Siamja Łuckievičaŭ: u jakich umovach hadavalisia stvaralniki biełaruskaj niezaležnaści

Žonki pana Jana Balasłava

Toje, što adstaŭny kapitan carskaj armii pan Jan Balasłaŭ Łuckievič byŭ blizka znajomy z panam Vincentam Jakubam Duninym-Marcinkievičam, zdajecca, užo ahulnaviadomy fakt. Jak i toj fakt, što Biełaruski Dudar nastojliva raiŭ panu Janu Balasłavu žanicca:

Kiń žyćcio burłackaje,
a pašukaj žynki,
Maładoj, pryhožaj i lubiaščaj
ciebie,
Kab usi zajzdravali i hłytali ślinki.

Vierš hety («Zaŭtra Spasa, kažuć ludzie…») paet napisaŭ u 1868 hodzie. Viančaŭsia ž Jan Balasłaŭ Łuckievič praź niapoŭnyja 6 hadoŭ — 24 červienia 1874 hoda, na Jana Pradvieśnika.

Žonkaju 43-hadovaha šlachieckaha kavalera stała panna Kazimira Asiacimskaja. Ad Kazimiry ŭ pana Jana Balasłava naradzilisia dźvie dački: Stanisłava (1877–1953) i Maryja Alojzija (1876–1914).

Možna dumać, što pani Kazimira Łuckievičava pamierła ŭ 1878-m ci na pačatku 1879-ha, bo ŭžo ŭviesnu 1880 hoda pana Jana Balasłava viančali druhi raz — u Radaškovickim kaściole (praz dva hady ŭ tym samym kaściole buduć chryścić Jana Łuceviča — Janku Kupału).

Druhoju žonkaju 49-hadovaha čynoŭnika Libava-Romienskaj čyhunki stała 23-hadovaja panna Zofja Łyčkoŭskaja, dačka ŭładalnika nievialikaha falvarka Rakucioŭščyna, što kala Krasnaha. Ad druhoje žonki ŭ pana Jana było piać dziaciej: Jan Hierman (1881—1919), Viktoryja (?–?), Anton (1884–1942), Emilija (1886–1974) i Stefan (Ściapan; 1889–1947).

Kala imia Viktoryi Łuckievičanki pytalniki pastaŭleny tamu, što dziaŭčynka pamierła ŭ malenstvie i naležnyja dakumienty ab jaje naradžeńni i śmierci pakul što nie vyjaŭleny. Tut treba zaciemić taksama, što małodšy z bratoŭ Łuckievičaŭ atrymaŭ svajo imia ŭ honar dziadźki — Stefana Łuckieviča, jaki zahinuŭ u sutyčcy z carskim vojskam u 1863 hodzie. Pra toje, što Stefan Łuckievič-starejšy byŭ paŭstancam, Anton Łuckievič pisaŭ u liście da prafiesara Jahiełonskaha ŭniviersiteta Juzafa Kalenbacha — taho samaha, jaki abhruntavaŭ biełaruskaje pachodžańnie Mikoły Husoŭskaha.

Asobna treba skazać pra Jana Hiermana. U Rasijskaj Impieryi ŭsie «niaruskija» imiony nakolki mahčyma rusifikavalisia. I Jan Hierman staŭ Ivanam.

Pieramiena imia była vyklikana i tym, što Janu Hiermanu davodziłasia žyć i pracavać u pieravažna rasijskamoŭnym asiarodździ. Dla rodnych, dla mnohich siabroŭ Hramady i našaniŭcaŭ jon zastavaŭsia Janam. Heta śviedčyła Zośka Vieras.

Adukacyja

I pan Jan Balasłaŭ, i pani Zofja dbali pra adukacyju dziaciej, ich vychavańnie i, viedama ž, dabrabyt. Pačniem z apošniaha. Jašče treba daśledavać dakumientacyju Libava-Romienskaj čyhunki, kab vyśvietlić, jakija pasady zajmaŭ baćka siamioch dziaciej, jakija ŭ jaho byli prybytki. Va ŭsiakim razie nam viadoma, što Łuckievičy stali mienskimi domaŭładalnikami. Ich dvor z domam dy inšymi pabudovami znachodziŭsia na vulicy Chryščenskaj, na terytoryi sučasnaha Kupałaŭskaha parka, niedaloka ad Muzieja Janki Kupały.

