Глыбоцкі касцёл, непадалёк стаяла шыбеніца. Фота 1930-х.
Беларусы ў Другой Рэчы Паспалітай былі народам, які не меў базавых нацыянальных правоў — на развіццё роднай мовы, дзяржаўнае самавызначэнне. Гэта падмянялася этнаграфіяй. На фота: «Дажынкі» ў Глыбокім, пачатак 1930-х.
Пан Мацяеўскі. Так, у 1930-я, калі ў СССР працавалі тысячы катаў НКВД, у Польшчы кат быў усяго адзін. Стэфан Мацяеўскі. Ён пачаў выконваць прысуды ў 1927-м і за пяць гадоў працы з двума памочнікамі ўзвёў на шыбеніцу 100 чалавек. Звольнілі яго за сістэматычнае п’янае хуліганства, усклаўшы катоўскія абавязкі на памочнікаў. Апошнія звесткі пра Маціеўскага датаваныя 1936-м: ён спрабаваў засіліцца ў варшаўскім парку. Далейшы лёс невядомы. Мацяеўскага згадвае у «Чорным замку Альшанскім» Караткевіч.
Надмагільны помнік Міхаілу Дзмітрыеву на цвінтары Дуброва ў Глыбокім.
«Акупацыйныя ўлады ў расклееных па ўсім гарадку аб’явах сцвярджаюць, што асуджаны — адтуль, з-за граніцы Саветаў, а тут, у «велькай Рэчы Паспалітай», займаўся забойствам, дыверсіямі і шпіянажам.
Яшчэ ўчора пабудавалі там шыбеніцу, і з Варшавы прыехаў кат Мацяеўскі са сваім памочнікам. Шыбеніцу шчыльным квадратам абкружылі ўзброеныя жандары пры клінках нагола. За шэрагамі жандараў цесным колам стаялі плячо ў плячо паліцэйскія.
...Вось скалыхнулася, загуло людское мора. У заднія рады натоўпу ўрэзаліся клінам конныя жандары. Праз вузкі калідор між людзей павольна пасоўваліся дзве крытыя чорныя аўтамашыны.
— У адной — ахвяра, у другой — кат з пракурорам,— растлумачыў хлопцам Хведар.
Кола паліцэйскіх і шпалеры жандараў расступіліся і, прапусціўшы да шыбеніцы машыны, зноў самкнуліся. У першай машыне расчыніліся дзверцы, з яе крытага кузава вылезла чацвёра паліцэйскіх. Яны вывелі з машыны чалавека са звязанымі рукамі.
Гэта быў шыракаплечы, зусім малады юнак, апрануты ў шэры астрожны балахон.
3 другой машыны вываліўся, як гарбуз, вусаты пракурор і два судовыя чыноўнікі. За імі вылез высозны кат і яго памочнік. 3-пад яго чырвонага плашча відаць былі па шчыкалаткі чорныя штаны і чаравікі ў галёшах. Твар закрывала эластычная гумовая маска з вузкімі прарэзамі для вачэй.
Перакінуўшыся некалькімі словамі з пракурорам, кат і памочнік ступілі да асуджанага. 3 абодвух бакоў узялі яго за звязаныя рукі вышэй локцяў і па прыступках павялі пад перакладзіну на эшафот.
...Максім не мог праз фортку пачуць, што гаварылася ў прыгаворы. Да яго слыху даносілася толькі невыразнае мармытанне судовага чыноўніка, але, калі агалошанне прыгавору закончылася, ён выразна пачуў, як на ўвесь голас крыкнуў асуджаны:
— Не бандыт я, людзі! Я — камуніст!
Ён яшчэ нешта выкрыкваў, але слоў яго ўжо не было чуваць — іх паглынуў гром барабанаў. Відно было, як памочнік ката, падскочыўшы да смертніка, стараўся закрыць яму сваей ручышчай рот. Білі барабаны, гайдалася, як ніва перад бурай, бязмоўная плошча, і каб гук, каб крык ці плач — толькі гром барабанаў.
Вось кат са сваім памочнікам рыўком узнялі асуджанага на табурэтку. Увокамгненне кат ускочыў на табурэтку сам і накінуў асуджанаму пятлю на шыю. Памочнік адступіўся на крок ад асуджанага, кат саскочыў з табурэткі і зірнуў на групу судовых чыноўнікаў з пракурорам — чакаў апошняга знаку. Зноў аглушальна загрукаталі барабаны. Пракурор злёгку кіўнуў барадой — кат выпрастаўся, абвёў сваім страшным позіркам натоўп і, гахнуўшы, модным ударам-выспяткам выбіў з-пад ног асуджанага табурэтку...
Хутка, як і збіраліся, пачалі разыходзіцца людзі з плошчы. Шматтысячны натоўп, як развеяная ветрам хмара, таяў і расцякаўся па вуліцах і завулках. Ад’ехалі і тыя дзве чорныя «магды» — аўтамашыны, адвозячы пракурора з судовымі чыноўнікамі і ката з памочнікам. Пастроіліся ў калоны паліцэйскія і жандары і над барабанны пошчак пакінулі плошчу.
— Ну вось і застаўся ты, таварыш Міхаіл, адзін са сваім вечным спакоем,— прамовіў прачула Хведар, калі ў пакоі засталіся толькі ён ды Максім з Андрэем».
Гэты тэкст належыць пяру заходнебеларускага пісьменніка Міхася Машары, ураджэнца цяперашняга Шаркоўшчынскага раёна. Раман «Крэсы змагаюцца». У адным з герояў рамана — Шамраі — угадваецца сам Машара. Перастаўце літары сіметрычна!
