Za apošnija hady demakratyčnyja siły Biełarusi stvaryli cełuju sistemu nacyjanalnych uznaharod, pryzvanuju zamianić łukašenkaŭskija miedali. «Naša Niva» daviedałasia padrabiaźniej, jak buduć vyhladać novyja biełaruskija miedali i za što ich buduć davać.
Pra raspracavanuju sistemu ŭznaharod my paprasili raspavieści śpiecyjalista ŭ hetaj halinie z pazyŭnym «Tuman».
«Uznaharody zaŭsiody paŭstajuć u pierałomnyja, losavyznačalnyja dla narodu i dziaržavy momanty historyi, kali źjaŭlajecca vialikaja kolkaść ludziej, hatovych achviaravać ułasnym žyćciom, zdaroŭjem i dabrabytam dziela Baćkaŭščyny. Uznaharody paŭstajuć tady, kali lidary nacyi biaruć adkaznaść za los narodu, kali nieabchodna źjadnać hramadstva dla zmahańnia suprać ahulnych vorahaŭ, — tłumačyć Tuman. —
Siońnia ŭznaharody nibyta ad imia biełaruskaj dziaržavy ŭručaje Łukašenka.
Ale faktyčna pad vyhladam dziaržaŭnych uznaharodaŭ Łukašenka razdaje adznaki viernaści sabie asabista».
Usie ciapierašnija aficyjnyja ŭznaharody dziaržavy, vykananyja zbolšaha ŭ savieckim idejnym duchu, u savieckaj estetycy. Časam jany prosta źjaŭlajucca kapiravańniem z uznaharod SSSR.
Sproby ŭvieści ŭ saviecki kamplekt uznaharod sapraŭdy biełaruskija ŭznaharody ŭ 1990-ja hady skončylisia niaŭdała: naprykład, orden Kastusia Kalinoŭskaha nikoli nie ŭručaŭsia i byŭ skasavany pa voli Łukašenki.
«A ideałahična niejtralnyja ŭznaharody, u tym liku
miedal i orden Francyska Skaryny, za hady dyktatury byli całkam dyskredytavanyja, pakolki mnohija z tych, chto byŭ imi ŭznaharodžany, ničym nie adznačylisia pierad Biełaruśsiu — a časam i naadvarot źjaŭlajucca adkrytymi vorahami našaj krainy i našaha narodu», —
adznačaje surazmoŭca.
Jon razvažaje, što novuju sistemu ŭznaharodaŭ razhladajuć jak nieabchodny instrumient zaachvočvańnia biełarusaŭ u zmahańni z dyktaturaj u krainie i sa źniešnimi vorahami Biełarusi.
«Siońnia ŭžo isnuje prajekt hetaj reformy. Prapanavanaja nami sistema ŭznaharodaŭ pavoli zapuskajecca ŭ dziejańnie. Na dadzienym etapie jana maje charaktar hramadskaj, ale ŭ budučyni faktyčna ŭ hatovym vyhladzie zmoža być pryniataja zakonnaj demakratyčnaj uładaj u Biełarusi».
Miedali i kryžy Abjadnanaha pierachodnaha kabinieta Biełarusi
«Naša Niva»: U čym sutnaść prapanavanaj vami sistemy i jak jana stvarałasia?
Tuman: Pracu nad prajektam abjadnanaja kamanda raspačała ŭ žniŭni 2022 hoda. Sistema ŭklučaje napracoŭki i šmathadovy dośvied biełaruskich hieraldystaŭ, falerystaŭ i historykaŭ.
Stvorany Hieraldyčnaj radaj prajekt nacyjanalnaj sistemy ŭznaharod daje mahčymaść adznačyć zasłuhi čałavieka pierad Biełaruśsiu i biełaruskim hramadstvam u najvažniejšych śfierach: jak na vajnie, tak i ŭ cyvilnym žyćci, u tym liku ŭ dziaržaŭnym budaŭnictvie, u śfiery navuki i kultury.
U prajekcie majucca i śpiecyfičnyja miedali, skiravanyja na biełaruskija realii: naprykład, miedal Niaskoranych imia Łarysy Hienijuš dla palityčnych viaźniaŭ, miedal «Honar i hodnaść» — za značny ŭniosak u baraćbu za vyzvaleńnie Biełarusi, i
navat admysłovy miedal dla ludziej, jakija paciarpieli za abaronu biełaruskaha nacyjanalnaha bieła-čyrvona-biełaha ściahu.
