Jak šlachcic Ejsmant prykinuŭsia maskoŭcam dy inšyja historyi z historyi Žabiera — zamka, jaki šturmavali dva karali
Kali jechać ź Minska pa trasie M1 i, nie dajazdžajučy da Biarozy, paviarnuć na Drahičyn, piša archieołah Siarhiej Linievič, praz paŭhadziny patrapiš u nievialičkuju viosku Žabier na pravym bierazie raki Jasieldy. Žychary hetych miaścin ź impetam patłumačać, dzie lažyć «šviedskaja hrebla», nasypanaja vojskam Karła CHII, pakažuć miesca zamka kniazioŭ Višniavieckich, zhadajuć proźvišča kamiendanta Butmana i raspaviaduć pra abłohu i zdaču zamka, a taksama pra toje, jak archieołahi znajšli skarb u «niekalki pudoŭ zvonkaha srebra».
Ale ŭ lehiendach zachavaŭsia tolki nievialički frahmient historyi adnaho z najbolš bajazdolnych zamkaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha časoŭ Paŭnočnaj vajny.
Epizod pieršy. Kamu vajna…
U histaryčnych krynicach pieršyja zhadki pra majontak Žabier adnosiacca da siaredziny XVI stahodździa. Viadoma, što na siaredzinu XVII-ha isnavali vioska Žabier i dvor Žabier, jakija naležali šlachieckim rodam Dolskich i Jazierskich. U dadatak dvor arandavaŭ šlachcic Vojciech Stanisłaŭ Čarvinski. I jon, miarkujučy pa dalejšych padziejach, nie duža siabravaŭ z susiedziami.
Padčas Vialikaj vajny 1654—1667 hadoŭ, a dakładniej u 1660-m, kali maskoŭskaje vojska pad kamandavańniem vajavody Ivana Chavanskaha išło ź Bieraścia, adzin z atradaŭ napaŭ na susiedniaje miastečka Chomsk. Skarystaŭšysia momantam, miascovy šlachcic Daminik Ejsmant vyrašyŭ pažyvicca majomaściu Čarvinskaha. Jon sabraŭ dvaccać siabrukoŭ, jany prykinulisia maskoŭskimi sałdatami i z krykam «Rubi! Rubi!» zachapili dvor Žabier. Pry hetym Ejsmant nastolki adkazna padyšoŭ da maskiroŭki, što słuha Čarvinskaha, ratujučysia ad «maskoŭcaŭ», sa strachu ledź nie patanuŭ u race.
Abarončych umacavańniaŭ u Žabiery tady jašče nie było. Ź piśmovych krynic viadoma, što atrad Ejsmanta razrabavaŭ dva śvirny, pohrab i brovar.
Epizod druhi. Zamak? Davajcie dva!
Dyk chto ž i kali pastaviŭ u Žabiery zamak, ab jaki paśla ledź nie złamaje zuby niepieramožny šviedski karol?
Budavaŭsia jon na zahad pałkoŭnika Jana Karala Dolskaha. Za čas svajho burlivaha žyćcia Dolski baraniŭ intaresy Vialikaha Kniastva ŭ vojnach sa Šviecyjaj, Rasijskaj dziaržavaj, Asmanskaj impieryjaj. Jaho šanavaŭ karol Rečy Paspalitaj Jan III Sabieski, i pry kancy žyćcia Dolski zajmaŭ pasadu maršałka VKŁ. A pačynaŭ jon svoj šlach da ŭładnych vyšyniaŭ pinskim padkamoryjem — heta značyć, čałaviekam, jaki vyrašaje ziamielnyja sprečki. Žabier, jak my pamiatajem, byŭ padzieleny pamiž Dolskimi i Jazierskimi… Ale padkamory ŭ chutkim časie sprečku vyrašyŭ i zavałodaŭ majontkam adzin.
Dasiahnuŭšy ŭładnych viaršyniaŭ, Dolski raspačaŭ umacavańnie svaich majontkaŭ u Pinskim paviecie. Jon zakłaŭ dva zamki: u Karalinie — pradmieści Pinska i ŭ Žabiery. Zamki budavali zhodna z pašyranaj u toj čas starahałandskaj fartyfikacyjnaj sistemaj. Hałoŭnuju rolu adyhryvali nie vysokija kamiennyja ścieny i viežy, jakija lohka možna było razburyć harmatnym ahniom, a ziemlanyja nasypy, bastyjony i ravy z vadoj.
