovaści. U vyniku padrabiaznaści i pryčyny trahiedyi stali viadomyja tolki ŭ kancy 1980-ch, padčas pierabudovy.
Pavodle Vasila Šarapava, viersija pra terakt tady ŭjaŭlałasia małaimaviernaj, ale i jaje nie adkidali. Da siaredziny nastupnaha dnia paśla trahiedyi z savieckaj stalicy prylacieŭ Uścinaŭ, jaki pieryjadyčna dakładvaŭ pa telefonie pra chod rasśledavańnia savieckamu hiensieku Leanidu Brežnievu (paźniej Uścinaŭ stanie ministram abarony i budzie siarod tych, chto prymaŭ rašeńnie ŭvieści savieckija vojski ŭ Afhanistan). «Ja ŭvieś čas byŭ pobač ź im. <…> Jon pieryjadyčna adłučaŭsia da telefona, telefanavaŭ u Maskvu. Abłazili ŭzdoŭž i ŭpopierak budynak susiedniaha korpusa. Akramia dochłaha pacuka, ničoha kampramietujučaha nie znajšli», — pisaŭ Šarapaŭ. Paśla hetaha ad viersii z teraktam admovilisia.
Što ž nasamreč stała pryčynaj trahiedyi? Kali karotka — nieefiektyŭnaja sistema vientylacyi, prablemy padčas płanavańnia i źbieh usich mahčymych abstavinaŭ (u tym liku cisk z boku čynoŭnikaŭ).
Futaralny cech minskaha radyjozavoda prajektavali ŭ Leninhradzie (sučasny Sankt-Pieciarburh). Jak śćviardžałasia ŭ materyjałach śledstva, u pracesie pieršapačatkovy prajekt byŭ źmienieny, i zamiest čatyroch vientylacyjnych tunelaŭ vyrašyli budavać usiaho dva. Akramia taho, pieršapačatkova płanavałasia, što ŭ cechu raźmieścicca tekstylnaja vytvorčaść. Mahčyma, dla jaje dvuch tunelaŭ było b dastatkova. A voś dla šlifoŭki draŭlanych futarałaŭ — nie.
Alaksandr Boryn raskazvaŭ pra hetuju situacyju krychu inakš: «Ź Minska [u Leninhrad] pryvieźli słoičak takoha pyłu [jaki byŭ u futaralnych cechach]. Pahladzieli, paniuchali, pacierli pamiž palcaŭ, skazali: «Vielmi padobny da tekstylnaha». Vyrašyli tekstylnyja filtry i ŭziać: dla sapraŭdnych daśledavańniaŭ času nie było, padciskali terminy, sakratar CK Uścinaŭ pryśpiešvaŭ chutčej zdać cech — najbujniejšy ŭ Jeŭropie. A kali jaho zapuścili, akazałasia, što takija filtry ni da čaho nie nadajucca, u trubach źbirajecca pył, pačalisia zaharańni».
Heta pryviało da taho, što pamiaškańni cecha pieratvarylisia ŭ parachavuju bočku — usiudy źbiraŭsia lohkaŭzharalny draŭniany pył.
«Apieracyja <…> vykonvałasia rabočymi ŭručnuju. Śpiarša plamy braku i drapiny [na futarałach] začyščali bujnaziarnistaj naždačnaj papieraj, potym da blasku paliravali samaj drobnaj. Za adzin futarał rabočy atrymlivaŭ 15 kapiejek. Praca ličyłasia vielmi vyhadnaj, a pakolki braku vychodziła šmat, to štodnia niekalki dziasiatkaŭ čałaviek byli zaniatyja šlifoŭkaj. Adnak pamiaškańnie cecha nie było prystasavanaje dla vykanańnia takoha vidu rabot. <…> Jak raskazvali rabočyja, płast pyłu vymiaraŭsia ŭ santymietrach, a niekatoryja vientylacyjnyja šachty byli zabityja kancentracyjaj drabniutkich čaścinak draŭniny», — pisała žurnalistka Alena Ankuda.
