«Ня меч і шчыт бароняць мову, а — дасканалы твор». Гэты верш польскага клясыка Цыпрыяна Норвіда актуальны і для Беларусі. Што думае ягоны перакладчык пра ступень абароненасьці беларускай мовы — юрыдычнымі законамі і шэдэўрамі, напісанымі на ёй?
Госьцем перадачы «Вольная студыя» на Радыё Свабода — беларускі паэт, грамадзянін Расеі й жыхар Вільні Алег Мінкін.
— Алег, даволі працяглы час ты не падаваў аніякіх вестак пра сябе. Чым займаўся ў апошнія гады?
— Апошнія гады я гастарбайнічаў на будоўлях Масквы. Цяпер ужо не гастарбайнічаю, увогуле нідзе не працую — на пэнсіі. Прафэсія ў мяне інжынэр-электрык, на будоўлях яна запатрабаваная. Я і раней працаваў на маскоўскіх будоўлях, а трапіўшы туды ўжо з добрым досьведам, стварыў брыгаду, у якой былі пераважна кыргізы ды ўзбэкі. Кіргізы — самыя добрыя працаўнікі, яны адказныя, мэнталітэт іхны блізкі да нашага. У іх менш намазаў, яны больш гарэлкі п’юць. Дарэчы, усе масквічы зьдзіўляліся, як я адразу адрозьніваў узбэка ад кыргіза… З 1991 году (зь перапынкамі) я жыву ў Вільні, але сёньня мяне там нічога не трымае. Хіба прывычка. Працаваць на будоўлях ці дзе яшчэ я больш не хачу. Ня тое што стаміўся — проста жыцьцё вельмі кароткае. Хацелася б інтэлектуальна трохі папрацаваць. Напрацовак у мяне шмат, перакладаў розных, добра было б нейкія замовы мець.
— Працуючы на будоўлях, ці ўдавалася пісаць?
— Я пішу цыклямі. Скажам, апошні па часе выданьня мой зборнік «Пэнаты» цалкам складаецца зь вершаваных цыкляў. Падчас працы ў Маскве я напісаў два цыклі — паводле Амара Хаяма і «Гастарбайтар». Увогуле, калі займаешся справамі, далёкімі ад літаратуры, тады паэзія прыходзіць да цябе ў нейкім такім нерушы.
— У Менск ты прыехаў як удзельнік Стральцоўскага паэтычнага фэстывалю. Дзясяткі паэтаў, публічныя выступы, дыскусіі — наколькі табе цікава сустракацца з калегамі ў такім фармаце?
— Фэстываль «Вершы на асфальце» для мяне найперш пазнаваўчая імпрэза. Ці ня першая такая ў жыцьці. Вядома, у Літве падобныя фэстывалі таксама адбываюцца, скажам, там ёсьць «Паэтычная вясна» — таксама прыяжджаюць паэты з розных краёў. У першыя гады жыцьця ў Вільні я ўдзельнічаў у такіх імпрэзах. Паўтаруся, для мяне гэта вельмі пазнаваўча, паколькі цяпер я неяк адстаў ад сучаснага літаратурнага жыцьця. Стральцоўскі фэстываль дазволіў мне ў канцэнтраваным выглядзе адчуць, што такое сучасная паэзія і ўбачыць жывых творцаў.
— Калісьці ў «Анкеце Свабоды» (была такая рубрыка на нашым радыё) ты прызнаўся, што ня бачыш і не адчуваеш свайго чытача. А хіба такое магчыма — пісаць у пустэчу?