Падзеі, апісаныя ў рамане, адбываюцца за «часам польскім» на тэрыторыі сённяшняй Глыбоччыны.Эпізод, прыведзены вышэй, — пакаранне смерцю ў 1931-м, паводле выраку суда, камуніста Міхаіла на прыкасцёльным пляцы ў Глыбокім.
Доўгія гады думаў я, што гэта — мастацкая выдумка аўтара. Ну, захацеў, напэўна, паказаць гаротны лёс беларускага народа пад ярмом польскіх акупантаў. Бо іначай чаму ў Глыбокім няма ні вуліцы, ні школы імя таго камуніста?
«Даём табе званне лейтэнанта»
Пасля, у пачатку 1990-х, Язэп Бунто, глыбоцкі краязнаўца і энцыклапедыст, ды настаўнік Глыбоцкай СШ№3 Іван Сяргеевіч Храпавіцкі расказалі мне, што такі выпадак быў. Яны былі ў віленскім архіве, трымалі ў руках крымінальную справу Міхаіла Дзмітрыева.
Акалічнасці справы такія: Міхаіл Дзмітрыеў, жыхар Глыбокага, пераходзіць польска-савецкую мяжу недзе ў раёне Кублічаў (Ушаччына), трапляе ў рукі чырвоных памежнікаў, што натуральна, — і ў рукі чэкістаў.
— Якая мэта пераходу дзяржаўнай мяжы?— пытаюць чэкісты.
— Хачу жыць у савецкай краіне, вучыцца ў Ленінградзе, — кажа перабежчык.
Ён не паехаў капаць Беламорканал, як шмат іншых такіх жа самых перабежчыкаў з Глыбокага. Праўдападобна, шчырае жаданне Міхаіла Дзмітрыева «вучыцца ў Ленінградзе» гучала пераканаўча...
— Не, у Ленінград ты не паедзеш! Даём табе званне лейтэнанта. Вяртайся назад, будзеш працаваць на нас…
Дзмітрыеў вярнуўся ў Глыбокае, дзе займаў пасаду дарожнага майстра. Глыбокае ж — цэнтр Дзісенскага павета.Было староства — павятовая ўправа, дзе ён і працаваў. Таму ягоныя паездкі ў Падсвілле, дзе стаяў батальён Корпуса аховы памежжа, а таксама ў блізкія да мяжы Зябкі і Празарокі, не выклікалі ў польскіх «ужэнднікаў» ніякіх падазрэнняў. Работа такая! Знайшоў сабе Міхаіл і супольніка.
Згубілі спіс
Усё ішло б гладка… Але такі пракол! Выходзячы з вагона цягніка, згубілі гэтыя два шпіёны спіс. А гэта ж — памежная зона, праз Галубіцкую пушчу пралягае мяжа, ад Докшыцаў да яе — 8 км.
Праваднік вагона падымае паперку… А там — спісы паліцыянтаў па вёсках, колькасць жаўнераў у гарнізонах, узбраенне. Поўная раскладка!
Глыбоцкай дэфензіве не каштавала вялікіх высілкаў вылічыць двух савецкіх шпіёнаў. З матэрыялаў крымінальнай справы вынікае, што таварыш Міхаіл раскрыў усе акалічнасці вярбоўкі і супрацоўніцтва з савецкай выведкай. Калі, як і колькі заплацілі. Як кажуць у народзе — «здаў усе паролі і яўкі». Трэба меркаваць — не без катаванняў.
Няўдалых шпіёнаў асудзілі да пакарання смерцю. Аднак супольніка Міхаіла Дзмітрыева прэзідэнт Польшчы Ігнацы Масціцкі памілаваў. Міхаіла ж павесілі.
Калі верыць яго сваякам, якія жывуць у Глыбокім, шыбеніца стаяла на сённяшнім пляцы 17 Верасня, дзе цяпер фантан і дзе летась была ўсталяванавая бронзавая кніга да Дня беларускага пісьменства.
«Масква не прызнала героем»
Пахаваны Дзмітрыеў на цвінтары Дуброва, што ля глыбоцкай аўтастанцыі, на надмагільнай пліце, напісана: «Дзмітрыеў Міхаіл Іванавіч 1904—1931. Вечная памяць камсамольцу патрыёту, які загінуў у барацьбе з белапалякамі».
Хоць якія «белапалякі» ў Глыбокім у 1931 годзе! Тэрміналогія часоў грамадзянскай вайны.
Як бы хто ні ставіўся да ўчынку Міхаіла Дзмітрыева, але, па ўсёй логіцы, у савецкія часы ў Глыбокім у гонар яго мусіла б быць названая вуліца, яго імя мусіла б насіць адна са школаў Глыбокага, піянерская ці камсамольская дружына. Родныя мусілі б атрымаць хоць нейкую маральную ці грашовую кампенсацыю. Але не! Ведаю, што многія — і сваякі, і проста камсамольцы — спрабавалі гэтага дабіцца, пісалі запыты ў Маскву… Але такой вуліцы ў Глыбокім няма! Чаму?
Здагадку выказала адна пенсіянерка, колішняя глыбоцкая радыёжурналістка: «Масква не прызнала яго героем.
Яму плацілі — ён рабіў справу. Герой мусіў працаваць бескарысліва!»
Шпіён, які так і не стаўся героем — ні ў часы СССР-БССР, ні ў часы незалежнай РБ. Значыць, барацьба была не за ідэю, а за грошы? А мне шкада чалавека! Няўжо ўсе штатныя савецкія шпіёны на Захадзе толькі «святым духам» жылі? Дый Глыбокае тады было Захадам!
Уладзімір Скрабатун, краязнавец, рэдактар незалежнай газеты «Вольнае Глыбокае».
