Як Кітай становіцца навуковай звышдзяржавай

У 2019 годзе часопіс The Economist прааналізаваў сітуацыю з навуковымі даследаваннямі ў свеце і задаўся пытаннем, ці можа Кітай аднойчы стаць навуковай звышдзяржавай. Сёння на гэтае пытанне можна даць адназначны адказ — «так».

Адзін са спосабаў ацаніць якасць навуковых даследаванняў у той ці іншай краіне — гэта падлік колькасці артыкулаў, якія найчасцей цытуюць іншыя навукоўцы ў сваіх уласных, пазнейшых працах. Паводле даных навукова-аналітычнай кампаніі Clarivate, у 2003 годзе ў ЗША выйшла ў 20 разоў больш высокацытаваных работ, чым у Кітаі, але ў апошнім выпуску даных, у якім разгледжаны артыкулы за 2022 год, Кітай абагнаў як ЗША, так і ўвесь Еўрапейскі саюз.

Вядома, метрыкамі, заснаванымі на цытаваннях, можна кіраваць. Навукоўцы могуць знайсці і знаходзяць спосабы павялічыць колькасць згадак пра іх працу ў іншых даследаваннях. Але Кітай лідзіруе і па іншых паказчыках, якія менш паддаюцца фальсіфікацыям. Так, напрыклад, ён узначальвае рэйтынг Nature Index, які ўлічвае ўнёсак краіны ў напісанне артыкулаў, што публікуюцца ў прэстыжных часопісах. Група экспертаў-рэцэнзентаў ацэньвае якасць, навізну і патэнцыйную значнасць даследавання. Да 2023 года Кітай заняў у гэтым рэйтынгу першае месца.

Акрамя гэтага, шэсць-сем кітайскіх ВНУ трапляюць у розныя рэйтынгі як тыя, што ўваходзяць у дзясятку найлепшых у свеце. Гэта Шанхайскі ўніверсітэт транспарту, Чжэцзянскі і Пекінскі ўніверсітэты, а таксама Цінхуа, які некаторыя лічаць навукова-тэхнічным універсітэтам нумар адзін у свеце.

Кітай лідзіруе ў свеце ў галіне фізікі, хіміі, раслінаводства, навук аб зямлі і навакольным асяроддзі. Аднак Амерыка і Еўропа па-ранейшаму займаюць першыя пазіцыі ў агульнай біялогіі, а таксама ў медыцынскіх навуках.

Прыкладныя даследаванні — моцны бок Кітая.

У краіне пераважаюць публікацыі, прысвечаныя, напрыклад, пераўскітавым сонечным панэлям, эфектыўным пры ператварэнні сонечнага святла ў электрычнасць. Кітайскія хімікі распрацавалі новы спосаб здабывання вадароду з марской вады, і летась у маі было абвешчана, што навукоўцы ў супрацоўніцтве з дзяржаўнай энергетычнай кампаніяй Кітая распрацавалі эксперыментальную плывучую вадародную ферму ля паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа краіны.

Акрамя таго, сёння ў Кітаі выдаецца больш патэнтаў, чым у любой іншай краіне (хоць многія з іх датычаць паступовых змяненняў у дызайне, а не сапраўды арыгінальных вынаходак). Новыя распрацоўкі, як правіла, распаўсюджваюцца і ўкараняюцца ў Кітаі павольней, чым на Захадзе. Але яго магутная прамысловая база ў спалучэнні з таннай энергіяй дазваляюць хутка разгарнуць буйнамаштабную вытворчасць інавацыйных фізічных матэрыялаў. Менавіта ў гэтым Кітай сапраўды мае перавагу перад заходнімі краінамі.

Як узмацнілі навуку

Перабудову кітайскай навукі ажыццявілі дзякуючы засяроджванню ўвагі на трох галінах: грошах, абсталяванні і людзях.

Выдаткі краіны на даследаванні і распрацоўкі з 2000 года выраслі ў 16 разоў.

