Navuka
Na asnovie rastaropšy
Raspracavany novy srodak ad chvarobaŭ piačonki
Novy hiepatapratektar — preparat dla palapšeńnia dziejnaści piačonki — byŭ raspracavany dziakujučy tamu, što ŭ mienskim Bataničnym sadzie byŭ vypadkova vyjaŭleny novy sort rastaropšy — raśliny, padobnaj da dziadoŭniku.
U šyroka razreklamavanych lekaŭ “Esencyjale forte”, jakija vyrablajuć u Rasiei, źjaviŭsia biełaruski kankurent. Pieršy ajčynny hiepatapratektar stvorany na katedry bijachimii Biełdziaržuniversytetu. Praŭda, kliničnyja vyprabavańni preparatu skončacca tolki praz dva hady, a kupić jaho ŭ aptecy možna budzie ŭ 2005 h.
Jak paviedamiŭ “NN” zahadčyk katedry Ŭładzimier Kurčanka, patreba ŭ preparacie vializnaja: abjadnańnie “Farmacyja” vydatkoŭvaje štohod na zakupku zamiežnych analahaŭ 500 tys. dalaraŭ. Darahija leki, ale nieabchodnyja chvorym na raznastajnyja formy hiepatytu, cyrozu, žoŭciekamianiovaj chvaroby. Na suśvietnym rynku viadomyja vytvorcy takich preparataŭ — Vuhorščyna, Niamieččyna, Rasieja. U Biełarusi dahetul takija leki nie vyrablalisia: ich kuplali ŭ Rasiei j Vuhorščynie (niamieckija byli zanadta darahija, tamu “Farmacyja” ad ich admoviłasia).
Raspracoŭcy biełaruskaha hiepatapratektaru, što doŭžyłasia bolš za hod, dapamahła vypadkovaść. U Bataničnym sadzie NAN Biełarusi byŭ vyjaŭleny novy sort rastaropšy (Silybum), jakuju vykarystoŭvajuć jak syravinu dla flavalihnanu — asnoŭnaha składniku preparatu. U zamiežnych analahach hety sort nie ŭžyvajecca. Miž tym, daśledavańni biełaruskich navukoŭcaŭ pakazali, što dziejańnie lekaŭ, vyrablenych na bazie novaha sortu rastaropšy, budzie bolš ustojlivym.
Rastaropša, jak paviedamiła “NN” zahadčyca labaratoryi lekavych raślinaŭ Bataničnaha sadu Lidzija Kucharava, była zaviezienaja ŭ Biełaruś niekalki hadoŭ tamu. Vierahodna, toje, što raśliny pachodzili z roznych miescaŭ, i paspryjała źjaŭleńniu novaha sortu. Ciapier u Bataničnym sadzie zajmajucca metanakiravanym raźviadzieńniem novaha sortu rastaropšy.
Zahadka antyhravitacyi
Z časoŭ adkryćcia zakonu suśvietnaha pryciahnieńnia razmovy pra efekty antyhravitacyi ŭsprymalisia jak fantazii. Na toje zakon i suśvietny, kab jamu padparadkoŭvałasia ŭsio ŭ Suśviecie. Nia vyklučana, što sytuacyja moža źmianicca, kali budzie zdabytaje eksperymentalnaje paćvierdžańnie vynikaŭ pracy rasiejskaha navukoŭca Jaŭhiena Padkletnava, zroblenaj jašče ŭ 1992 h. u labaratoryi zvyšpravadnikoŭ Technalahičnaha ŭniversytetu Tampere (Finlandyja). Praŭda, biełaruskija navukoŭcy ŭ realistyčnaści hetaha sumniajucca.
Tady Padkletnavu ŭdałosia zafiksavać adnapracentnuju stratu vahi pradmietami, źmieščanymi nad vialikim zvyšpravodnym dyskam, raskručanym pieramiennym elektryčnym tokam da 5000 abarotaŭ u chvilinu.
Paŭtaryć eksperyment Padkletnava pakul nichto nia zdoleŭ. Ale sproby jość. U stvareńni antyhravitacyjnaha prybora zacikaŭlenaja karparacyja “Boinh”. NASA vydatkavała ŭniversytetu Ahaja (ZŠA) hrant u 600 tys. dalaraŭ na stvareńnie analahu aparata Padkletnaha, vyprabavańni jakoha planujecca pačać užo ŭ vieraśni. Pracujuć nad hetaj prablemaj taksama brytanskija, japonskija, francuskija i kanadzkija ŭstanovy, ale svaje plany jany pakul trymajuć u sakrecie.