Rabočyja nieadnarazova skardzilisia na pracu vientylacyi, vialikuju zapylenaść i fakty zaharańnia pyłu, ale naležnych zachadaŭ nichto nie pryniaŭ. Adrazu paśla trahiedyi Chomiŭ pakazvaŭ Šarapavu listy, jakija dasyłaŭ prajektavalnikam sistemy vientylacyi ŭ Leninhrad, i ich adpiski.
Dyrektar zavoda Zacharanka taksama padaŭ niekalki dakładnych pra toje, što cech nieabchodna terminova spynić, inakš mahčymaja trahiedyja. Ale jamu pryhrazili, što ŭ vypadku spynieńnia cecha jaho vyklučać z partyi. Za savieckim časam heta značyła kaniec karjery. Padstavaŭ dla kłopatu kiraŭnictva chapała: niezadoŭha da avaryi ŭ cechu niekalki razoŭ zdaralisia pažary.
Ranicaj 10 sakavika 1972 hoda zavodskaja kamisija pa čyścini i kultury vytvorčaści abśledavała cech i pastaviła jamu adznaku «vydatna». A ŭ 19 hadzin 35 chvilin taho ž dnia prahrymieŭ vybuch.
Kiraŭnik futaralnaha cecha Mikałaj Chomiŭ śćviardžaŭ, što pryčyna trahiedyi była ŭ poliefirnym aŭstryjskim łaku, jaki vykarystoŭvali dla pakryćcia futarałaŭ — nibyta mienavita jon pieratvaryŭ draŭniany pył u vybuchoŭku. «Hranična dapuščalnuju kancentracyju pyłu, jaki ŭtvarajecca padčas šlifoŭki, prajektavalniki acanili ŭ 65 hramaŭ na kubičny mietr. Dla vybuchu dastatkova i 5», — kazaŭ jon, nie admaŭlajučy prablemy ź vientylacyjaj.
Tak što mienavita vientylacyja stała asnoŭnaj pryčynaj trahiedyi. Pytańnie pra ŭpłyŭ łaku sprečny. Jak pisaŭ Vasil Šarapaŭ, adrazu paśla trahiedyi Chomiŭ byŭ pierakanany, što pryčyna ŭ vientylacyi, i pra łak u toj momant nie kazaŭ ni słova. Uličvajučy, što ŭ spravie vidavočna nie było nijakaj palityki, u śledstva i ŭładaŭ nie było pryčyn manipulavać vynikami. Tym bolš rasśledavańnie pravodziłasia pa haračych śladach, a Chomiŭ ahučvaŭ svaje arhumienty ŭžo ŭ 2012-m.
Nastupstvy
U rasśledavańni hałoŭnuju rolu adyhryvali maskvičy. Dakładniej, Dźmitryj Uścinaŭ, jaki pryjechaŭ z Maskvy. Słavamir Antanovič, aŭtar bijahrafii Piatra Mašerava, raskazvaŭ pra razmovy ŭ kabiniecie ŭradavaj kamisii. Dyrektar radyjozavoda Zacharanka ŭ čymści nie pahadziŭsia z Uścinavym i zapiarečyŭ jamu. Toj hrozna paviarnuŭsia da jaho: «Budziecie ciapier siadzieć u turmie!» Pahladzieŭšy ŭ bok Chomiva, dadaŭ: «Ty taksama, Mikałaj Ivanavič, siadzieš». U toj ža dzień sakratar CK telefanavaŭ u Maskvu Brežnievu: «Lonia, pajšli ŭsialakija čutki, što heta spłanavanaja dyviersija, škodnictva. Treba niekalki čałaviek pasadzić u turmu, kab źniać razmovy. Jak ty ličyš?»
