Razburajem mify pra žyćcio Tadevuša Rejtana

Padčas vizitu ŭ Polšču prezidenta ZŠA Donalda Trampa prezident Polščy Andrej Duda zrabiŭ jamu nievialičkuju krajaznaŭčuju ekskursiju pa karaleŭskim zamku ŭ Varšavie. Na fota možna bačyć, jak dva vysokija ŭradoŭcy pazirujuć pierad znakamitym tvoram «Rejtan na varšaŭskim sojmie 1773 hoda» Jana Matejki.

Pavialičyć

Tvor hety bolš viadomy pad nazvaj, źmienienaj paźniej u palityčnych metach, «Rejtan. Zaniapad Polščy». Tak akazałasia praściej śćviardžać «polskaść» biełaruskaha šlachcica Tadevuša Rejtana i tłumačyć sens karciny, jaki choć i pakazvaje ŭ ahulnych rysach dramatyčnyja padziei 1773 hoda, ale ŭsio ž taki źjaŭlajecca ŭ peŭnaj stupieni tvoram aleharyčnym.

Bo akramia niepasrednych udzielnikaŭ Nadzvyčajnaha sojmu, jaki zaćvierdziŭ Pieršy padzieł Rečy Paspalitaj, na im byli damalavany niekatoryja asoby, jakija raniej nanieśli svoj «udar u śpinu» Baćkaŭščyny (i paśpieli skanać da 1773 hoda), abo ich «zorny čas» nadyšoŭ značna paźniej — u 1792, padčas h.zv. Tarhavickaj kanfiederacyi.

Toje, što karcina zachavałasia da našych dzion — cud! Bo adrazu paśla jaje pieršaj demanstracyi publicy na mastaka «abrynułasia nieba». Bili jaho słovami krytyki z usich palityčnych tabaraŭ.

U XX st. tvor zaniaŭ pačesnaje miesca na ścianie ŭ adnoj z załaŭ Karaleŭskaha pałaca. I choć na samim tvory zamacavana łatunnaja tablička sa słušnaj nazvaj, polskija mastactvaznaŭcy, historyki, publicysty i vikipiedysty praciahvajuć vykarystoŭvać «ideałahična słušnuju» i pamyłkovuju nazvu, robiačy z Tadevuša Rejtana «pakutnika» polskaha nacyjanalnaha «budaŭnictva».

Pry hetym nielha skazać, što polskim historykam za apošnija 200 hod udałosia stvaryć niejki celny žyćciarys navahradskaha pasła. Mo pabojvajucca vypadkova «adbranzavić» postać «polskaha nacyjanalnaha hieroja», znajšoŭšy jaki-niebudź «škilet u šafie»?

Siońnia siadziba Rejtanaŭ u Hrušaŭcy Lachavickaha rajona — u skrušnym stanie.

Dyk raspaviadziem toje, čaho nie viedajuć pra Tadevuša Rejtana ni historyki, ni prapahandysty.

Data naradžeńnia

Kožny zacikaŭleny hetym pytańniem raniej ci paźniej sutykniecca ź litaraturaj roznych hatunkaŭ (ulotak, encykłapiedyčnych daviedak i inš.), u jakich amplituda źjaŭleńnia na śviet Tadevuša Rejtana dosyć šyrokaja — 1741, 1742, 1746, 1752 i navat 1756 hod. Lik «prychilnikaŭ» kožnaj ź ich idzie na dziasiatki, i siarod ich navukoŭcy, litaratary. Data «1746 hod» navat źmieščana na pomniku Rejtanu ŭ Krakavie.

Ale najbolš abhruntavanaj źjaŭlajecca data «1742 hod», bo jana abapirajecca na krynicu — pieršy i vielmi ścipły žyćciarys Tadevuša Rejtana napisany ŭ 1818—1819 hadach bieraściejcam Juljanam Ursyn Niamcevičam. Pavodle jaho, Tadevuš Rejtan naradziŭsia «20 žniŭnia 1742 hoda ŭ Hrušavie». Nam nieviadoma, čym jašče, akramia vusnych raspoviedaŭ małodšaha brata Tadevuša, Stanisłava, kiravaŭsia Niamcevič. Tym nie mienš sabranyja mnoj dakumienty abviarhajuć usie varyjanty.