Pry płanavańni abarony pieršasnaja rola advodziłasia artyleryi i ahniapalnaj zbroi, a trapić u zamak možna było tolki praz padjomny most.
Epizod treci. Jak hietman Višniaviecki pryvatyzavaŭ dziaržaŭnuju artyleryju
Pabudova abodvuch umacavańniaŭ była skončanaja da 1690 hoda. Žyŭ Jan Dolski ŭ Žabierskim zamku. Karalin byŭ dla jaho rezidencyjaj śviatočnaha dnia. Paśla śmierci haspadara ŭ 1696-m usiu jaho majomaść uspadkavała žonka Hanna. A kali i jana pakinuła hety śviet, zamki dastalisia Michaiłu Siervacyju Višniavieckamu, ich pasynku i adnačasova mužu adzinaj dački Dolskich, Kaciaryny.
Višniaviecki taksama vykarystoŭvaŭ Žabierski zamak jak rezidencyju.
Novy haspadar maksimalna jaje ŭmacavaŭ: źvioz u Žabier pałovu dziaržaŭnaj artyleryi VKŁ. Heta było nieskładana: Višniaviecki zajmaŭ pasadu polnaha, a paśla vialikaha hietmana litoŭskaha i rasparadžaŭsia dziaržaŭnymi resursami jak ułasnymi.
Va ŭmovach słaboj centralnaj ułady i mahnackaha samaŭpraŭstva ŭ VKŁ u ChVII—ChVIII stahodździach karupcyja była pašyranaj źjavaj. A źlićcio dziaržaŭnaj i pryvatnaj majomaści na pobytavym uzroŭni było chutčej normaj, čym vyklučeńniem. Adnak, jak pakaža dalejšaja historyja, dziejańni Višniavieckaha byli pradyktavanyja kankretnaj palityčnaj situacyjaj.
Epizod čaćviorty. Jak susiedzi sa šviedami siabravali
U 1697 hodzie ŭ bałtyjskim rehijonie adbyłasia padzieja, jakaja karennym čynam źmianiła palityčny raskład u Jeŭropie. U Šviecyi, adnoj z najmahutniejšych krain rehijona, pamior karol Karł CHI. Na volnaje miesca pryjšoŭ jahony 15-hadovy syn Karł CHII.
Susiedzi adrazu ž pačali pryhladacca da zručniejšych i smačniejšych kavałkaŭ šviedskaj terytoryi.
U chutkim časie ŭsie zacikaŭlenyja — Danija, Saksonija, Reč Paspalitaja i Ruskaje carstva — abjadnalisia ŭ Paŭnočny sajuz.
Intaresam Rečy Paspalitaj było viartańnie Inflantaŭ. Tak nazyvalisia zavajavanyja šviedami ŭ 1660-m terytoryi byłoha Livonskaha ordena, jakija raniej padparadkoŭvalisia Rečy Paspalitaj, ciapier heta častka Łatvii dy Estonii. U 1697 hodzie na tron Rečy Paspalitaj sieŭ saksonski kurfiurst Aŭhust II Mocny, i adnoj z umoŭ jaho abrańnia było jakraz viartańnie Inflantaŭ.
U lutym 1700-ha saksonskaja armija pačała abłohu Ryhi, adnak praź niekalki miesiacaŭ adstupiła. U sakaviku karol Danii Frederyk IV raspačaŭ bajavyja dziejańni ŭ Halštejn-Hatorpskim hiercahstvie, a ŭ žniŭni rasijskija vojski rušyli ŭ kirunku Narvy. Adnak šviedski karol adnym udaram, pravioŭšy bliskučy marski desant pad Kapienhahienam u žniŭni 1700-ha, vyvieŭ z vajny Daniju. U listapadzie 1700-ha jon nanios katastrafičnuju parazu vojsku Piatra I pad Narvaj. Nastupnaj paznajomicca z vojskami Karła CHII daviałosia Rečy Paspalitaj.