Teoryju źjavy, jakuju naziraŭ Padkletnaŭ, raspracavała jašče ŭ 1989 h. Niń Li z universytetu Ałabamy (ZŠA). Efekt jana źviazvaje sa zdolnaściu ijonaŭ zvyšpravadnika pahłynać vialikija kolkaści enerhii ŭ pieramiennym mahnitnym poli. Pry ŭzhodnienym ruchu hetych ijonaŭ lakalnaja źmiena hravitacyjnaha pola moža być zarehistravanaja. A fizyk Rejmand Čao z Kalifarnijskaha ŭniversytetu ŭ Berkli niadaŭna apublikavaŭ svajo tłumačeńnie źjavy. Jon ličyć, što pad uździejańniem elektramahnitnych chvalaŭ na zvyšpravadnik moža źjaŭlacca hravitacyjnaje vypramieńvańnie, jakoje j vyklikaje lakalnyja źmieny hravitacyjnaha pola. Ciapier jon planuje eksperyment, kab spraŭdzić svaju teoryju.
Adnak prafesar Jaŭhien Taŭkačoŭ, jaki pracuje ŭ mienskim Instytucie fizyki NAN, da sensacyi stavicca skieptyčna. “Nad pieraadoleńniem siły hravitacyi bilisia mnohija navukoŭcy. U Rasiei svaim časam ukłali dziasiatki miljonaŭ dalaraŭ u raspracoŭku hetaj idei. Adnak usio marna. Antyhravitacyja mahčymaja ŭ makraśviecie (dla jejnaha apisańnia ŭ fizycy jość sposaby), ale ŭ mikraśviecie, na Ziamli, — heta niemahčyma. Kali robiacca zajavy, što antyhravitacyja dasiahnutaja na Ziamli, možna adnaznačna skazać, što heta blef”.
Chutkaść śviatła źmianiłasia
Chutkaść śviatła mahła źmienšycca za miljardy hadoŭ, što minuli ad uźniknieńnia Suśvietu, paviedamlajuć aŭstralijskija fizyki. A kali chutkaść śviatła niepastajannaja, dyk i Albert Ajnštajn pamylaŭsia. I jahonaja teoryja adnosnaści razam sa znakamitaj roŭnaściu E=mc2 lacić u śmietnicu.
Fizyki hruntujucca na nazirańniach za dalokimi ad Ziamli kvazarami — abjektami, padobnymi da zorak, ale ŭ miljardy razoŭ jarčejšymi za ich. U ich spektry vidać charakternyja pałosy, jakija pakinuli peŭnyja atamy. Akazvajecca, što siońnia — naprykład, u spektry Sonca — hetyja samyja atamy pakidajuć trochi inšy śled. Mohuć być dźvie pryčyny takoj anamalii: albo ŭ minułym chutkaść śviatła była bolšaja, albo zarad elektrona byŭ mienšy.
Fizyki davodziać, što apošni nia moh źmianicca, bo heta supiarečyła b fundamentalnym zakonam isnavańnia “čornych dzirak”.
Versija ž pra toje, što ŭ dalokim minułym śviatło mieła bolšuju chutkaść, dazvoliła b raźviazać šerah kasmalahičnych zahadak. Adna ź ich — dzivosnaje padabienstva častak kosmasu, jakija pry siońniašniaj chutkaści śviatła nia mieli nijakich mahčymaściaŭ kantaktavać pamiž saboj. A kali pamiž imi nie było kantaktaŭ, čamu ž jany padobnyja, jak bliźniaty?
Pa-druhoje, kali ŭžo my musim vyciahnuć adnu z cahlin z muru teoryi adnosnaści, dyk čamu b nie kranuć inšych, naprykład, aksijomy, što chutkaść śviatła nielha pieravysić? Što tady zrobicca? Źjavicca šanc pralacieć praz usiu Halaktyku mienš čym za 100 tysiač hadoŭ.
Havorki pra źmienu fizyčnych kanstantaŭ za praciahły čas nie supiarečać teoryi fizyki. My prosta nia možam zaŭvažyć hetyja źmieny, bo jany vielmi pavolnyja. Kali ŭjavić hihancki suśvietny hadzińnik, dyk čałaviečaje žyćcio budzie vymiaracca pa sekundnaj strełcy, a chutkaść hetych źmienaŭ — pa hadzinnaj.
Darohaŭ da Stoŭnchiendžu nia budzie
Stoŭnchiendž, kapišča bronzavaha vieku, što mieścicca ŭ Vialikaj Brytanii, pablizu horadu Sołsbery, naležyć da liku pomnikaŭ historyi i kultury suśvietnaha značeńnia. Asnovu jaho ŭtvaraje koła stajačych kamianioŭ, jakija zadajuć napramki na punkty niebaschiłu, źviazanyja sa značnymi astranamičnymi padziejami, u pryvatnaści, ź letnim soncavarotam. Miarkujecca, što ludzi abžyli hetyja miaściny jašče 10 tys. hadoŭ tamu. Sam pomnik datujecca 2300 h. da n.e. i, akramia astranamičnaha pryznačeńnia, vykarystoŭvaŭsia jak miesca rytualnych pachavańniaŭ plamiennych pravadyroŭ.