Zhodna ź mietrykaj, šlub baćkoŭ Tadevuša — navahradskaha stražnika Daminika Rejtana i Tarezy z Vaładkovičaŭ, mienskaj stolnikaŭny — adbyŭsia 4 kastryčnika 1739 hoda ŭ mienskim jezuickim kaściole Najśviaciejšaje Panny Maryi (na płoščy Svabody). U 1740, paśla dnia śviatoha Tadevuša-Judy (28 kastryčnika), Daminik Rejtan napisaŭ list svajmu patronu Michału Radziviłu Rybańku, u jakim raspavioŭ pra niadaŭna narodžanaha syna, jaki ciažka zachvareŭ, i prasiŭ prydvornaha niaśvižskaha lekara spadara Jana Malera paraić dziejsnyja leki. Jašče praz hod baćka Tadevuša jašče raz nahadaje Radziviłu pra syna i znoŭ spytaje pra leki ŭ Malera. Daviaršeńnie chrostu Tadevuša, zhodna ź mietrykaj Lachavickaha kaścioła, adbyłosia tolki 20 lipienia 1742 hoda. A praź niekalki miesiacaŭ naradziłasia Hanna-Uršula, siastra Tadevuša, jakuju adrazu j achryścili 28 listapada 1742 hoda. Tamu možna śmieła śćviardžać, što «kananičnaja» data Niamceviča — «20 žniŭnia 1742 hoda» — taksama pamyłkovaja, jak i ŭsie astatnija.

Rejtan na sojmie 1773 hoda

5 vieraśnia 1772 hoda rasiejskija vojski pierajšli miažu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i apanavali jaje ŭschodnija abšary (92 000 kv. km, 1 500 000 čałaviek, z haradami — Nieviel, Połack, Viciebsk, Mścisłaŭ, Mahiloŭ, Homiel). Toje samaje, tolki na ziemlach Ukrainy i Polščy, ažyćciavili vojski Prusii i Aŭstryi. Zastavałasia drabnica — lehalizavać akupacyju. Cisk na karala Paniatoŭskaha z boku kiraŭnictva troch krain-ahresaraŭ pryvioŭ da vydačy im «Univiersała», jakim abviaščałasia praviadzieńnie paviatovych sojmikaŭ u sakaviku, a sojmu — u krasaviku 1773 hoda.

22 sakavika na Navahradskim zamčyščy adzinadušna pasłami na sojm byli abranyja navahradski padkamoryč (syn padkamoryja) Tadevuš Rejtan i navahradski ziemski pisarevič Samuel Korsak.

 Usiaho ad VKŁ na sojm było abrana 24 pasły, i pieravažnaja bolšaść ź biełaruskich ziemlaŭ. U Žamojci ŭsie sojmiki byli pazryvanyja, anivodnaha pasła abrana nie było. Usiaho na sojm sabrałasia mienš za pałovu zvyčajnaha «kamplekta» pasłoŭ ad VKŁ i Polščy. Niezajzdrosnaja rola zaćvierdzić «padzieł» ułasnaj krainy nie zaachvočvała šlachtu brać udzieł u sojmie. Druhim matyvam była i śmiarotnaja niebiaśpieka dla taho, chto b vyrašyŭ supraciŭlacca voli troch impieryj.

Pavialičyć

Tym nie mienš Rejtan i Korsak hatovy byli pakłaści žyćcio za Baćkaŭščynu. Unikalny punkt «Instrukcyi Navahradskaha vajavodstva» nakazvaŭ im nastupnaje: «Pasły pad pahrozaj straty žyćcia i svajoj majomaści nie dazvolać padziełu kraju, namiečanaha tryma susiednimi dziaržavami». 

Dyjaryušy sojmu zafiksavali, što ŭ pieršyja čatyry dni pasiadžeńniaŭ, padčas jakich zvyčajna vybiralisia hałoŭny i mienšy maršałki sojmu, amal usie biełaruskija pasły z Rejtanam na čale vystupali suprać kandydatury Adamu Panińskaha i stvoranaj im «Kanfiederacyi».

Padstavy dla supracivu jaho kandydatury byli vielmi važkija. Pierš za ŭsio, pa čarzie kožny treci sojm musiŭ prachodzić u VKŁ. U Harodni. I maršałkam sojmu musiŭ być lićvin, a nie palak. Hetaha prava, jakoje padvyšała status VKŁ u Rečy Paspalitaj, našy prodki dabilisia tolki praz sto hadoŭ paśla zaklučeńnia Lublinskaj unii (1569). Pa-druhoje, maršałka sojmu musili abirać prysutnyja na pasiadžeńni lićviny, pryčym adkrytym hałasavańniem. Uzurpacyja palakami ich pravoŭ aburyła pasłoŭ VKŁ.

Jany čynili supraciŭ i sprobam pieravieści sojm sa zvyčajnaha (na jakim dziejničała prava «libierum vieta»), u «kanfiederacki» ( na jakim «libierum vieta» nie dziejničała, a rašeńni prymalisia bolšaściu hałasoŭ).