— Магчыма, чаму ж не. Мне насамрэч найперш цікавы сам акт тварэньня. Гэта вельмі рэдкі стан — ён находзіць на цябе незалежна ад таго, ты па вуліцы ідзеш ці высока на рыштаваньнях сядзіш. Гэты стан прыходзіць і трывае пэўны час. І ты толькі просіш Бога, каб ён не зьнікаў, трымаеш яго ў сабе. Ён можа пратрымацца гадзіну ці адзін дзень. У мяне бываў па некалькі дзён. Потым стан той зьнікае і можа месяцамі ці нават гадамі да цябе не вяртацца. Са мной так. Пры перакладах — адчуваньні зусім іншыя. Тады запаляесься натхненьнем паэта, якога перакладаеш. А далей — мне ўжо нецікава. Раней, калі быў маладзейшы, імкнуўся надрукавацца. Цяпер такога імкненьня няма. Можа, прыйдзе такі час, што не захочацца і на паперу пераносіць узьніклыя радкі. А што да жывых кантактаў з паэтамі… Я ведаць асабіста паэтаў не хачу. Нават не хацеў бы сустрэцца з тымі, якія ўжо даўно памерлі і паэзію якіх я люблю. Напрыклад, з Анатолем Сысам. Я нават шкадую, што яго ведаў. Вершы ў яго цудоўныя — мне іх дастаткова. Хто ведае, можа быць, і пра мяне нехта так скажа.
— Ужо дэбютная твая кніжка «Сурма» мела шмат хвалебных водгукаў у друку. Вось што пісала, напрыклад, Зоська Верас у лісьце да Алеся Белакоза ў 1985 годзе: «У мінулым тыдні Арсень Ліс прывёз мне маленькую кніжачку вершаў. Гэта цуд — ня вершы! Не магу ад іх адарвацца. Мова, зьмест вершаў — зачароўваюць, яны нібыта просьценькія, але глыбокія па зьмесьце Кожны вечар бяру тую кніжку — прачытаць хоць пару вершаў, глынуць сьвежага паветра». А хто ўплываў на тваё станаўленьне як паэта?
— Яшчэ са студэнцкіх гадоў у мяне быў вельмі багаты збор замежнай клясыкі. Усякай — кітайскай, японскай, старажытнагрэцкай, рымскай — усё, што хочаш. Былі і расейскія паэты ўлюбёныя. Да выданьня першай кніжкі я прыйшоў ужо ўнутрана сьпелым паэтам. Што праўда, пачынаў пісаць па-расейску. Слабенькія вершыкі былі. Беларуская паэзія мяне спачатку наогул не цікавіла. Я не адчуваў ні Купалу, ні Коласа, хіба толькі Багдановіч мне запомніўся са школы. Помню, прачытаў ягоны верш «Б’ецца, ўецца шпаркі, лёгкі, сінякрылы матылёк…» і з гэтымі радкамі ў галаве паехаў вучыцца ў Маскву. А вярнуўся назад ужо абазнаным у сусьветнай паэзіі. А да беларушчыны прыйшоў пасьля таго, як пазнаёміўся ў Вільні з Вінцэсем Мудровым і Ўладзімерам Арловым — яны ўжо ў той час былі сьвядомымі беларусамі, мелі свае суполкі. Вось яны і пачалі на мяне ўплываць. Ня вельмі каб пасьпяхова. Потым Арлоў, здаецца, сказаў: «Пачытай Караткевіча». А я тады працаваў у Гомелі інжынэрам, каля гатэлю быў шапік, дзе я і набыў кнігу Караткевіча «Зь вякоў мінулых». Сеў, разгарнуў і адразу натрапіў на апавяданьне «Сіняя-сіняя». Там інсургент Пятрок ратуе нейкую арабскую дзяўчынку. Я прачытаў тое апавяданьне, і мяне адразу прабіла беларуская сьвядомасьць. З захапленьня Караткевічам. Хлопцы цэлы год мяне апрацоўвалі, а я ў адзін момант стаў беларусам — праз Караткевіча. Вось самы галоўны ўплыў на мяне — «Сіняя-сіняя». Ну, а калі ўжо рыхтаваў да друку «Сурму», мне так неназойліва, але істотна дапамог Янка Сіпакоў.
— У цябе ёсьць верш «Хата» — мне ён падаецца праграмным. Эпіграфам там — радкі Францішка Багушэвіча: «Я ня кіну хаты, хоць вы мяне рэжце, не пайду да вас я, хіба у арэшце». Для кагосьці літаратура XIX стагодзьдзя (ды й ладнай часткі ХХ-га) безнадзейна састарэла і ня можа нічога даць новым пакаленьням. Ты так ня думаеш?