Štohod pomnik naviedvajuć 800 tys. turystaŭ z usiaho śvietu. Prychilniki neapahanskaha ruchu New Age źjaždžajucca tudy śviatkavać letni soncavarot. Heta nia moža nie adbivacca na stanie navakolla Stoŭnchiendžu. Kab palepšyć sytuacyju i stvaryć dla naviednikaŭ bolš ramantyčnyja ŭmovy, brytanski ŭrad, jak paviedamiła ahienctva “Reuters”, raspracavaŭ plan viartańnia Stoŭnchiendžu da žyćcia. Plan praduhledžvaje zakryćcio blizkich da pomnika daroh, a taksama pieranos na bolšuju adlehłaść aŭtastajanak. Razłohi paloŭ navokał paspryjajuć uznaŭleńniu aŭry manumentalnaha spakoju hetaha ŭnikalnaha miesca. Hetkija źmieny buduć kaštavać uradu 89 młn. dalaraŭ.
U Biełarusi padobnych pa składanaści pomnikaŭ pakul nia vyjaŭlena. Adnak archieolah Edvard Zajkoŭski daśledavaŭ na paŭdniovym bierazie Janavaha voziera na Połaččynie zbudavańnie ź vializnych abčasanych kamianioŭ, jakoje, na žal, da našaha času zachavałasia nie najlepšym čynam.
Bałota źjeła harady
Indziejcy maja sami vyklikali sytuacyju, jakaja prymusiła ich pakinuć vialikija harady i šukać novaj žyćciovaj prastory, — zališni ŭpłyŭ na navakolnaje asiarodździe pazbaviŭ ich vady. Da takoj vysnovy pryjšła hrupa vučonych pad kiraŭnictvam Nikałasa Daninha i Vernana Skarbara z universytetu horadu Cyncynaci.
Archiealahičnyja raskopki pravodzilisia ŭ nizinach siońniašniaje Hvatemały i Belizu. Navukoŭcy analizavali adkłady ŭ naturalnych vapniakovych muldach, tak zvanych “bajas”. Ciapier heta tvań, ale jašče 2000 hadoŭ tamu na jaje miescy byli hłybokija aziory. Pablizu ich až čatyry tysiačy hadoŭ tamu pačali źjaŭlacca harady maja. A kala 950 h. n.e. žychary raptoŭna pakinuli mnohija ź ich. Pachavanyja ŭ džunhlach, harady maja byli nanoŭ adkrytyja tolki ŭ siaredzinie XIX st. Adnak archieolahi dahetul nie znajšli nijakich śladoŭ vojnaŭ, epidemij ci stychijnych biedztvaŭ, jakija mahli b abhruntavać paśpiešlivuju mihracyju z haradoŭ, dzie sotni hadoŭ viravała žyćcio.
Na dumku amerykanskich vučonych, scenar byŭ prosty: nasielnictva rasło, voryva pašyrałasia za košt lasoŭ. Heta paskarała eroziju hleby, daždžy vymyvali ziamlu ŭ aziory, raźmieščanyja ŭ muldach. Praces hety pačaŭsia pryblizna ŭ 400 h. n.e. I za nastupnyja 600 hadoŭ bajas z žyćciadajnych azioraŭ pieratvarylisia ŭ bałoty.
U haradach, jakija nia źnikli ŭ toj peryjad, archieolahi vyjavili składanyja systemy źbirańnia i nazapašvańnia vady. Paśla hetaha nie ździŭlaje, što ŭ toj čas štučnyja vadajomy zrabilisia nieadjemnaj častkaj landšaftu mnohich novych haradoŭ.
“Našy adkryćci — heta vyraznaja pieraściaroha sučasnym ludziam. Jany pakazvajuć, nakolki zhubnyja vyniki źmianšeńnia płoščy trapičnych lasoŭ”, — pišuć navukoŭcy, padkreślivajučy, što na svaje vočy bačyli, jak źmianiŭsia landšaft. Na pačatku 90-ch, kali vučonyja ŭpieršyniu naviedali paŭdniovyja rajony Hvatemały, lasy zajmali tut 80—90% terytoryi. Siońnia hetyja abšary amal biaźlesnyja.
Antrapahiennyja kryzysy — davoli častaja źjava ŭ historyi, miarkuje archieolah Mikoła Kryvalcevič. Jany viadomyja pa archiealahičnych daśledavańniach i Ameryki, i Eŭropy, i Akijanii. “U Biełarusi hetaja źjava nie vyvučałasia: tut patrabujecca ščylnaje supracoŭnictva archieolahaŭ i ekolahaŭ. A ŭ Polščy i Ŭkrainie takija daśledavańni vialisia. Tak, u Polščy na miažy IV—III tysiačahodździaŭ da n.e. byli vyniščanyja lasy na značnaj terytoryi, i nasielnictva musiła źmianić haspadarčuju stratehiju: zaniacca hadavańniem žyvioły zamiž raniejšaha ziemlarobstva. Tudy, dzie ludzi nie zmahli prystasavacca da ekalahičnych źmienaŭ, pryjšło inšaje nasielnictva. Toje samaje zdaryłasia i na terytoryi Ŭkrainy, dzie ŭ III tysiačahodździ da n.e. źnikła viadomaja trypolskaja kultura. Ja ŭpeŭnieny, što i na terytoryi Biełarusi padobnaje byvała”, — kaža navukoviec.
Kamientary