Ničoha nie mahu pakul skazać pra adukacyju Stanisłavy i Maryi Alojzii, a małodšaja Łuckievičanka, Emilija (pa-chatniamu Mila), vučyłasia ŭ Biełastockim instytucie šlachietnych dziaŭčat. Što ž tyčycca synoŭ, dyk Jan i Anton skončyli Mienskuju mužčynskuju kłasičnuju himnaziju i abodva pastupili ŭ Pieciarburhski impieratarski ŭniviersitet. Ivan vučyŭsia na jurysta; aproč taho, jon — ź dziacinstva amatar daŭniny i kalekcyjanier — zajmaŭsia ŭ Archieałahičnym instytucie.

Maładyja Łuckievičy rana stali palitykami, i heta nie mahło nie adbicca na ich vučobie. Jakaja vučoba, kali adzin siadzić u słavutych picierskich «Krastach», a druhi — u Piščałaŭskim zamku, a potym abmiežavany ŭ pravie pieramiaščeńnia?

Tym nie mienš dakładna viadoma, što Ivan staŭ dypłamavanym archieołaham. Što ž tyčycca Antona, dyk majecca jaho curriculum vitae, u jakim čytajem: «Prasłuchaŭ poŭny kurs fizika-matematyčnaha fakulteta ŭniviersiteta ŭ Pieciarburhu (dziaržaŭnych ekzamienaŭ nie zdavaŭ), potym vyvučaŭ prava va ŭniviersitecie ŭ Dorpacie» (Dorpat — heta pa-niamiecku Derpt, pa-rasiejsku Jurjeŭ, a pa-estonsku Tartu).

Takim čynam, zakončanaj vyšejšaj adukacyi Anton nie mieŭ, ale ŭ jaho była mocnaja himnazičnaja baza, mnohaje ž jon dabraŭ samaadukacyjaj.

Z kopii pašparta Antona Łuckieviča, jakuju zaśviedčyŭ dyrektar Vilenskaj biełaruskaj himnazii ksiondz Adam Stankievič, my možam daviedacca, što jon razmaŭlaŭ pa-polsku, biełarusku, francuzsku i niamiecku. Čamuści ŭ pašparcie nie adznačana, što A. Łuckievič vałodaŭ i rasijskaj movaj. Na ŭsich hetych movach jon pisaŭ. Aproč taho, my majem śviedčańni, što jon pierakładaŭ teksty z łaciny i staražytnahreckaj.

Małodšy Łuckievič, Ściapan, u palityku nie ŭmiešvaŭsia i tamu paśpiachova vyvučyŭsia na lekara.

Univiersitet u Dorpacie jon skončyŭ pierad samaj Pieršaj suśvietnaj vajnoj i adrazu ž byŭ mabilizavany. U adździele rukapisaŭ biblijateki imia Urubleŭskich u Vilni zachoŭvajucca dakumienty, ź jakich vynikaje, što Łuckieviču ŭ Jurjeŭ nieadnarazova pieravodzilisia hrošy: 25, 50, i navat 100 rubloŭ. Možna dumać, starejšyja braty dapamahali małodšamu.

 Vychavańnie

A. Łuckievič pisaŭ, što ŭ ich siamji, jakaja «žyła ŭspaminami ab napaleonaŭskim pachodzie i paŭstańniach 1831 i 1863 hadoŭ, žyła ideałami demakratyzmu z časoŭ francuzskaje revalucyi i paŭstančaskimi nastrajeńniami», zaŭsiody panavaŭ demakratyčny duch. Možna dapuścić, što ŭ siamji Łuckievičaŭ žyła pamiać ab Vialikimi Kniastvie Litoŭskim i dziaciej vychoŭvali ŭ krajovym duchu. Adnak krajoŭstva ŭ šlachieckich siemjach mieła polskuju afarboŭku. Z taje pryčyny, što ŭ škołach Paŭnočna-Zachodniaha kraju polskaja mova nie vyvučałasia, maładych Łuckievičaŭ vučyli doma. Dumajecca, vypracoŭvać polskaje maŭleńnie, zasvojvać kulturu polskaj movy dzieciam pana Jana Balasłava i pani Zofji dapamahała bonna. Heta nie huviernantka, nie niańka, a chutčej pamočnica maci ŭ vychavańni dziaciej. Bonnu my bačym na adnym ź siamiejnych zdymkaŭ.

