Mikoła Ramanoŭski. Jak skłaniać hamunkulusa?

 Jak skłaniać hamunkulusa?

U “NN” №33 ad 13 žniŭnia “Chranalohija kłanavańnia” pačynajecca z taho, što ŭ 1818 h. “Mery Šeli napisała słynny raman ab hamunkulusie “Frankienštajn, albo Sučasny Prametej”.

Pakiniem ubaku viečnaje pytańnie, što lepš — “ab” ci “pra”. Ale ci pravilna napisana “ab hamunkulusie” — ci nia treba “ab hamunkulusu”? Jak i ŭ analahičnych vypadkach: pry caru abo pry cary? ab Kupału ci ab Kupale?

Pavodle biełaruskich hramatyk, kančatki miesnaha skłonu adzinočnaha liku ŭ mužčynskim rodzie zaležać ad charaktaru asnovy i ad taho, asabovy nazoŭnik pierad nami ci nie. Pahledzimo, što kažuć hramatyki pra kančatki asabovych nazoŭnikaŭ.

Tak, Taraškievič pisaŭ (“Biełaruskaja hramatyka dla škoł”, Druhoje koła, lekcyja 7, § 17):

“Miesny skłon adz. liku maje čatyry kančatki -je, -i, -y, -u.

U pradmietnikach ź ćviordym zyčnym pierad kančatkam znachodzim -je: dub — na dubie, pry stale, u młynie, u kažusie, u harosie.

Pradmietniki na -ž, -š, -č, -c, -r majuć -y: na daždžy, u kašy (koš), na nažy, u bary i h. d. Adnak, tyja pradmietniki, jakija paznačajuć asoby, najčaściej majuć -u: ab kupcu, pry Ryhoru, Łukašu, ab Marcinkieviču i h.d. [...]”.

Jak bačym, kančatak -u tut fiksujecca nie dla ŭsich asabovych nazoŭnikaŭ, a tolki dla tych, što majuć asnovu na zaćviardzieły zyčny.

Jazep Losik u svaim “Biełaruskim pravapisie” padrabiazna raśpisaŭ, jakija kančatki byvajuć pry kožnym typie asnovy i jakija pry hetym adbyvajucca čarhavańni. Kančatak -u dla asabovych nazoŭnikaŭ jon taksama źviazvaje z asnovami na zaćviardzieły, a jašče — dapaŭniajučy Taraškieviča — z asnovami na zadniejazyčnyja (-h, -k, -ch) i ź ćviordymi asnovami, za jakimi idzie kančatak -a:

“3) a) Kali imieńniki mužč. rodu z asnovaju na zaćviardziełyja huki: ž, č, š, c, r paznačajuć asobu čałavieka, to miesny skłon maje adnolkavy kančatak z davalnym, heta značyć—u: k mužu—pry mužu, Łukašu—na Łukašu, Bahdanoviču—pry Bahdanoviču, Hryhoru—na Hryhoru, kupcu—na kupcu, niemcu—pa niemcu, kitajcu—pry kitajcu.

b) U miesnym skłonie taksama budzie kančatak u (jak i ŭ davalnym), kali imieńniki mužč. i nijakaha rodu majuć asnovu na k: na suku, u Miensku, u Słucku, pry čałavieku, ab vaŭku; na voku, na vieku, u małaku.

v) U imieńnikach mužč. r. z kančatkam na a (ź ćviordaju asnovaju) u miesnym i davalnym skłonie čaściej byvaje kančatak u, choć užyvajucca i zvyčajnyja kančatki, napr.: pry mužčynu, na starastu, pry Kupału, na Maniušku, taksama i pry Janku, pry baćku, na dziadźku, pa sabaku i pad.

Uvaha: Kali imieńniki mužč. i nijakaha rodu majuć asnovu na h ci ch, to miesny skłon moža mieć taksama kančatak u, jak i z asnovaju na k: u strachu, na parohu, u vuchu, na voku; ale kali hartannaja asnova źmiakčajecca, to budzie kančatak je ci y: u strasie, na parozie, pa vusie, na vocy; tolki zaŭsiody “na šlachu”.

Anton Losik (Jazepaŭ brat) u svaim “Biełaruskim pravapisie” 1943 h. (pad akupacyjaj) pašyryŭ hetaje praviła na ŭsie asabovyja nazoŭniki, u tym liku imiony ŭłasnyja:

“Uvaha. Pradmietniki mužčynskaha rodu z roznymi asnovami jak zaćviardziełymi, tak i ź ćviardymi i miakkimi, kali aznačajuć asobu, čałavieka, dyk u miesnym skłonie majuć kančatak -u (ju): Łukaš — pry Łukašu, Hryhor — na Hryhoru, ciaślar — ab cieślaru, tokar — ab tokaru, niemiec — ab niemcu, japoniec — ab japoncu, a taksama: ab Lavonu, ab Tarasu, na Ihnatu, ab Michasiu, pry kavalu i h.d.”