Epizod piaty. Karł CHII u paleskaj bahnie
Reč Paspalitaja — kraina niemałaja, vajskovyja kamunikacyi raściahnutyja, šlachta šmatlikaja dy jašče i Rasijskaja dziaržava pobač. Hetyja prablemy małady karol vyrašaŭ z chałodnaj prahmatyčnaściu. Kab abaranić vajskovyja kamunikacyi, było vyrašana nie pakidać u tyłach nijakich umacavanych punktaŭ. (Tady i byli paŭzryvanyja mnohija biełaruskija zamki, nakštałt Navahradskaha.)
Kab adciahnuć uvahu šlachty, Karł CHII dabiŭsia źmiaščeńnia z pasady Aŭhusta II i abrańnia karalom Rečy Paspalitaj łajalnaha sabie Stanisłava Laščynskaha. Heta pryviało da ŭnutranaha raskołu ŭ dziaržavie i pačatku hramadzianskaj vajny.
Šviedskamu vojsku supraćstajała tolki šlachta, viernaja Aŭhustu II, jakuju padtrymlivali vojski Rasii. A kiravaŭ supracivam vialiki hietman litoŭski, viadomy nam uładalnik Žabierskaha zamka Michał Siervacyj Višniaviecki. I ŭ 1706-m Šviecyja raspačała suprać jaho vajennuju kampaniju.
U krasaviku Karł CHII pieraśledavaŭ rasijskija vojski pad kamandavańniem Hieorha Bieniedykta Ahilvi. Jany zimavali ŭ Hrodnie i, dziakujučy pavodcy na Niomanie, zmahli adstupić biez boju ŭ kirunku Kijeva. Šviedskija vojski rušyli na Pinsk, kab pierachapić voraha, adnak im znoŭ pieraškodziła pavodka, hetym razam na Prypiaci. U Pinsku šviedy zrazumieli, što dahnać ruskuju armiju nie atrymajecca. I Karł CHII raspačaŭ vykanańnie druhoj častki płana — źniščeńnie antyšviedskaha supracivu.
Z usich zamkaŭ paleskaha rehijona najbolš mocnym i padrychtavanym da bajavych dziejańniaŭ byŭ Žabier. Michał Siervacyj Višniaviecki skancentravaŭ tut harnizon z 815 žaŭnieraŭ, uzmacniŭšy šaściu dziasiatkami harmat. Navat šviedskija aficery byli ŭražanyja: zamak mieŭ čatyry bastyjony, hłyboki roŭ i byŭ dadatkova ŭmacavany palisadami. Padyści da jaho možna było tolki z uschodniaha boku, a z troch astatnich jaho prykryvali bahna i raka Jasielda.
Šviedy błakavali zamak 5 maja. 9-ha na dapamohu im padyšoŭ čatyrochtysiačny korpus Juchana Aŭhusta Miejerfielta. Ale kamiendant zamka pałkoŭnik Jan Butman trymaŭ abaronu. 12 maja pad zamkam źjaviŭsia karol Stanisłaŭ Laščynski. Jon zapatrabavaŭ kapitulacyi, adnak harnizon adkazaŭ harmatnymi załpami.
Tady pad Žabier prybyŭ sam Karł CHII. Jon aznajomiŭsia ź situacyjaj i nakiravaŭsia ŭ Pinsk pa ciažkuju artyleryju, bieź jakoj zamak uziać było niemahčyma.
Butmanu ŭ apošni raz prapanavali zdacca. U vypadku dalejšaj abarony dziejańni harnizona razhladalisia b jak bunt suprać karala Stanisłava Laščynskaha. A heta značyła, što ŭsich abaroncaŭ čakaje śmiarotnaje pakarańnie. Kamiendant vytrymaŭ jašče sutki, i tolki kali šviedy pačali šychtavacca dla šturmu, vykinuŭ bieły ściah.
Abaroncy zamka byli ŭziatyja ŭ pałon, arsienał spaleny, a sam zamak zrujnavany. Z taho času jon nikoli nie adnaŭlaŭsia. Zastałasia tolki historyka-kulturnaja kaštoŭnaść Respubliki Biełaruś «Reštki byłoha zamka Višniavieckich».
Kamientary