Kot jak kod: kot moža šmat skazać pra čałavieka

U vioscy kot byŭ treba, kab ratavać pradukty ad myšej. U horadzie myšej niama. Haradski kot — stvaralnik utulnaści, kamfortu. Kot tut časam zamianiaje čałavieka. Jon prosta člen siamji.

Unutrany kot

Adzin čas internet-prastoru zapoŭniŭ miem na hetu temu: «Bieražy svajho ŭnutranaha kata», h.zn. unutranuju sutnaść, sapraŭdnuju, žyvuju, niepasrednuju, nie zadušanuju normami i praviłami.

Psichołahi miarkujuć, što takoje ŭsprymańnie kata abapirajecca na toje, što čałaviek bačyć u im tyja jakaści, jakija staranna chavaje ŭ sabie, ale jakija zastajucca pryvabnymi: piaščotu, lanotu, niezaležnaść, svabodu, svavolu. Jaho prosta lubiać — ni za što — i ŭsio darujuć. Chto b tak nie chacieŭ?

Kot zastajecca dla nas ideałam isnavańnia va ŭłasnym rytmie, a nie padparadkavańnia składanamu miechanizmu sučasnaha žyćcia.

Dyj nie tolki ŭ haradach, ale i ŭ vioscy časta kot — adziny vierny spadarožnik pakinutych dažyvać svoj viek babul.

Kaciny boh i sabačy boh

Niekatoryja z sučasnych «kacinych» trendaŭ vyraśli ź mifałahičnych ujaŭleńniaŭ pra kata. U lehiendach biełarusaŭ kot stvorany Tvorcam navat pierš za čałavieka, jaki i patrebien byŭ, bo «nichto jaho (kata) nie pałaskaje, nichto jaho nie pakormić».

Łaskavy charaktar kata i jaho ŭtulnaje vurkatańnie ŭ procistaŭleńni sabaku vyjhrali dla kata ŭ tradycyjnym sialanskim pobycie vyhadnaje stanovišča. Nibyta Boh vyznačyŭ sabaku za jaho hučnaje haŭkańnie «pad stałom lažać», a katu — «na kucie».

U biełarusaŭ viadomy i varyjant lehiendy pra pachodžańnie kata z čałavieka: hety toj cikaŭny, što padšturchoŭvaŭ siabra, jakomu Boh daručyŭ adnieści ŭ mory miašok z vužami, muchami i myšami.

Praźmierna cikaŭnych Boh pieratvaryŭ u busła i kata, adnamu źbirać vužoŭ, inšamu — myšej.

U vurkatańni kata, kazali na Lidčynie, čulisia malitvy — «kot paciery havoryć», tolki voś molicca jon «pa-žydoŭsku».

Pakazalnyja paviedamleńni pra źjaŭleńnie katoŭ u momant najvyšejšaha napružańnia pry sustrečy śvietaŭ — padčas traplańnia dušy na sud da Usiavyšniaha.

U Klimavickim rajonie zapisanaja lehienda, pavodle jakoj pierš za Boha dušu čałavieka sustrenuć «kaciny boh» i «sabačy boh», jakija prapuskajuć dušu čałavieka da bramy raju. Tamu bić katoŭ i sabak niamožna.

Pavodle inšaj lehiendy, mienavita kot zachavaŭ žytni kałasok padčas patopu: «Staŭ łapačkaju i zachavaŭ hetaje ziarno, i adsiul pajšoŭ chleb».

Kot jak dzicia

Adnak u tradycyjnaj kultury biełarusaŭ jość śfiera, u jakoj čałaviek i kot nie prosta datykajucca, a praktyčna źlivajucca. Ujaŭleńni i zvyčai śfiery narodnaj piedyjatryi pakazvajuć na złučanaść niemaŭlaci (jašče da jaho naradžeńnia) i kata ŭ adzinaje cełaje: jany atajasamlivajucca na padstavie ich padkreślena miežavaha stanovišča pamiž dzikim i asvojenym śvietam. Jany, z adnaho boku, adarvanyja ad pryrody, ź inšaha — nie ŭmiejuć havaryć, tolki «miaŭkajuć», nie ŭmiejuć rehulavać fizijałahičnyja patreby i h.d.

Takaja suviaź łahičnaja, bo katoŭ trymali ŭ kožnaj sialanskaj chacie, heta była pieršaja žyvioła, ź jakoj znajomiłasia dzicia. Mienavita kot — najbolš časty i lubimy piersanaž kałychanak, zabaŭlanak i dziciačaha falkłoru ŭ cełym.

Navat samo paniaćcie kałychanki ŭ biełarusaŭ pieradavałasia praz vobraz kata — śpiavać kata. «Kociki abodva, — śpiavałasia, — šary-bieły abodva, palahali abodva, spatańki abodva».

Tak, pad uspamin pra sonnych kocikaŭ, zasynała i dzicia.

Kaciny viek

Z katom atajasamlivaŭsia i stary čałaviek. «Kacinym viekam» nazyvali na Lepielščynie apošnija dziesiać-dvaccać hadoŭ žyćcia staroha: «Voś žyvie čałaviek, i vy, dapuścim, svaje hady — roskvit, ni zaboty, ničoha. A tady žaniŭsia ci zamuž — konski viek žyvie, uprohsia i ciahnie voz. Kali ž dzieci padraśli, nada im chaty budavać, žyvie karovin viek, pačynajuć jaho daić. Sabačy viek, heta ŭžo na siemdziesiat hadoŭ jon staŭ žyć, užo dzieci zabirajuć dabro ich staražyć da siabie. A kali 90 dy 100 — heta ŭžo kaciny viek. Voś my i škadujem kata, i nosim. A chto pažaleje, a chto i karšnia daść. Tak i staromu».

Pavodle narodnych ujaŭleńniaŭ, u vobrazie kata časam źjaŭlałasia duša pamierłaha čałavieka. Adbyvałasia heta, bo kata suadnosili z chatnim ducham.

Hałaŭniejšy za haspadaroŭ

Kata kłali ŭ kałysku pierš, čym pakłaści tudy dzicia.

Kata taksama pieršym puskali ŭ chatu i navat u damavinu. Mienavita kot nieadnarazova zhadvajecca jak budaŭničaja achviara, a zvyčaj pieršym puskać kata ŭ novuju kvateru žyvy i pa siońnia navat u Minsku.

U narodnaj tradycyi kot i čałaviek uzajemna pierasiakajucca ŭ adrezkach žyćciovaha cykłu — malenstvie i staraści, h.zn. tych etapach, dzie śviety jašče ci ŭžo nie raźviedzienyja kateharyčna.

Status kata ŭ haradskoj chacie ŭzdymajecca nad statusam haspadaroŭ, jak u tym aniekdocie pra kata i sabaku, dzie kot prychodzić da vysnovy: «Musić, ja boh».

***

Taćciana Vałodzina nar. 1968, rodam ź Lepielščyny. Falkłaryst, doktar fiłałahičnych navuk. Pracuje ŭ Centry daśledavańniaŭ biełaruskaj kultury, movy i litaratury Nacyjanalnaj akademii navuk.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0