Vychavanyja ŭ polskaj kultury, siostry, Stanisłava i Emilija, pisali svaje listy Antonu vyklučna pa-polsku. Polskaju movaju karystałasia ŭ pierapiscy i plamieńnica Janina (paźniej Kachanoŭskaja).

U 1925 hodzie Janina pisała ź Minska dziadźku ŭ Vilniu, što polskuju siamihodku jana skončyła i pastupiła na pryrodaznaŭčaje adździaleńnie ahulnaadukacyjnych kursaŭ, dzie navučańnie viadziecca pa-biełarusku i pa-rasijsku. Biełaruskuju movu, paviedamlała plamieńnica, jana viedaje, a voś z rasijskaj «troch? trudności».

Šlach da Biełarusi

Himnazičnyja hady Ivana i Antona prypali na cikavy čas. Da 1890-ch sfarmavałasia ŭkrainskaja (kijeŭskaja) histaryčnaja škoła, baćkam jakoj byŭ Uładzimir Antanovič. Ź jahonych «Manahrafijaŭ pa historyi Zachodniaj i Paŭdniova-Zachodniaj Rasii» biełaruskija historyki čerpali viedy ab Vialikim Kniastvie i ŭ saviecki čas. Vučniem Antanoviča byŭ, u pryvatnaści, Michajła Hrušeŭski. Vučniem Antanoviča byŭ i pačynalnik biełaruskaj histaryjahrafii Mitrafan Doŭnar-Zapolski. Jašče dva vučni — Piotr Hałuboŭski i Vasil Danilevič — vydali ŭ 1890-ja knihi z historyi Smalenskaj i Połackaj ziemlaŭ, jakija taksama niamała pasłužyli biełaruskim historykam u saviecki čas.

Ja nie vyklučaju, što tvory U. Antanoviča i jaho vučniaŭ paŭpłyvali na bratoŭ Łuckievičaŭ, asabliva na cikaŭnaha da historyi Jana. U toj čas adna za adnoj vychodzili biełarusaznaŭčyja knihi etnohrafaŭ, falkłarystaŭ i movaznaŭcaŭ.

Heta tolki zdajecca, što ŭsio biełaruskaje (biełarusinskaje, rusinskaje) zamierła ci pamierła ŭ Paŭnočna-Zachodnim krai. Nasamreč jano nikoli nie pamirała.

Nie zabyvajma, što ŭ 1890-ja vyjšli knihi Franciška Bahuševiča, pierš-napierš «Dudka biełaruskaja» z pradmovaj-manifiestam biełaruskaha nacyjanalizmu. Nie vyklučaju, što siarod baćkavych papier junyja Łuckievičy mahli znajści i knižki Dunina-Marcinkieviča. Va ŭsiakim razie jahonyja tvory jany čytali. Ale na farmavańnie asoby nie mienšy ŭpłyŭ, čym knihi, majuć asabistyja kantakty. Kali braty Łuckievičy pryjechali ŭ siaredzinie 1890-ch ź Libavy, dzie słužyŭ baćka, u Miensk, dyk tut było kamu na ich paŭpłyvać.

Ab toj pary ŭ Miensku žyli dva dzivaki i dva fanaty, jakija vyłučalisia z polska- i rasijskamoŭnaha intelihienckaha asiarodździa padkreślenaj biełaruskaściu.

Pieršy ź ich — archieołah, historyk i kalekcyjanier Hienrych Francišak Tatur, jakoha adzin tahačasny polski dziejač nazvaŭ biełarusam-nacyjanalistam i voraham palakaŭ, druhi — mastak, paet i falkłaryst Kazimir Kastravicki, jaki ŭvajšoŭ u historyju biełaruskaha ruchu jak Karuś Kahaniec. Upłyŭ Tatura na Jana Łuckieviča zaśviedčyŭ u svaich uspaminach redaktar-vydaviec «Našaj Nivy» Alaksandr Ułasaŭ, jaki taksama byŭ vučniem hetaha čałavieka. Pra ŭpłyŭ Kahanca łapidarna zhadaŭ Anton Łuckievič.