Novaja biełaruskaja sistema ŭznaharod składajecca z troch uzroŭniaŭ ci stupieniaŭ: nižejšy — miedali (ich 11), siaredni — kryžy (šeść) i najvyšejšy — ordeny (ich taksama šeść).
Pavodle pryznačeńnia jany padzialajucca na vajskovyja i cyvilnyja. Kab paźbiehnuć nieabmiežavanaj razdačy ŭznaharod, a taksama dla matyvacyi ludziej, usie try stupieni zaviazany ŭ adzin dakładna subardynavany łancužok: uznaharodžanyja miedalami pry paŭtornych svaich zasłuhach majuć prava na naminacyju kryžami, a dalej — ordenami.
Naprykład, vajskoviec, uznaharodžany Miedalom BNR za bajavyja zasłuhi, ci Miedalom za advahu, ci Miedalom partyzana BNR u zaležnaści ad patrabavańniaŭ statutaŭ i abstavinaŭ hieraičnaha ŭčynku moža być uznaharodžany kryžami, naprykład Kryžam Tadevuša Kaściuški, abo Partyzanskim narodnym kryžam, abo Kryžam Emilii Plater. Dalej za hieraičnuju vajskovuju słužbu praduhledžany Orden Usiasłava Bračysłaviča, Orden Kastusia Kalinoŭskaha i, viadoma, nie tolki vajskovaja, ale i cyvilnaja najvyšejšaja ŭznaharoda Biełarusi — Orden Hierojaŭ.
Važna, što pad ordenam u adpaviednaści z histaryčnym vyznačeńniem, a nie tak, jak pryniata ŭ savieckaj ci łukašenkaŭskaj tradycyi, my razumiejem nie prosta znak, jaki viešajecca na hrudzi, a arhanizacyju — supolnaść zasłužanych ludziej Biełarusi. Siabry hetych supolnaściaŭ pavinny aktyŭna dziejničać u hramadskim, palityčnym i kulturnym žyćci dziaržavy i nacyi.
Možna skazać, tytuł kavalera ci damy Ordena — heta nie tolki pašana, ale i peŭnyja pravy i abaviazki, apisanyja ŭ statutach. Pratatypam dla nas byli rycarskija i carkoŭnyja Ordeny, kštałtu Maltyjskaha.
Orden maje być nie prosta ŭznaharodaj, ale instrumientam dla taho, kab abjadnać zasłužanych ludziej i nakiravać ichny patencyjał na karyść Biełarusi.
Kavalerski (2-j stupieni) i Kamandorski (1-j stupieni) Kryž Ordena Pahoni ad Rady BNR
«NN»: Viadoma, što kožnaj krainie ŭłaściva svaje stylovaje rašeńnie ŭznaharod, niejkija nacyjanalnyja admietnaści, toj ža dyzajn, pamiery i kanstruktyŭnyja momanty. Jakaja jana — biełaruskaja ŭznaharoda?
Tuman: Admietnymi rysami luboj nacyjanalnaj sistemy ŭznaharod źjaŭlajucca forma kałodak, suadnosiny vieličyń kałodak i padviesak-miedaljonaŭ, formy kryžoŭ i zorak, ich vizualnyja nacyjanalnyja asablivaści, kanstrukcyi, reljefnaść, vykarystańnie emalaŭ, kalarovyja spałučeńni i padzieły stužak dy šmat inšaha, zrazumiełaha prafiesijanałam-falerystam, vytvorcam i kalekcyjanieram.
My raspracavali ŭłasnuju biełaruskuju nacyjanalnuju sistemu, hruntujučysia na šmatlikich histaryčnych — pieradusim biełaruskich — prykładach, na ahulnajeŭrapiejskim kłasičnym padychodzie da ŭznaharod i admovy ad rasiejska-savieckaj spadčyny.
Heta peŭny arsienał srodkaŭ dla prajektavańnia zorak, kryžoŭ, kruhłych i avalnych miedaljonaŭ, viertykalnych pramych albo bantavych kałodak, roznaha pryznačeńnia stužak, łancužkoŭ dy inšaha.