— У псыхааналітыка Карла Юнга ёсьць такі панятак — «калектыўны архэтып». Ён складаецца тысячагодзьдзямі й прысутнічае ў сьвядомасьці кожнага чалавека. Гэта вечнае, што жыве ў нашай падсьвядомасьці незалежна ад таго, да якой школы ці пакаленьня мы належым. Калі паэт у сваёй творчасьці закранае гэты архэтып — насустрач яму душа адгукаецца. З Багушэвіча якраз вобраз беларускай хаты і пачаўся. Здаецца, Антон Луцкевіч пісаў, што ў паэзіі нашай перамог напрамак да патрыярхальнай вёскі — тае самае хаты. У гэту сыстэму ўкладваецца і Колас, і Купала. Я пераасэнсаваў вобраз літаратурнай беларускай хаты, мне захацелася наблізіць яе да нейкай транстэндэнцыі, да мэтафізыкі. Хата ў нас ужо нешта мэтафізычнае. Я лічу, што нашы сучасныя паэты сьціплыя і палахлівыя ў гэтым пытаньні. Яны адважныя толькі ў рыфмаваньні, у розных цікавых хадах, заклапочаныя, каб іх было цікава слухаць. У чым я яшчэ раз пераканаўся на Стральцоўскім фэсьце. Але нашай сучаснай паэзіі відавочна не хапае мэтафізыкі.
— Не магу не згадаць і плён тваёй перакладчыцкай дзейнасьці. Найперш гэта кнігі польскіх клясыкаў Цыпрыяна Норвіда, Баляслава Лесьмяна і Леапольда Стафа. Перакладаючы, ты аддаеш ці, наадварот, узбагачаесься сам?
— У кожнага сапраўднага паэта свой паэтычны сьвет. Сьвет гэты можа быць вельмі загадкавы, вельмі цікавы, якога ты не чакаў. Калі блукаеш у такім сьвеце, то пачынаеш сам мяняцца. На маю думку, перакладчык павінен залазіць у скуру паэта і пісаць ад яго імя. Асабліва калі перакладае не выпадкова. Я не люблю, калі калектыўныя зборнікі робяць — бяруць, напрыклад, Чэслава Мілаша і накідваюць у кнігу з розных бакоў па вершу. Самым чужым і незразумелым для мяне быў Норвід. Я доўга ня мог зразумець ягоны сьвет, знайсьці ў сабе штосьці сугучнае. Але знайшоўшы — узбагаціўся. Разумееш, калі паэт роўны і блізкі табе, ты пачынаеш чытаць і як бы ўжо ведаеш, чым усё скончыцца. Калі паэт слабейшы, то скрозь ідзе донарства — ты аддаеш. Скажам, перакладаючы Паўла Грабоўскага, я проста замучыўся. Гэта добры лірык, шчыры ўкраінскі патрыёт, але… Дзіўны з гледзішча паэтыкі Баляслаў Лесьмян. Усё, што ў яго душы, ён можа на паперы адлюстраваць. Вось заўсёды скардзяцца, што «мысль изреченная есть ложь», а ў Лесьмяна няма такога, гэта адрозьнівае яго ад усіх астатніх. Норвід — ён першапраходзец. Да яго была рамантычная польская паэзія — зразумела, што з гэтым зьвязана. А Норвід прыйшоў і сказаў, што польская паэзія — гэта абрыдлая ўсім сечка і мазурка. І пачаў уводзіць у паэзію маральныя катэгорыі. Вельмі цікава было зь ім працаваць. Стафа мяне вельмі прасіў перакласьці Васіль Сёмуха, які загадваў перакладамі ў выдавецтве «Мастацкая літаратура». За савецкім часам усё было проста. Быў выдавецкі плян, прыходзіш, табе даюць паэта, можна нават выбраць, які табе падабаецца, ды яшчэ і грошы атрымаеш потым. Стаф і Лесьмян — гэта вельмі розныя творцы, гэта як ноч і дзень. Для нагляднасьці прывяду дзьве цытаты. Спачатку зь верша «Пчолы» Стафа:
«Залатыя князёўны, увішныя пчолы,
служкі верныя працы і мудрасьці боскай,
трункам Пяста гасьцінным вы поіце вёску,
здабываеце сьвечкі пабожным касьцёлам».