Nijakaha suda jašče nie było, a Uścinaŭ užo razdavaŭ ukazańni. Paśla taho jak nastupstvy avaryi likvidavali, a karcina prajaśniłasia, čynoŭnik palacieŭ u Maskvu, dzie — adkryta piša Šarapaŭ — i vyrašałasia, jak pakarać kiraŭnictva pradpryjemstva. Chadzili čutki, što peŭnuju rolu adyhrała zastupnictva Leanida Brežnieva. Supracoŭniki cecha rabili nie tolki futarały, ale i meblu dla Viarchoŭnaha Savieta SSSR, ekskluziŭnyja suvieniry dla vysokapastaŭlenych haściej z-za miažy, zajmalisia abstalavańniem Astankinskaj televiežy. Pavodle adnoj ź viersij, na pasiadžeńni Palitbiuro hiensiek udakładniŭ: «Toj samy cech, jaki pracavaŭ u Astankinie? Abydziciesia ź ludźmi spraviadliva» (pavodle inšaj viersii, «vy tam z zavadčanami abydziciesia pa-ludsku»).
Miarkujučy z usiaho, namiok zrazumieli. U vyniku na łavu padsudnych trapili 15 abvinavačanych. Maksimalnyja terminy atrymali kiraŭniki leninhradskaha instytuta i tyja, chto mieŭ niepasrednaje dačynieńnie da prajekta. Heta dyrektar Nikicin, jaho namieśnik Niafiodaŭ, hałoŭny inžynier prajekta Dziemiankoŭ, namieśnik apošniaha Jaśkoŭ, načalnik adździeła Zahrebin, hałoŭny śpiecyjalist instytuta Hiermanovič. Praŭda, dakładnaj infarmacyi pra prysudžanyja terminy znajści nie ŭdałosia.
Ź biełarusaŭ pad sud adpravili dyrektara radyjozavoda Zacharanku, hałoŭnaha inžyniera Kucara, načalnika filijała zavoda Chomiva, staršyniu zavodskaha kamiteta prafsajuza Iradava, sakratara partkama zavoda Ucikava, staršyniu Minskaha abkama prafsajuza rabočych radyjo– i elektryčnaj pramysłovaści Andrejeva, enierhietyka cecha Doštera.
Zacharanku, Chomiva i Doštera asudzili na roznyja terminy turemnaha źniavoleńnia (ad adnaho da troch hadoŭ). Naprykład, Chomivu vystavili pretenzii, što jon padpisaŭ akt pryjomki cecha pry najaŭnaści dziasiatkaŭ niedachopaŭ. Sam jon tłumačyć heta tym, što na jaho cisnuli Ministerstva radyjopramysłovaści i CK. U jakaści prykładu aŭrału pryvodzicca taki vypadak: u studzieni ŭ 15 hradusaŭ marozu na terytoryi pradpryjemstva vykapali jamy i ŭvatknuli ŭ ich stvały kaštanaŭ — z kronami, ale śpiłavanymi karaniami. Usio dziela «pryhažości».
Chomiŭ atrymaŭ dva hady, ź jakich adsiedzieŭ šeść miesiacaŭ. Jaho vyzvalili jak ardenanosca pa amnistyi ŭ honar 50-hodździa ŭtvareńnia SSSR. Paśla hetaha jaho zaprasiŭ da siabie Mašeraŭ i prapanavaŭ pracu. Pikam karjery Chomiva stała kiraŭnictva Minskaj fabrykaj kalarovaha druku.
Usie vydatki pa kampiensacyjach dziaržava ŭziała na siabie. Svajakam zahinułych vypłacili pa 300 rubloŭ (siaredni zarobak u SSSR tady składaŭ kala 130 rubloŭ), paciarpiełym — pa 200. Za dziaržaŭny košt byli praviedzienyja pachavańnie i paminki. Siemjam, jakija stracili karmiciela, pryznačyli piersanalnyja piensii; tym, chto mieŭ patrebu ŭ palapšeńni žyllovych umovaŭ, vydzielili 83 kvatery i 15 pakojaŭ u internatach. Ahulnaja suma materyjalnaj dapamohi skłała 170 tysiač rubloŭ. Ale ludziej, jakija zahinuli ŭ tym liku praz toje, što dziaržava nie chacieła prysłuchacca da mierkavańnia prafiesijanałaŭ, było ŭžo nie viarnuć.
Zdajuć u arendu katedž zahinułaha chakieista Cypłakova. Voś interjery FOTY13
Kamientary