Novyja biełaruskija ŭznaharody raspracavanyja ŭ strohim jeŭrapiejskim styli, jany nie pierahružany vyjaŭlenčymi elemientami, strakatymi emalami, składanymi piacikutnymi formami kałodak i padziełami stužak, a taksama inšymi detalami, charakternymi dla zapazyčanych z Rasii łukašenkaŭskich uznaharod.
«NN»: Vidavočna, što praces stvareńnia samoj sistemy patrabavaŭ času, ale nielha było čakać, pakul «hieroja znojdzie ŭznaharoda», tamu adrazu paŭstali vajskovyja miedali i kryžy, a potym źjavilisia cyvilnyja miedali. Jak vy spałučali teoryju ź nieadkładnaj praktykaj?
Tuman: Dla nas nieasprečnymi hierojami źjaŭlajucca našy žaŭniery, jakija ciapier zmahajucca za svabodu nie tolki Ukrainy, ale i Biełarusi. Z hetaj pryčyny paŭstała patreba nie čakać lepšych časoŭ, a ŭžo zaraz adździačyć biełaruskim vajskoŭcam za śmiełyja i hieraičnyja ŭčynki.
Mnohija ź ich mieli ŭkrainskija bajavyja ŭznaharody, ale nie mieli biełaruskich. U sakaviku 2023 hoda Rada BNR uručyła ŭ Kijevie vajaram-kalinoŭcam pieršyja Miedali za bajavyja zasłuhi, jakija byli raspracavanyja Hieraldyčnaj radaj u supracy z Radaj BNR i
adlityja ź mietału padbitych rasiejskich tankaŭ.
Heta była, vierahodna, pieršaja ŭ historyi (ci prynamsi pieršaja z časoŭ Rečy Paspalitaj albo Vialikaha Kniastva Litoŭskaha) zadakumientavanaja cyrymonija ŭznaharodžańnia biełaruskimi bajavymi ŭznaharodami biełaruskich vajaroŭ, jakija pralili kroŭ na spraviadlivaj vajnie suprać voraha.
I heta, biezumoŭna, histaryčnaja padzieja.
«NN»: Kamu naležać paŭnamoctvy ŭznaharodžańnia nacyjanalnymi ŭznaharodami? Vy raspracoŭvajecie miedali asobna dla Abjadnanaha pierachodnaha kabinieta i dla Rady BNR, ci niama pry hetym peŭnaha dublavańnia ŭznaharod? Abiedźvium strukturam, vidavočna, chočacca ŭznaharodžvać prykładna za adny i tyja ž zasłuhi.
Tuman: Sistema ŭznaharod Rady BNR amal całkam sfarmavałasia jašče ŭ 1950-ja hady. My raspracavali dla Rady BNR tolki Miedal za bajavyja zasłuhi, dapracavali detali dyzajnu Miedala Ordena Pahoni, a taksama adaptavali i vykanali etałonnyja vyjavy raniej stvoranych uznaharod BNR, naprykład, znak Ordena Žaleznaha rycara i Miedala partyzana.
Uznaharody, jakija ŭručaje Abjadnany pierachodny kabiniet, my nie razhladajem jak ułasna «uznaharody APK». Heta biełaruskija nacyjanalnyja ŭznaharody, jakija Kabiniet maje prava ŭručać, abapirajučysia na lehitymnaść Śviatłany Cichanoŭskaj jak demakratyčnaha lidara Biełarusi i abranaha prezidenta Biełarusi.
My zychodzim z taho, što hetyja ŭznaharody buduć isnavać daŭžej za Abjadnany pierachodny kabiniet, i viernucca ŭ Biełaruś u jakaści dziaržaŭnych.
My nie bačym prablemy ŭ tym, kali APK i Rada BNR buduć uznaharodžvać adnych i tych ža ludziej (što ŭžo maje miesca) i, mahčyma, za tyja ž samyja ŭčynki. Hetyja orhany dziejničajuć niezaležna adzin ad adnaho i nie kaardynujuć svaje ŭznaharodžańni. Mahčyma, było b metazhodnym, kab jany supracoŭničali ŭ hetaj spravie, nakolki im dazvalajuć statutnyja dakumienty. U lubym vypadku atrymać uznaharodu i ad Rady BNR, i ad APK — heta dadatkovaja pašana dla sapraŭdy zasłužanych ludziej.