Možna było b dumać, što hetaje radykalnaje praviła achoplivaje i tyja vypadki, u jakich, pavodle Taraškieviča i Jazepa Losika, musiła stajać -je albo -y. Ale ni Taraškievič, ni Losik nie dajuć u adpaviednych parahrafach prykładaŭ asabovych nazoŭnikaŭ ź inšymi asnovami; tamu hetaje pytańnie zastajecca adkrytym.

U “Praviłach biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi” 1959 h., pra jakija ŭsie čuli, ale jakija mała chto bačyŭ, miesny skłon asabovych nazoŭnikaŭ razhladajecca tolki ŭ dadatku I — “Zaŭvahi ab ułasnych imionach i proźviščach”. Tam bačym farmuloŭki, radykalniejšyja za tyja, što davaŭ Jazep Losik. Kančatki -u (-ju) tut vystupajuć u imionach i proźviščach “asobaŭ mužčynskaha rodu, jakija kančajucca na miakki zyčny, j, zadniejazyčnyja (h, k, ch), šypiačyja (ž, dž, č, š), r i c” (§ 7), a “kali proźviščami słužać nazvy pradmietaŭ nijakaha rodu, a taksama nazvy pradmietaŭ, rod jakich vyrazna nie vystupaje, to takija proźviščy skłaniajucca tolki tady, kali ich nośbitami źjaŭlajucca asoby mužčynskaha rodu” (§ 5); u apošnim vypadku majem “ab Šyłu, ab Sukału... ab Biadulu... ab Pičetu...”. Nie padpadajuć pad hetaje praviła “imiony i proźviščy asobaŭ mužčynskaha rodu, jakija kančajucca na ćviordy zyčny i ŭ” (§ 6: ab Jakubie, ab Hlebie...) i proźviščy, jakimi słužać “nazvy pradmietaŭ žanočaha rodu (za vyklučeńniem proźviščaŭ na - i nienacisknyja -ha, -ka, -cha)... niezaležna ad rodu ich nośbitaŭ” (§ 3: ab Ziaziuli, ab Bulbie, ab Skarynie...).

Adchilajučysia ŭbok, nie mahu nie pryvieści zaŭvahu da §5, pad jakoj padpisaŭsia b, mabyć, luby sučasny puryst, i jakaja niepasredna tyčycca razhladanaha nami radka pra hamunkulusa:

“U biełaruskaj movie ŭłasnyja imiony i proźviščy ŭ značeńni ab”iektu hutarki ŭžyvajucca pieravažna nie ŭ miesnym, a ŭ vinavalnym skłonie z prynazoŭnikam pra, naprykład: pra Hanku, pra Justynu, pra Vasila, pra Alesia, pra Siarhieja, pra Cita, pra Kupału, pra Kołasa, pra Skarynu, pra Kulašova, pra Majbaradu”.

Narešcie, akademičnaja Hramatyka biełaruskaj movy 1962 h. (s.53) prymaje dla ahulnych asabovych nazoŭnikaŭ normu, vyznačanuju Antonam Losikam:

“2. Kančatak -u (-ju) ŭ miesnym skłonie adzinočnaha liku majuć nastupnyja katehoryi nazoŭnikaŭ mužčynskaha rodu:

a) ahulnyja asabovyja nazoŭniki niezaležna ad charaktaru asnovaŭ: (ab, pry) bratu, synu, traktarystu, paetu, sałdatu, haspadaru, mužu, bajcu, kavalu, rataju, budaŭniku, koniuchu, mietałurhu, kamsorhu, archieołahu, leksykołahu, dramaturhu.

Dalej prykłady z Čornaha (pry bratu), Kołasa (pa synu), Hartnaha (ab synu), Kołasa (ab paetu), Čarota (ab kamsamolcu synu), Kupały (ab... haspadaru).

Zaŭvaha. Užyvańnie kančatka -je ŭ ahulnych asabovych nazoŭnikach ź ćviordaj asnovaj, kančatka -y ŭ nazoŭnikach z asnovaj na r, ž (dž), š, č (šč) ci kančatka -i ŭ nazoŭnikach ź miakkaj asnovaj i asnovaj na j nia ličycca sučasnaj litaraturnaj normaj, choć u mastackaj litaratury takija vypadki i sustrakajucca”.

Dalej prykłady hetych nienarmatyŭnych užyvańniaŭ z Čornaha (pa synie), Kulašova (ab bracie), Biaduli (ab rycary), Kołasa (ab revalucyjanery, pry cary).

“b) Ułasnyja imiony i proźviščy na r, ž (dž), š, č (šč), c, na miakkija zyčnyja, na j i na h, k, ch: (ab) Alaksandru, Mieležu, Ołdrydžu...”