У 2006 годзе Камуністычная партыя Кітая апублікавала сваё бачанне таго, як павінна развівацца навука цягам наступных 15 гадоў. З таго часу планы развіцця навукі былі ўключаны ў пяцігадовыя планы развіцця. Цяперашні план, апублікаваны ў 2021-м, накіраваны на актывізацыю даследаванняў у галіне квантавых тэхналогій, штучнага інтэлекту, паўправаднікоў, нейранавук, генетыкі і біятэхналогіі, рэгенератыўнай медыцыны і даследаванні «памежных абласцей», такіх як далёкі космас, акіянскія глыбіні і полюсы Зямлі.

Адна з частак плана развіцця — гэта стварэнне ўніверсітэтаў сусветнага ўзроўню і выплата вялікіх прэмій навукоўцам (асабліва за публікацыі ў міжнародных часопісах). Акрамя гэтага, улады заахвочваюць кітайскіх даследчыкаў, якія атрымалі прэстыжную адукацыю на Захадзе, вяртацца назад і працаваць на карысць сваёй краіны: даныя Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця (OECD) сведчаць пра тое, што з канца 2000-х гадоў у краіну вярталася больш навукоўцаў, чым з'язджала.

Многіх даследчыкаў, якія вяртаюцца (іх часта называюць «марскімі чарапахамі», абыгрываючы кітайскі амонім haigui, які азначае «вяртацца з-за мяжы»), прыцягваюць дадому стымулы. Адна з такіх праграм, запушчаная ў 2010 годзе, «Тысяча маладых талентаў», прапаноўвала даследчыкам да 40 гадоў аднаразовыя бонусы ў памеры да 500 000 юаняў (што эквівалентна прыкладна $150 тысяч) і гранты да 3 мільёнаў юаняў ($900 тысяч) на стварэнне лабараторый на радзіме. І гэта спрацавала. Даследаванне, апублікаванае летась у часопісе Science, паказала, што за некалькі гадоў даследчыкі, якія вярнуліся, сталі вядучымі навукоўцамі і напісалі ў 2,5 раза больш навуковых прац, чым тыя, якія засталіся ў Амерыцы.

Тут трэба дадаць, што ёсць і іншыя фактары, якія падштурхоўваюць кітайцаў да вяртання на радзіму — сярод іх тое, што ў апошнія гады кітайскія навукоўцы, якія працуюць за мяжой, зазнаюць падазрэнне ў шпіянажы ці проста дыскрымінацыю.

Кітай таксама патраціўся і на навуковыя распрацоўкі. Яшчэ пяць гадоў таму ў краіны ўжо быў зайздросны набор сучаснага абсталявання, у тым ліку суперкамп’ютары і найбуйнейшы ў свеце радыётэлескоп. З таго часу спіс толькі павялічыўся. Зараз у краіне ёсць самы адчувальны ў свеце дэтэктар касмічных прамянёў звышвысокіх энергій і самае моцнае ў свеце стацыянарнае магнітнае поле.

У цяперашні час на долю Кітая прыпадае каля 40% сусветных навуковых прац па штучным інтэлекце, у параўнанні з прыкладна 10% у Амерыцы і 15% у ЕС і Вялікабрытаніі. Адну з самых цытуемых у гэтай галіне навуковых прац за ўвесь час, якая дэманструе, як глыбокія нейронныя сеткі можна навучыць распазнаванню малюнкаў, напісалі даследчыкі штучнага інтэлекту, якія працуюць у Кітаі, хоць і для амерыканскай кампаніі Microsoft.

Рост якасці і колькасці кітайскай навукі, падобна, наўрад ці спыніцца ў хуткім часе. А да 2025 года чакаецца, што кітайскія ўніверсітэты будуць выпускаць амаль у два разы больш выпускнікоў дактарантуры ў галіне навукі і тэхнікі, чым амерыканскія.