Jość jašče adzin subjekt, jaki ŭ ciapierašnich umovach budzie ŭručać niekatoryja biełaruskija nacyjanalnyja ŭznaharody: kamandavańnie Biełaruskaj vyzvolnaj armii (BVA), jakaja ciapier intensiŭna farmujecca i pašyrajecca jak nacyjanalny supraciŭ, pra heta nie zajaŭlajučy.
Naprykład, u miežach nacyjanalnaj sistemy ŭznaharodaŭ nami raspracavany i vyrableny Miedal za dapamohu Biełaruskamu vojsku, jakim buduć uznaharodžvacca, naprykład, vałanciory, jakija dapamahajuć farmavańniu BVA. Taksama jon budzie ŭručacca za asabistuju słužbu ŭ adździełach BVA, partyzanskuju i padpolnuju dziejnaść.
«NN»: Rada BNR raniej stvaryła ceły šerah miedaloŭ, pra ŭznaharodžańnie jakimi amal ničoha nieviadoma. Ci aziralisia na ich pry raspracoŭcy novych miedaloŭ?
Tuman: Rada BNR viadzie adnosna aktyŭnuju pracu pa ŭznaharodžańni, pačynajučy z 2018 hoda, kali 180 čałaviek atrymali Miedal da stahodździa BNR, i ŭznaviła jaje niadaŭna, pačaŭšy ŭručać Miedal Ordena Pahoni i Miedal BNR za bajavyja zasłuhi.
Taksama jość uznaharodžany Ordenam Žaleznaha Rycara hramadska-palityčny dziejač, knihavydaviec i vybitny vajar Mirasłaŭ Łazoŭski (pazyŭny «Myš»), adzin z kamandziraŭ pałka Kalinoŭskaha, na žal — paśmiarotna. Pierad hetym byli ŭznaharodžańni ŭ 1950-ja hady, ale da 2018 hoda ich, chutčej za ŭsio, nie było.
Biezumoŭna, my ŭličvali isnyja ŭznaharody BNR pry raspracoŭcy novych. Heta taksama častka ahulnaj biełaruskaj spadčyny, heta praca našych papiarednikaŭ, i vielmi važna zabiaśpiečyć histaryčnuju pierajemnaść, kab u sistemie adlustroŭvaŭsia bahaty biełaruski histaryčny vopyt.
Bolš za toje, uznaharody BNR — naprykład, Orden Pahoni — niedvuchsensoŭna spasyłajucca na tradycyi dziaržaŭnych uznaharodaŭ časoŭ VKŁ i Rečy Paspalitaj.
Hetuju staražytnuju spadčynu, jakaja jadnaje biełarusaŭ z našymi susiedziami i histaryčnymi chaŭruśnikami (palakami i litoŭcami), my taksama ŭličvajem u našaj pracy. Naprykład, Miedal za bajavyja zasłuhi, raspracavany dla Rady BNR, u svaim dyzajnie adsyłaje da rańniaj viersii miedala ordena Virtuti Militari, zasnavanaha 22 červienia 1792 hoda Stanisłavam Aŭhustam Paniatoŭskim.
«NN»: Uznaharody APK i Rady BNR — heta dźvie niezaležnyja sistemy ci jany ŭsio ž pieraplecieny pamiž saboj?
Tuman: Jak my ŭžo adznačali, sistema ŭznaharod Rady BNR sfarmavałasia jašče ŭ 1950-ja hady, a novaja sistema raspracavana ciapier.
Naša meta ŭ tym, kab u budučaj demakratyčnaj Biełarusi ŭznaharody BNR arhanična ŭvajšli ŭ abnoŭlenuju nacyjanalnuju sistemu ŭznaharodaŭ.
Rada BNR, nakolki my razumiejem, taksama bačyć, što razam ź pieradačaj svajho mandatu ŭładam demakratyčnaj Biełarusi ŭ skład biełaruskaj dziaržaŭnaj sistemy ŭznaharodaŭ buduć pieradadzieny i jejnyja ŭznaharody. Tamu my sprabavali prajektavać novuju sistemu takim čynam, kab hetyja ŭznaharody tam mieli miesca i arhanična dapaŭniali i ŭzbahačali hetu sistemu.
