Как шляхтич Эйсмонт притворился московитом и другие истории из истории Жабера - замка, который штурмовали два короля
Если ехать из Минска по трассе М1 и, не доезжая до Березы, повернуть на Дрогичин, пишет археолог Сергей Линевич, через полчаса попадешь в небольшую деревню Жабер на правом берегу реки Ясельда. Жители этих мест с энтузиазмом объяснят, где находится «шведская плотина», насыпанная армией Карла XII, покажут место замка князей Вишневецких, упомянут фамилию коменданта Бутмана и расскажут об осаде и сдаче замка, а также о том, как археологи нашли клад в «несколько пудов звонкого серебра».
Але ў легендах захаваўся толькі невялічкі фрагмент гісторыі аднаго з найбольш баяздольных замкаў Вялікага Княства Літоўскага часоў Паўночнай вайны.
Эпізод першы. Каму вайна…
У гістарычных крыніцах першыя згадкі пра маёнтак Жабер адносяцца да сярэдзіны XVІ стагоддзя. Вядома, што на сярэдзіну XVІІ-га існавалі вёска Жабер і двор Жабер, якія належалі шляхецкім родам Дольскіх і Язерскіх. У дадатак двор арандаваў шляхціц Войцех Станіслаў Чарвінскі. І ён, мяркуючы па далейшых падзеях, не дужа сябраваў з суседзямі.
Падчас Вялікай вайны 1654—1667 гадоў, а дакладней у 1660-м, калі маскоўскае войска пад камандаваннем ваяводы Івана Хаванскага ішло з Берасця, адзін з атрадаў напаў на суседняе мястэчка Хомск. Скарыстаўшыся момантам, мясцовы шляхціц Дамінік Эйсмант вырашыў пажывіцца маёмасцю Чарвінскага. Ён сабраў дваццаць сябрукоў, яны прыкінуліся маскоўскімі салдатамі і з крыкам «Рубі! Рубі!» захапілі двор Жабер. Пры гэтым Эйсмант настолькі адказна падышоў да маскіроўкі, што слуга Чарвінскага, ратуючыся ад «маскоўцаў», са страху ледзь не патануў у рацэ.
Абарончых умацаванняў у Жаберы тады яшчэ не было. З пісьмовых крыніц вядома, што атрад Эйсманта разрабаваў два свірны, пограб і бровар.
Эпізод другі. Замак? Давайце два!
Дык хто ж і калі паставіў у Жаберы замак, аб які пасля ледзь не зламае зубы непераможны шведскі кароль?
Будаваўся ён на загад палкоўніка Яна Караля Дольскага. За час свайго бурлівага жыцця Дольскі бараніў інтарэсы Вялікага Княства ў войнах са Швецыяй, Расійскай дзяржавай, Асманскай імперыяй. Яго шанаваў кароль Рэчы Паспалітай Ян ІІІ Сабескі, і пры канцы жыцця Дольскі займаў пасаду маршалка ВКЛ. А пачынаў ён свой шлях да ўладных вышыняў пінскім падкаморыем — гэта значыць, чалавекам, які вырашае зямельныя спрэчкі. Жабер, як мы памятаем, быў падзелены паміж Дольскімі і Язерскімі… Але падкаморы ў хуткім часе спрэчку вырашыў і завалодаў маёнткам адзін.
Дасягнуўшы ўладных вяршыняў, Дольскі распачаў умацаванне сваіх маёнткаў у Пінскім павеце. Ён заклаў два замкі: у Караліне — прадмесці Пінска і ў Жаберы. Замкі будавалі згодна з пашыранай у той час старагаландскай фартыфікацыйнай сістэмай. Галоўную ролю адыгрывалі не высокія каменныя сцены і вежы, якія лёгка можна было разбурыць гарматным агнём, а земляныя насыпы, бастыёны і равы з вадой.
Пры планаванні абароны першасная роля адводзілася артылерыі і агняпальнай зброі, а трапіць у замак можна было толькі праз пад’ёмны мост.
Эпізод трэці. Як гетман Вішнявецкі прыватызаваў дзяржаўную артылерыю
Пабудова абодвух умацаванняў была скончаная да 1690 года. Жыў Ян Дольскі ў Жаберскім замку. Каралін быў для яго рэзідэнцыяй святочнага дня. Пасля смерці гаспадара ў 1696-м усю яго маёмасць успадкавала жонка Ганна. А калі і яна пакінула гэты свет, замкі дасталіся Міхаілу Сервацыю Вішнявецкаму, іх пасынку і адначасова мужу адзінай дачкі Дольскіх, Кацярыны.
Вішнявецкі таксама выкарыстоўваў Жаберскі замак як рэзідэнцыю.
Новы гаспадар максімальна яе ўмацаваў: звёз у Жабер палову дзяржаўнай артылерыі ВКЛ. Гэта было нескладана: Вішнявецкі займаў пасаду польнага, а пасля вялікага гетмана літоўскага і распараджаўся дзяржаўнымі рэсурсамі як уласнымі.
Ва ўмовах слабой цэнтральнай улады і магнацкага самаўпраўства ў ВКЛ у ХVІІ—ХVІІІ стагоддзях карупцыя была пашыранай з’явай. А зліццё дзяржаўнай і прыватнай маёмасці на побытавым узроўні было хутчэй нормай, чым выключэннем. Аднак, як пакажа далейшая гісторыя, дзеянні Вішнявецкага былі прадыктаваныя канкрэтнай палітычнай сітуацыяй.