Nastupnaja zaŭvaha znoŭ ža kaža, što kančatak -y/-i ŭ adpaviednych imionach i proźviščach “nie źjaŭlajecca sučasnaj litaraturnaj normaj. Takija vypadki sustrakajucca ŭ movie mastackaj litaratury 20—30-ch hadoŭ XX st.”.

Pry hetym toj ža punkt b) vyznačaje:

“Ułasnyja imiony i proźviščy na ćviordy zyčny i na -ŭ u miesnym skłonie adzinočnaha liku majuć kančatak -je: (ab) Hlebie, Maksimie, Astapie, Tarasie, Ihnacie, Kołasie, Kulašovie, Kalumbie, Čarocie”.

Voś ža, bačym, što Taraškievič śpiarša zafiksavaŭ kančatak -u tolki dla asabovych nazoŭnikaŭ (u tym liku imionaŭ ułasnych) z asnovaju na zaćviardzieły. Jazep Losik pašyryŭ hetaje praviła na asnovy na -k (i častkova na astatnija zadniejazyčnyja). Anton Losik pajšoŭ dalej i zapatrabavaŭ hetaha kančatku dla ŭsich asabovych nazoŭnikaŭ, niezaležna ad typu asnovy i ad taho, ułasnaje imia pierad nami ci ahulnaje. “Praviły...” 1959 h. pryznačyli kančatak -u/-ju ŭsim imionam ułasnym mužčynskaha rodu, akramia tych, što majuć asnovu na ćviordy zyčny i na -ŭ (uklučna z proźviščami farmalna nijakaha rodu), abminajučy pytańnie pra imiony ahulnyja. Narešcie, akademičnaja “Hramatyka” 1962 h., zhadžajučysia z “Praviłami...” 1959 h. u tym, što tam było sfarmulavana jaŭnym čynam (kančatki -e/-je, -y/-i dla peŭnych katehoryjaŭ imionaŭ ułasnych), dla ŭsich astatnich vypadkaŭ vymahaje kančatku -u.

Takaja raźbiežnaść praviłaŭ častkova tłumačycca tym, što ŭ havorkach formy “ab synu” i “ab synie” sustrakajucca ŭpieramiežku pa ŭsioj Biełarusi (akramia Bieraściejščyny, dzie kažuć “ob synovy”), a adnaje pieravažnaje formy tut biełaruskija dyjalekty nia viedajuć.

U razhledžanych nami hramatykach vidać etapy farmavańnia praviła litaraturnaje movy, jakoje ŭźnikła na asnovie faktaŭ dyjalektnaha maŭleńnia, ale dalej raźvivałasia i ŭdakładniałasia ŭžo ŭ ramkach systemy litaraturnaje movy. Nakolki adpaviadajuć hetaj systemie asobnyja kančatki dla ŭłasnych i ahulnych imionaŭ, raźmiežavanyja na asnovie “Praviłaŭ...” 1959 h. “Hramatykaj” 1962 h., — vyrašyć čas i praktyka. Ale pašyreńnie kančatkaŭ -je/-e i -i/-y (ab hamunkulusie, ab Alaksandry, ab Kupale, ab Vasili — zamiest “ab hamunkulusu, Alaksandru, Kupału, Vasilu”), jakija ciapierašnim časam husta sustrakajucca pry asabovych nazoŭnikach i ŭ dziaržaŭnych, i ŭ niezaležnych vydańniach, tłumačycca ŭpłyvam rasiejskaje movy, dzie takija kančatki — norma.

Vierniemsia da hamunkulusa. “Hamunkulus” (homunculus), pavodle ŭjaŭleńniaŭ siaredniaviečnych alchimikaŭ, — čałaviek, jakoha mahčyma atrymać štučnym čynam, u prabircy. Dasłoŭna hetaje łacinskaje słova značyć “čałaviečak”, “słaby, niahodny, niezdalaščy čałaviek”. Vidać, nazoŭnik hety adušaŭlony.

Takim čynam, Mery Šeli napisała svoj raman kali nie “pra hamunkulusa”, to “ab hamunkulusu” — ale nie “ab hamunkulusie”.

Darečy, jašče adna zaŭvaha. Raman Mery Šeli nazyvaŭsia “Frankenstein”. Pa-rasiejsku jaho nazvu pieradajuć tak, jak tam pryniata pieradavać niamieckija proźviščy: “Frankienštiejn”. “NN” heta padpraviła pad ciapierašniaje niamieckaje litaraturnaje vymaŭleńnie: “Frankienštajn”. Adnak raman napisany anhličankaju i pa-anhielsku, i na movie aryhinału jaho nazva hučyć “Frankienstajn”. Pakul hety raman nie pierakładzieny na biełaruskuju movu, nia varta, mabyć, papraŭlać kazie chvost: lepš abo pieradavać nazvu ŭ aryhinalnym vymaŭleńni, abo — u najbolš viadomym i pašyranym, choć by i praz rasiejskuju movu.

Mikoła Ramanoŭski