«NN»: APK i Rada BNR vyłučajuć niejkija patrabavańni da ŭznaharod? Ci davodziłasia pierapracoŭvać dyzajn i statuty pad ichnyja pažadańni?
Tuman: My viali dastatkova ščylnuju supracu z Kamisijaj pa ŭznaharodžańniach pry Radzie BNR pry vykanańni dyzajnu Miedala za bajavyja zasłuhi i dapracavanaha dyzajnu Miedala Ordena Pahoni, jaki byŭ raspracavany Radaj BNR. U radnych BNR nazapasiŭsia peŭny vopyt u hetaj śfiery, i supraca była vielmi praduktyŭnaj.
Inšyja ŭznaharody my raspracoŭvali samastojna, abapirajučysia na ŭłasny dośvied, na stvoranuju sistemu i nie razhladali nijakija palityčnyja centry ŭ jakaści zamoŭcaŭ.
«NN»: Zrazumieła, što śpiecyfika emihracyi nakładaje svaje adbitki na raspłanavanaść pracy, tamu zvyčajny padychod, kali raniej zaćviardžaŭsia miedal, a paśla im uznaharodžvali, časam nie spracoŭvaje. Nie pieršy raz zdarajecca, što kahości ŭznaharodžvajuć, ale statut tak nidzie i nie źjaŭlajecca. Ci nie bačycie vy ŭ hetym prablemy reprezientacyi?
Tuman: Ščyra kažučy, u historyi dastatkova prykładaŭ, asabliva ŭ vajenny čas, kali spačatku stvarajuć i ŭručajuć uznaharodu, a potym dapracoŭvajuć statutnyja dakumienty.
U mirny čas, pry najaŭnaści adpaviednaj struktury tak i pavinna być: kožnaja ŭznaharoda maje statut i sfarmulavanyja kryteryi, pa jakich jana ŭručajecca.
Ale vy majecie racyju ŭ tym, što jość niedachopy ŭ reprezientacyi i kamunikacyi — my spadziajemsia, što statuty ŭznaharodaŭ, jakija ŭručaje APK, u chutkim časie buduć apublikavanyja pa anałohii z tym, jak statuty ŭznaharodaŭ Rady BNR apublikavany na sajcie Rady BNR.
«NN»: Čamu byli vybranyja asoby Łarysy Hienijuš i bratoŭ Łuckievičaŭ dla ŭznaharod? Ci nie było hodnych asob z bolš blizkaj minuŭščyny?
Tuman: Łarysa Hienijuš i braty Łuckievičy — heta davoli blizkaja minuŭščyna. Łarysa Hienijuš — praktyčna našaja z vami sučaśnica. My sprabavali adlustravać u sistemie ŭznaharod roznyja losavyznačalnyja etapy historyi Biełarusi: i Respubliku Biełaruś, i Biełaruskuju Narodnuju Respubliku, i Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Ruskaje i Žamojckaje, i Połackaje kniastva.
Zhodny, što postaci našych sučasnych hierojaŭ taksama vartyja ŭvasableńnia ŭ «nahradny mietał», mahčyma, u viedamasnyja ŭznaharody, pamiatnyja nastolnyja miedali, nahrudnyja znaki, śpiecyjalnyja adznaki na pahon vajskoŭca, kali połk budzie nasić imia sučasnaha hieroja, a, mahčyma, budzie stvorana jašče adna dziaržaŭnaja ŭznaharoda. Čas pakaža, a my — hatovyja da pracy.
«NN»: Miedal Francyska Skaryny ŭžo isnuje ŭ Biełarusi, majecca taksama orden Francyska Skaryny. Čym sutnasna novy miedal adroźnivajecca ad ich?
Tuman: Miedal i orden Francyska Skaryny ŭ čas prezidenctva Łukašenki byli istotna dyskredytavanyja. U parušeńnie statutnych dakumientaŭ imi byli ŭznaharodžanyja ludzi, jakija adkryta varoža staviacca da Biełarusi i biełaruskaj kultury, a taksama navat niekatoryja vulharnyja rasiejskija estradnyja śpievaki, što vyhladaje jak abraza i ździek ź Biełarusi.