Ёсць, канечне, і праблемы: нягледзячы на тое, што Кітай выпускае больш высакакласных работ, ён па-ранейшаму вырабляе велізарную колькасць навуковых прац нізкай якасці. Наогул, што датычыць фундаментальных даследаванняў, заснаваных на цікаўнасці (а не прыкладных), Кітай па-ранейшаму гуляе ў даганялкі — у гэтай вобласці ў краіне публікуецца значна менш артыкулаў. Фундаментальныя даследаванні асабліва бедныя ў кітайскіх кампаніях, што стварае разрыў паміж навукоўцамі, якія робяць адкрыцці, і галінамі, якія ў канчатковым выніку могуць іх выкарыстоўваць.

Кітай і Захад

Уздым кітайскай навукі — гэта палка з двума канцамі для заходніх урадаў. Навуковая сістэма Кітая непарыўна звязана з яго дзяржавай і ўзброенымі сіламі: у многіх кітайскіх універсітэтах ёсць лабараторыі, якія непасрэдна працуюць у сферы абароны, а некаторых з іх нават абвінавачвалі ў шпіянажы або кібератаках.

Пры гэтым, нягледзячы на асцярогі, супрацоўніцтва з Кітаем — звыклая рэч для заходніх даследчыкаў. Прыкладна ў траціны работ амерыканскіх аўтараў па тэлекамунікацыях удзельнічаюць кітайскія калегі. У галіне візуалізацыі, дыстанцыйнага зандзіравання, прыкладной хіміі і інжынернай геалогіі гэтыя паказчыкі складаюць ад 25% да 30%. У Еўропе гэтыя паказчыкі ніжэйшыя — каля 10%, але ўсё роўна значныя. Партнёрскія адносіны выгадныя для абодвух бакоў.

Супрацоўніцтва з Кітаем абмяжоўваецца ў Еўропе і Амерыцы палітычным ціскам. Так, напрыклад, у Еўропе, за выключэннем экалагічных і кліматычных праектаў, кітайскім універсітэтам фактычна закрылі доступ да фінансавання ў рамках праграмы Horizon — буйной еўрапейскай даследчай ініцыятывы.

Сам Кітай таксама пачынае разварочвацца ўнутр сваёй краіны. У яго з'явіліся мэты стаць самастойным у многіх галінах навукі і тэхнікі і адмовіцца ад міжнародных публікацый як спосабу ацэнкі вынікаў даследаванняў.

Адна кітайская даследчыца раслін, якая пажадала застацца невядомай, распавяла, што ёй давялося прасіць у сваіх уладаў дазвол на ўдзел у замежных канферэнцыях. «Гэта супярэчліва: з аднаго боку, яны ўсталёўваюць абмежаванні, каб у навукоўцаў не было такіх свабод, як магчымасць выязджаць за мяжу для падтрымання зносінаў са сваімі калегамі. Але з іншага боку, яны не хочуць, каб Кітай адстаў».

Пераважная большасць навукоўцаў Кітая і Захаду прытрымліваюцца думкі, што супрацоўніцтва павінна працягвацца або, што яшчэ лепш, пашырацца. Пры гэтым заходнія навукоўцы рэдка прыязджаюць у Кітай, каб працаваць і вучыцца, што пазбаўляе іх магчымасці вучыцца ў кітайскіх калегаў так, як гэта робяць кітайскія навукоўцы на Захадзе.

«У 2019 годзе мы задаліся пытаннем, ці могуць навуковыя даследаванні квітнець ва ўмовах аўтарытарнай сістэмы. Магчыма, з часам іх межы стануць відавочныя. Але пакуль, прынамсі для дакладных навук, адказ такі: яны могуць квітнець», — кажа аўстралійскі прафесар Сайман Маргінсан, які даследуе вышэйшую адукацыю.

• 0
• 6
• 0
• 9
• 6
• 6
• 9