Sieviaryn Kviatkoŭski. 75 hadoŭ tamu

75 hadoŭ tamu

1924-y. Užo mała zastałosia biełarusaŭ, jakija pamiatajuć toj hod. Biełaruś padzielenaja Ryskaj damovaj. Na Ŭschodzie balšaviki budujuć «novaje žyćcio», na Zachadzie palaki adnaŭlajuć Reč Paspalituju. Dla žycharoŭ «abiedźviuch Biełarusiaŭ» hałoŭnaje, što ŭžo čatyry hady, jak skončyłasia vajna. Možna pieradychnuć i pačać ładkavać haspadarki i siemji, chto «pad pryhniotam panskim», chto «na leninskim šlachu».

1924-y — «liberalny» čas dla ŭsich biełarusaŭ. Jašče nie padniali hałavy polskija šavinisty, jašče nie pačalisia masavyja «raskułačvańni». Z abodvuch bakoŭ polska-savieckaj miažy pracujuć biełaruskija škołki i kulturnickija arhanizacyi. U Savieckaj Biełarusi navat pravodzicca «palityka biełarusizacyi». 3 sakavika Ŭsierasiejski Centralny vykanaŭčy kamitet prymaje pastanovu ab viartańni BSSR terytoryi Padniaproŭja, aproč Homielskaha i Rečyckaha pavietaŭ. (Jany buduć dałučanyja ŭ śniežni 1926 hodu.) Na ŭsiu moc kvitnieje NEP. Stvarajecca «Biełkaapsajuz». A taksama akcyjanernyja tavarystvy «Radyjoviaščańnie» i «Biełdziaržkino».

Pačynaje vychodzić dziciačy časopis «Biarozka». Stvarajecca Biełaruski muzyčny technikum, a ŭ BDU pačynajuć daśledavańni pa kaloidnaj chimii. Pravodziacca pieršyja respublikanskija spabornictvy pa lohkaj atletycy...

U Miensku Jan Skryhan debiutuje vieršami ŭ peryjodycy; Andrej Aleksandrovič i Anatol Volny vydajuć zbornik vieršaŭ «Kamsamolskaja nota»; Izi Charyk — paemu «Mienskija bałaty»; Michaś Čarot — zbornik apaviadańniaŭ «Viesnachod». U Vilni vychodzić zbornik vieršaŭ Kazimiera Svajaka «Maja Lira».

U Koŭnie Vacłaŭ Łastoŭski vydaje «Padručny rasiejska-kryŭski (biełaruski) słoŭnik», jaki pieravydaduć faksymilnym sposabam u 1990 hodzie ŭ Miensku. Słoŭnik dahetul źjaŭlajecca bestseleram. U Vilni Francišak Alachnovič vydaje pieršuju biełaruskuju teatraznaŭčuju pracu «Biełaruski teatar». Tam ža ŭ Vilni A.Vasileŭski pačynaje vypusk biełaruskaha humarystyčna-satyryčnaha časopisa «Avadzień». Časopis vychodziŭ da 1925 hodu dva razy na miesiac... A ŭ Japonii Akutahava Runoske vydaje zbornik psychadeličnych navelaŭ «Vosień»; naradžajecca druhi słavuty japonski piśmieńnik — Koba Abe...

Pačałosia budaŭnictva Pakroŭskaha saboru ŭ Baranavičach.

Zrešty, «liberalnym» hety hod možna nazvać adno ŭ paraŭnańni z budučyniaj, pra jakuju jašče nichto nie zdahadvajecca. Pad upłyvam «pieramožnych pośpiechaŭ» va Ŭschodniaj Biełarusi biełaruskija zachodniki raspačynajuć aktyŭnuju dziejnaść pa «sacyjalizacyi» hramadzkaha žyćcia. U 1924 stvarajecca padpolny Kamunistyčny Sajuz Moładzi Zachodniaj Biełarusi, jaki pierad zakryćciom u 1938 naličvaŭ 3500 čalcoŭ. 12—14 traŭnia prachodzić VIII źjezd KP(b) Biełarusi.

Z 14 lutaha 1924 pa 19 krasavika 1926 hodu ŭ Vilni vydavałasia dva razy na tydzień hazeta «Hołas Biełarusa». Redaktaram-vydaŭcom byŭ Mikoła Šyła. (Źjaŭlajecca vieršyk «Biełaruś, maja staronka, kutok ciemnaty. Žyvy Šyła, Hryb, Mamońka, budzieš žyć i ty».) Hazeta «krytyčna analizavała palityku polskaha ŭradu», a perspektyvy vyzvolnaha ruchu Biełarusi źviazvała z BSSR, za što była začynienaja. Pryčym, Šyłu «začynili» na niekalki hadoŭ.

22 vieraśnia ŭ Vilni pačynaje vychodzić štotydniovik «Hramadzki Hołas», hazeta Biełaruskaj Časovaj Rady, arhanizacyi, jakaja krytykavała jak BNR, hetak i BSSR. Nie prymała «kamunizujučaj idealohii i revalucyjnych metadaŭ» biełaruskaha pasolskaha klubu ŭ polskim Sejmie, «pamiarkoŭna krytykavała palityku polskaha ŭradu». Jak vynik, praisnavała tolki da 28.1.1926, bo ŭ baraćbie «sacyjalistyčnych biełarusaŭ» i «kapitalistyčnych palakaŭ» nie zastałosia dla jaje pamiarkoŭna-centrysckaha miesca…

Što da «prostych ludziej», dyk jany najbolš turbavalisia ŭ źviazku z hrašovymi reformami, jakija pravodzilisia ŭ Polščy i SSSR. Zachodnija biełarusy mianiali tahačasnyja polskija «fanciki» na «narmalnyja hrošy» (z 1.1.1924). U krasaviku 1917 u Polščy źjavilisia akupacyjnyja «marki polskija», jakija z 1918 byli časovaj valutaj u adnoŭlenaj Respublicy. Kali ŭ 1917 najbujniejšaja kupiura mieła naminał 1000, dyk u 1923 na samaj vialikaj kupiury krasavałasia ličba 10 000 000. Pry abmienie adzin złoty byŭ roŭny 800 000 marak.

U tym samym hodzie ŭschodnija biełarusy mianiali «sovdienznaki» na «sapraŭdnyja hrošy». Praŭda, za try hady isnavańnia «znakaŭ» naminał banknotaŭ dapoŭz adno da piacidziesiaci tysiačaŭ. Mienavita stolki davali za adzin «sapraŭdny» rubiel. Rubiel budzie spaŭzać sabie pacichu ŭ inflacyjnaje bałota, až pakul u 1937 hodzie jaho nie pryviažuć da dalara.

Chtości jechaŭ u Ameryku, chtości — vučycca ŭ Maskvu, Varšavu ci jaki Raterdam…

Da pieršaj chvali kalektyvizacyi zastavałasia piać hadoŭ, da prychodu ŭ Zachodniuju Biełaruś «pieršych savietaŭ» — piatnaccać, da pačatku masavych karnych ekspedycyjaŭ fašystaŭ — vasiamnaccać.

Sieviaryn Kviatkoŭski