Tamu Śviatłana Cichanoŭskaja, karystajučysia paŭnamoctvami, jakija joj nadaŭ biełaruski narod, padpisała pastanovu pra zasnavańnie novaj uznaharody, jakuju buduć atrymoŭvać sapraŭdy zasłužanyja ludzi.
Pry hetym zachoŭvajuć svaju siłu ŭznaharody, nadadzienyja biełarusam da listapada 1996 hoda — času ŭzurpacyi Alaksandram Łukašenkam niepadzielenaj dziaržaŭnaj ułady ŭ Biełarusi.
Tyja, chto atrymaŭ miedal i orden Skaryny paśla listapada 1996 hoda paśla vieryfikacyi pavinny buduć abo stracić hetyja ŭznaharody, abo atrymać uznaharody novaha ŭzoru.
Uvohule, paźniejšy los uznaharod, uručanych dyktatarami, viadomy pa histaryčnych prykładach. Časovy ŭrad Rasii skasavaŭ carskija ŭznaharody, tytuły i ranhi ŭ 1917 hodzie, u 1945 hodzie byli skasavany ŭznaharody nacysckaj Niamieččyny, užo ciapier ad raniej uručanych dyktataram uznaharod admovilisia biełarusy, jakija zmahajucca za svabodu Baćkaŭščyny.
Pavodle histaryčnych prykładaŭ taksama viadoma, što dyktatarskija miedali nie buduć nasić ad strachu i ahidy, na hety raz zdradziŭšy ŭžo svajmu kumiru.
Vyrablenyja miedali «Honar i hodnaść»
«NN»: Što da asoby samoha Skaryny. Apošnija daśledavańni navukoŭcaŭ pakazvajuć, što pieršadrukar nie mieŭ vusoŭ, jak ličyłasia raniej, ale na miedali jon vyjaŭleny namalavany ź imi. Čamu?
Tuman: Uzor miedala Francyska Skaryny taki, bo jon abapirajecca na dyzajn staroha miedala.
Taksama chacieli b adkazać krytykam siniaha i žoŭtaha koleraŭ stužki miedala Skaryny: takija kolery mieŭ hierb Francyska Skaryny, raźmieščany na reviersie.
«NN»: Jakija jašče ŭznaharody zastajucca ŭ płanach? Moža, ad jakich-niebudź užo daviałosia admovicca?
Tuman: Prajekt sistemy ŭznaharod na dadzieny momant całkam sfarmavany, raspracavany ichny dyzajn. Zaraz idzie praca nad statutami. Bolšaść miedaloŭ užo vyrablenyja fizična, pa niekatorych praca praciahvajecca. Admaŭlacca ad uznaharodaŭ nam nie davodziłasia.
My adkrytyja da abhruntavanaj i kanstruktyŭnaj krytyki, ale pakul našu pracu bolš zacanili našy apanienty ŭ Biełarusi i jaŭnyja vorahi za miežami Ajčyny. Heta pakazvaje, što my na pravilnym šlachu.
Kryž Adradžeńnia Biełarusi ad Abjadnanaha pierachodnaha kabinieta. Na aviersie profili bratoŭ Ivana i Antona Łuckievičaŭ, na reviersie nadpis «Niachaj žyvie niezaležnaja volnaja Biełaruś»
«NN»: Jakija z uznaharod užo vyrableny i ŭručajucca?
Tuman: Faktyčna ŭručajucca ŭznaharody Rady BNR, u tym liku Miedal BNR za bajavyja zasłuhi, miedal «Honar i hodnaść», Kryž dobrasusiedstva, Miedal Francyska Skaryny novaha ŭzoru. Spadziajemsia, što ŭ chutkim časie APK pačnie ŭznaharodžvać hanarovych biełarusaŭ Kryžam Adradžeńnia Biełarusi, Miedalom imia Łarysy Hienijuš i Miedalom za plonnuju pracu na karyść Biełarusi, a kamandavańnie BVA pačnie ŭručać Miedal za dapamohu Biełaruskamu vojsku.
Žyvahłod pryznała rassyłku praz čat-bot «Sumlennych ludziej» karystalnikam u Biełarusi: Ale nie ŭ pracoŭny čas, paśla 18 hadzin3
Kamientary