А вось «Пчолы» Лесьмяна:
«У глухім сутарэньні, у змроку жыльлёвым,
дзе нябыт замест даху нябожчыкам служыць,
пэўнай ноччу адвечнай (для нас жа — ліпнёвай)
загуло штось праз сон… сьмерць наструніла вушы.
Гэта — пчолы, што зьбіліся ў цемры са шляху,
заляцелі ў край мёртвых, бы ў вулей гаротны».
— Сапраўды, як дзень і ноч. Нядаўна ў Дзень роднай мовы я выступаў у Бабруйску і цытаваў Норвіда ў тваім перакладзе: «Ня шчыт і меч бароняць мову, а — дасканалы твор». Узьнікла нават невялічкая дыскусія. Усё ж, можа быць, і нейкае абарончае заканадаўства мове не зашкодзіць?
— Я гэты верш часта чытаў змагарам за родную мову. Калі ладзіліся нейкія імпрэзы, мяне стараліся выкарыстаць, каб я нейкі палітычны плякат прыдумаў. Ты ж паэт, казалі, напішы нам плякат. Сапраўды, якое можа быць змаганьне за мову, калі на гэтай мове няма добрых твораў? Ніякі закон тут не дапаможа.
— Калі ты гаварыў пра часіны, а нават дні натхненьня, я прыгадаў, што ты склаў першы і адзіны пакуль беларускі слоўнік рыфмаў. Навошта ён? Не ўяўляю, як паэт Мінкін падбірае рыфмы па слоўніку.
— Што ж тут неўяўляльнага? Бывае так, што рыфма падказвае, штурхае цябе, заводзіць у нечаканую, цікавейшую прастору. Рыфма — гэта нешта жывое. Так што ў слоўнік рыфмаў я зазіраю. Радзей — калі пішу сам. Часьцей — калі перакладамі займаюся. У мяне ўсё ж тэхнічная адукацыя — ratio працуе таксама. Я склаў яшчэ адзін слоўнік — беларуска-расейскіх адпаведнікаў. Скажам, як перакласьці на расейскую «Жыве Беларусь!» і г.д. Іншая справа, што мова, на якой мы размаўляем, гэта суцэльныя калькі з расейскай. «Як справы», «да пабачэньня» і падобнае. Так фармуецца калькаванае мысьленьне. І гэта вялікая праблема. Я жыву ў Вільні — ізалявана ад беларускай мовы, у Маскве таксама не было з кім пагаварыць. Атрымліваецца, што ў жыцьці я практычна не размаўляю па-беларуску, невядома, на якой мове думаю, хутчэй за ўсё — па-расейску.
— Ты думаеш па-расейску?
— Мне здаецца — так. Я проста хуценька перакладаю, калі размаўляю па-беларуску. У мяне і грамадзянства расейскае. Прыняў у свой час, каб бесьперашкодна выяжджаць на заробкі. Так сталася… Але калі я чую беларускую мову, то ўжо машынальна адзначаю ўсе калькі. Мова ў нашых старэйшых пісьменьнікаў яшчэ была не закалькаваная, хоць і яны ўжо вучыліся ў савецкіх школах. А наша пакаленьне… Вось нябожчык Анатоль Сыс. Калі мы апошнім разам зь ім сустрэліся, незадоўга да яго сьмерці, ён слухаў мяне і ўсё паўтараў: «Калька, калька, калька». Я тады не зусім разумеў, а цяпер ведаю, пра што ішла гаворка. У нашым штодзённым маўленьні вельмі многа калек, гэта мора, у якім беларуская мова можа патануць.
Алег Мінкін нарадзіўся ў 1952 годзе на Магілёўшчыне. Закончыў Маскоўскі інстытут інжынэраў сельска-гаспадарчай вытворчасьці. Працаваў электрамантажнікам, інжынэрам у сыстэме «Галоўтранснафта», будаўніком, рэдагаваў газэту «Рунь». Аўтар трох паэтычных зборнікаў, пераклаў на беларускую мову кнігі Цыпрыяна Норвіда, Баляслава Лесьмяна, Леапольда Стафа. Жыве ў Вільні.
Комментарии