Ciurkskija dziaržavy damovilisia pra adziny łacinski ałfavit. Ubaku tolki Kyrhyzstan
Arhanizacyja ciurkskich dziaržaŭ damoviłasia pra pryniaćcie ahulnaha łacinskaha ałfavitu. Adnak hetaja tema zastajecca adčuvalnaj dla Kyrhyzstana, adzinaj dziaržavy-ŭdzielnicy, jakaja pakul nie pierachodzić na novy ałfavit, piša «Radyjo Svaboda».
Piać krain Arhanizacyi ciurkskich dziaržaŭ pieraadoleli šmathadovyja roznahałośsi nakont litar i dyjakrytyčnych znakaŭ i damovilisia pra ahulny łacinski ałfavit dla svaich moŭ, jaki składajecca z 34 litar.
Dla Azierbajdžana, Turcyi i Uźbiekistana, jakija ŭžo vykarystoŭvajuć łacinku, a taksama dla Kazachstana, jaki akurat u pracesie pierachodu z kirylicy, pryniaćcie standartnaha ałfavitu moža akazacca adnosna prostym.
Ale dla Kyrhyzstana, adzinaj dziaržavy ŭ arhanizacyi, jakaja jašče nie pryniała rašeńnia ab pierachodzie na łacinku, ahulny ałfavit zastajecca sprečnym pytańniem starych debataŭ navukoŭcaŭ, palitykaŭ i hramadskaści.
Syrtbaj Musajeŭ, viadomy linhvist, jaki vystupaŭ ad Kyrhyzstana na sustrečy Arhanizacyi ciurkskich dziaržaŭ pa pytańni adzinaha ałfavitu ŭ Baku 9—11 vieraśnia, paviedamiŭ, što prajekt kyrhyzskaha łacinskaha ałfavitu hatovy i čakaje «palityčnaha rašeńnia» prezidenta i parłamienta.
«Dazvoł [pierajści na łacinku] pavinien iści ad prezidenta dziaržavy», — skazaŭ Musajeŭ u intervju kyrhyzskaj redakcyi «Radyjo Svaboda». Pavodle jaho, navukoŭcy mohuć tolki ŭnieści prapanovu, a prymuć jaje ci nie — vyrašaje prezident.
Adnak prezident Kyrhyzstana Sadyr Džaparaŭ ličyć, što krainie jašče rana admaŭlacca ad kirylicy, jakuju naviazała byłym savieckim respublikam Maskva.
«Havaryć pra pierachod kyrhyzskaj movy na łacinku zaŭčasna. Ciapier hetaje pytańnie nie staić, raźvićcio dziaržaŭnaj movy pavinna praciahnucca na kirylicy», — skazaŭ Džaparaŭ padčas letašniaj sustrečy z kiraŭnikom Nacyjanalnaj kamisii dziaržaŭnaj movy i moŭnaj palityki Kanybiekam Asmanalijevym.
Asmanalijeŭ paviedamiŭ parłamientu krainy, što kali «deputaty i prezident prymuć palityčnaje rašeńnie [zamianić kirylicu], to hramadskaść i navukoŭcy Kyrhyzstana hatovyja da pierachodu na łacinski ałfavit».
Linhvist Syrtbaj Musajeŭ prapanavaŭ viersiju łacinskaha ałfavitu dla kyrhyzskaj movy z 28 litar, jakaja, pavodle jaho mierkavańnia, całkam zachoŭvaje faniemnuju strukturu movy.
U jaje asnovie lažyć ałfavit, adaptavany kyrhyzskim linhvistam i palitykam Kasymam Tynystanavym i ŭžyvany ŭ Kyrhyzstanie z 1927 pa 1940 hod. Pavodle słoŭ Musajeva, karekcyju łacinskaha varyjantu kyrhyzskaha ałfavitu ŭ adpaviednaści z adzinym ałfavitam buduć dapracoŭvać — i, mahčyma, abmiarkoŭvać u parłamiencie — tolki paśla taho, jak kraina piarojdzie z kirylicy na łacinku.