Siostry, brat i plamieńniki

Pačniem nie z bolšaj Stanisłavy, a z nastupnaj Łuckievičanki, Maryi, jakaja ŭ zamustvie mieła proźvišča Plavaka. Pra jaje mała čaho mahu skazać. Viedaju, što jaje mahiła — pobač z baćkavaj na Kalvaryi. Pajšoŭšy z hetaha žyćcia, jana pakinuła čatyroch sirot. Dziaciej u pačatku 1920-ch zabrała da siabie ŭ Varšavu Stanisłava. Bolšy ź ich, Vacłaŭ Plavaka, u 1939 hodzie słužyŭ u Vojsku Polskim i trapiŭ u saviecki pałon. Jak i tysiačy polskich vajskoŭcaŭ, jon byŭ rasstralany, ale nie ŭ Katyni, a ŭ Piacichatkach pad Charkavam.

Pra Stanisłavu ja viedaju pakul tolki toje, što jana žyła ŭ Varšavie. Jaje listy da Antona zachoŭvajucca ŭ vilenskaj biblijatecy imia Urubleŭskich.

Bolš my viedajem pra małodšuju z Łuckievičanak, Emiliju.

Z Antonavych uspaminaŭ «Za dvaccać piać hadoŭ» možna zrazumieć, što małodšaja siastra viedała pra siakija-takija tajamnicy bratoŭ-sacyjalistaŭ. Zamuž jana vyjšła za čałavieka, taksama blizkaha da sacyjalistaŭ. Jaje muž, inžynier i piedahoh Alaksandr (Aleś; Oleś, jak pisała Emilija ŭ listach da Antona), byŭ rodnym bratam adnaho z zasnavalnikaŭ Sacyjalistyčnaj Hramady, advakata Antona Šabuni. U Emilii i Alesia Šabuniaŭ było troje dziaciej: Janina, Maryja i Edvard (Edziunia, Dziunik). 3 žniŭnia 1936 hoda jaje aryštavali jak siabra kontrrevalucyjnaj hrupy, a ŭ 26 lipienia 1938 hoda vyznačyli mieru pakarańnia: 2 hady łahieraŭ.

Možna skazać, što siastra pajšła ŭśled za małodšym bratam, Ściapanam, jakoha HPU ličyła suviaźnikom pamiž nacdemam Jankam Kupałam i vilenskim nacfašystam Antonam Łuckievičam. Doktara Łuckieviča, jaki pracavaŭ u 3-j mienskaj haradskoj bolnicy, a ŭ dramatyčnym 1930-m akazvaŭ pieršuju dapamohu svajmu susiedu Janku Kupału, u 1934 hodzie sasłali na Biełamorska-Bałtyjski kanał. U Biełaruś jon užo nie viarnuŭsia. Pachavany na poŭnačy Rasii, u Mančahorsku Murmanskaj vobłaści.

U 1936 hodzie ŭ ruki NKVD trapiła i mienšaja dačka Emilii Šabuni, Maryja, jakaja skončyła Mienski miedycynski instytut. Jana atrymała 3 hady łahieraŭ za antysavieckuju prapahandu.

Doktar Šabunia taksama nie viarnułasia ŭ Biełaruś. Z 1939 h.pracavała renthienołaham u Mančahorsku. Ličycca pačynalnicaj renthienałohii ŭ hetym horadzie. Vyjšła zamuž za ahranoma Siarhieja Čapialova. U čas vajny doktaru Čapialovaj daviałosia być chirurham i terapieŭtam. Uznaharodžana miedalami «Za abaronu Zapalarja» i «Za doblesnuju pracu ŭ Vialikaj Ajčynnaj vajnie». U 1973 h. vyjšła na piensiju. Žyła ŭ Pieciarburhu, brała ŭdzieł u žyćci biełaruskaj dyjaspary i Tavarystva achviar stalinizmu «Miemaryjał».

Emilija Šabunia paśla etapaŭ viarnułasia ŭ Miensk. Tut zastavalisia jaje bolšaja dačka Janina i syn. Jana znoŭ była susiedkaj Janki Kupały i Kupalichi. Hety siužet, taksama inšyja siužety, źviazanyja ź mižvajennym žyćciom małodšaj Łuckievičanki, ja pastarajusia vykłaści ŭ nastupnaj publikacyi.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0