Эпізод чацвёрты. Як суседзі са шведамі сябравалі
У 1697 годзе ў балтыйскім рэгіёне адбылася падзея, якая карэнным чынам змяніла палітычны расклад у Еўропе. У Швецыі, адной з наймагутнейшых краін рэгіёна, памёр кароль Карл ХІ. На вольнае месца прыйшоў ягоны 15-гадовы сын Карл ХІІ.
Суседзі адразу ж пачалі прыглядацца да зручнейшых і смачнейшых кавалкаў шведскай тэрыторыі.
У хуткім часе ўсе зацікаўленыя — Данія, Саксонія, Рэч Паспалітая і Рускае царства — аб’ядналіся ў Паўночны саюз.
Інтарэсам Рэчы Паспалітай было вяртанне Інфлянтаў. Так называліся заваяваныя шведамі ў 1660-м тэрыторыі былога Лівонскага ордэна, якія раней падпарадкоўваліся Рэчы Паспалітай, цяпер гэта частка Латвіі ды Эстоніі. У 1697 годзе на трон Рэчы Паспалітай сеў саксонскі курфюрст Аўгуст ІІ Моцны, і адной з умоў яго абрання было якраз вяртанне Інфлянтаў.
У лютым 1700-га саксонская армія пачала аблогу Рыгі, аднак праз некалькі месяцаў адступіла. У сакавіку кароль Даніі Фрэдэрык ІV распачаў баявыя дзеянні ў Гальштэйн-Гаторпскім герцагстве, а ў жніўні расійскія войскі рушылі ў кірунку Нарвы. Аднак шведскі кароль адным ударам, правёўшы бліскучы марскі дэсант пад Капенгагенам у жніўні 1700-га, вывеў з вайны Данію. У лістападзе 1700-га ён нанёс катастрафічную паразу войску Пятра І пад Нарвай. Наступнай пазнаёміцца з войскамі Карла ХІІ давялося Рэчы Паспалітай.
Эпізод пяты. Карл ХІІ у палескай багне
Рэч Паспалітая — краіна немалая, вайсковыя камунікацыі расцягнутыя, шляхта шматлікая ды яшчэ і Расійская дзяржава побач. Гэтыя праблемы малады кароль вырашаў з халоднай прагматычнасцю. Каб абараніць вайсковыя камунікацыі, было вырашана не пакідаць у тылах ніякіх умацаваных пунктаў. (Тады і былі паўзрываныя многія беларускія замкі, накшталт Наваградскага.)
Каб адцягнуць увагу шляхты, Карл ХІІ дабіўся змяшчэння з пасады Аўгуста ІІ і абрання каралём Рэчы Паспалітай лаяльнага сабе Станіслава Ляшчынскага. Гэта прывяло да ўнутранага расколу ў дзяржаве і пачатку грамадзянскай вайны.
Шведскаму войску супрацьстаяла толькі шляхта, верная Аўгусту ІІ, якую падтрымлівалі войскі Расіі. А кіраваў супрацівам вялікі гетман літоўскі, вядомы нам уладальнік Жаберскага замка Міхал Сервацый Вішнявецкі. І ў 1706-м Швецыя распачала супраць яго ваенную кампанію.
У красавіку Карл ХІІ пераследаваў расійскія войскі пад камандаваннем Георга Бенедыкта Агільві. Яны зімавалі ў Гродне і, дзякуючы паводцы на Нёмане, змаглі адступіць без бою ў кірунку Кіева. Шведскія войскі рушылі на Пінск, каб перахапіць ворага, аднак ім зноў перашкодзіла паводка, гэтым разам на Прыпяці. У Пінску шведы зразумелі, што дагнаць рускую армію не атрымаецца. І Карл ХІІ распачаў выкананне другой часткі плана — знішчэнне антышведскага супраціву.
З усіх замкаў палескага рэгіёна найбольш моцным і падрыхтаваным да баявых дзеянняў быў Жабер. Міхал Сервацый Вішнявецкі сканцэнтраваў тут гарнізон з 815 жаўнераў, узмацніўшы шасцю дзясяткамі гармат. Нават шведскія афіцэры былі ўражаныя: замак меў чатыры бастыёны, глыбокі роў і быў дадаткова ўмацаваны палісадамі. Падысці да яго можна было толькі з усходняга боку, а з трох астатніх яго прыкрывалі багна і рака Ясельда.
Шведы блакавалі замак 5 мая. 9-га на дапамогу ім падышоў чатырохтысячны корпус Юхана Аўгуста Меерфельта. Але камендант замка палкоўнік Ян Бутман трымаў абарону. 12 мая пад замкам з’явіўся кароль Станіслаў Ляшчынскі. Ён запатрабаваў капітуляцыі, аднак гарнізон адказаў гарматнымі залпамі.
Тады пад Жабер прыбыў сам Карл ХІІ. Ён азнаёміўся з сітуацыяй і накіраваўся ў Пінск па цяжкую артылерыю, без якой замак узяць было немагчыма.
Бутману ў апошні раз прапанавалі здацца. У выпадку далейшай абароны дзеянні гарнізона разглядаліся б як бунт супраць караля Станіслава Ляшчынскага. А гэта значыла, што ўсіх абаронцаў чакае смяротнае пакаранне. Камендант вытрымаў яшчэ суткі, і толькі калі шведы пачалі шыхтавацца для штурму, выкінуў белы сцяг.
Абаронцы замка былі ўзятыя ў палон, арсенал спалены, а сам замак зруйнаваны. З таго часу ён ніколі не аднаўляўся. Засталася толькі гісторыка-культурная каштоўнасць Рэспублікі Беларусь «Рэшткі былога замка Вішнявецкіх».
Комментарии