Rašeńnie Biškieka admovicca ad kirylicy moža nie spadabacca jahonamu blizkamu sajuźniku Maskvie, jakaja rascenić jaho jak sprobu vyjści z zony rasijskaha ŭpłyvu. Rasijskija palityki nieadnarazova zaklikali Biškiek nie padryvać rolu rasijskaj movy, jakaja maje status aficyjnaj u Kyrhyzstanie.
Adziny ałfavit
Debaty nakont ahulnaha ałfavitu ciurkskich narodaŭ pačalisia amal adrazu paśla raspadu Savieckaha Sajuza, u pačatku 1990-ch hadoŭ, kali Turcyja imknułasia da ŭmacavańnia suviaziaŭ sa svaimi ciurkskimi pabracimami — Azierbajdžanam, Kazachstanam, Kyrhyzstanam, Turkmienistanam i Uźbiekistanam.
Navukoŭcy, jakija padrychtavali kančatkovuju viersiju adzinaha ałfavitu, jaki składajecca z 34 litar, śćviardžajuć, što jon adlustroŭvaje asablivaści ciurkskich moŭ hetych krain.
«Kožnaja litara prapanavanaha ałfavitu reprezientuje roznyja faniemy, jakija sustrakajucca ŭ ciurkskich movach», — havorycca ŭ zajavie, apublikavanaj na sustrečy ŭ Baku.
U kožnaj krainie źmianili niekatoryja litary łacinskaha ałfavitu, kab adlustravać fanietyčnyja asablivaści svajoj movy.
Turcyja pierajšła na łacinski ałfavit u 1928 hodzie, admoviŭšysia ad arabskaha piśma. Inšyja ciurkskija narody karotki čas vykarystoŭvali łacinku ŭ pieršyja hady isnavańnia Savieckaha Sajuza paśla pierachodu z arabicy, adnak paśla Maskva prymusiła adpaviednyja respubliki zamianić łacinku na kirylicu.
Azierbajdžanu spatrebiłasia kala 10 hadoŭ, kab całkam viarnucca da łacinskaha ałfavitu — hety praces pačaŭsia ŭ krainie jašče ŭ śniežni 1991 hoda. Ciapierašni łacinski ałfavit, jaki vykarystoŭvajecca ŭ hetaj krainie Paŭdniovaha Kaŭkaza, składajecca z 32 litar.
Turkmienistan, jaki nie ŭvachodzić u Arhanizacyju ciurkskich dziaržaŭ, ale maje tam status naziralnika, iznoŭ uvioŭ łacinski ałfavit u 1993 hodzie. U najnoŭšaj viersii turkmienskaha ałfavitu na łacinskaj asnovie vykarystoŭvajecca 30 litar, pry hetym u jaho nieadnarazova ŭnosili źmieny.
Uźbiekistan pačaŭ pastupovy pierachod na łacinku ŭ 1993 hodzie, adnačasova vykarystoŭvajučy kirylicu. Kančatkovy varyjant łacinskaha ałfavitu dla ŭźbiekskaj movy, u jakim 29 litar i apostraf dla abaznačeńnia asablivych hukaŭ abo intanacyj, byŭ prezientavany ŭ 2019 hodzie.
Kazachstan płanuje zaviaršyć pierachod na łacinku da 2025 hoda. Paśla doŭhich abmierkavańniaŭ tahačasny prezident Kazachstana Nursułtan Nazarbajeŭ u 2017 hodzie padpisaŭ ukaz ab pastupovaj zamienie kiryličnaha ałfavitu na łacinski. Ałfavit uklučaje 32 litary, niekatoryja huki abaznačajucca z dapamohaj apostrafa.
U skład Arhanizacyi ciurkskich dziaržaŭ uvachodziać Kyrhyzstan, Kazachstan, Uźbiekistan, Turcyja i Azierbajdžan. Turkmienistan, Vienhryja i niepryznanaja dziaržava Paŭnočny Kipr majuć status naziralnikaŭ.
Kamientary