Udzieł Panińskaha ŭ sojmie ŭvohule byŭ niezakonnym. Jon byŭ patajemna «pryznačany» na maršałka sojmu ŭ Sankt-Pieciarburzie, a ŭ hodnaść pasła ź Livy (Polšča) uźviedzieny, kali zajechaŭ tudy z rotaj rasiejskich hrenadzioraŭ.

Pavialičyć

Na čaćviorty dzień pa dałučeńni karala Paniatoŭskaha da «kanfiederacyi» Panińskaha pasły-patryjoty stracili lehalnyja padstavy dla supracivu. Baraćba zaviaršyłasia. Ale misija była vykanana. Toje, što Rasieja, Prusija i Aŭstryja chacieli schavać, vyjšła na pavierchniu. Viestki ab hvałcie nad krainaj i adsutnaści zhody jaje hramadzianaŭ na padzieł recham palacieli pa śviecie.

Supraciŭ troch biełaruskich pasłoŭ pieršamu z troch padziełaŭ, rašučaść, ź jakoj jany baranili svaju Baćkaŭščynu, prynieśli im suśvietnuju słavu. Asabliva Tadevušu Rejtanu, čyj los natchniŭ na stvareńnie vialikaj kolkaści litaraturnych i mastackich tvoraŭ.

Samahubstva nie było

Samym pašyranym mifam žyćciarysu Tadevuša Rejtana źjaŭlajecca mif «samahubstva». Ad siaredziny XIX st. i da našych dzion aŭtary (Ja.Połak, Ja.Chamiec, K.Tarasaŭ i inš.) spaborničajuć u tym, chto «prymusić» hieroja svaich litaraturnych tvoraŭ skončyć žyćcio najbolš trahičnym čynam. Źjavilisia viersii śmierci ad naža, škła, kuli, ale dalej za ŭsich pajšoŭ aŭtar, jaki prymusiŭ Tadevuša Rejtana zrabić apošni krok z bałkona pałaca.

Vyvučaju piać hod dakumientalnuju spadčynu rodu Rejtanaŭ, tamu mahu śmieła skazać: da hetaha času nie znojdziena nivodnaha dakumienta, jaki b chacia ŭskosna śviedčyŭ pra samahubstva. Naadvarot, hety pošuk pierakanaŭ mianie, što ramantyčny mif, poŭny dramatyzmu, ułaścivaha toj eposie, staŭ važniejšym za praŭdu. A praŭdu, darečy, nichto i nie źbiraŭsia chavać.

Isnujuć dva žyćciarysy Tadevuša Rejtana, napisanyja ŭ pieršaj pałovie XIX st., jakija i źjaŭlajucca asnoŭnymi krynicami dla ŭsich astatnich sprobaŭ, jak litaraturnych, tak i navukovych.

Pieršy ź ich napisany Ursyn-Niamcevičam, jaki da 1817 hoda stasavaŭsia sa Stanisłavam Rejtanam (małodšym bratam Tadevuša), źbirajučy materyjały dla svajho narysa. Pryviadu tolki apošni radok, jaki śviedčyć: samahubstva jak uśviadomlenaha akta nie było, bo samahubcaŭ nie chavajuć u kaściołach, na aśviečanaj ziamli: «Pamior (T.Rejtan) 8 žniŭnia 1780 hoda, pachavany ŭ kaściole lachavickim».

Druhi žyćciarys, a dakładniej havenda (karotkaje apaviadańnie ad imia niejkaj asoby, a u dadzienym vypadku staroha navahradskaha šlachciča) napisany praź dziesiać hod. Hienryk Žavuski, adzin z najviadomych piśmieńnikaŭ XIX stahodździa, unuk siastry Tadevuša Rejtana, tak apisaŭ apošnija dni svajho lehiendarnaha prodka:

«Praz dva dni paśla taho zdareńnia jon addaŭ dušu Bohu. Ja kažu «Bohu», bo za niekalki hadzin da skanańnia jon pryjšoŭ u poŭnuju śviadomaść i, jak naležyć, rychtavaŭsia da śmierci, jakoj jon užo nie raz biez strachu šukaŭ. Bratu Michału jon pierad tym sprabavaŭ pradkazać naš budučy los, ale toj paśla nie zachacieŭ raskryvać skazanaje pierad ludźmi:

 — Nie chaču zasmučać vas, tamu što ŭsio dobraje tak daloka ad nas, što my i nie dažyviom, a biada siadzić na šyi.

Pierad samym skonam Tadevuš užo byŭ u dumkach pierad Zbavicielem našym i Pannaj Maryjaj, jakim achviaravaŭ svaje novyja pakuty, pieražytyja im.

— Ja nikoli znarok nie abraziŭ svajho Tvorcy i ni na chvilinu nie ŭsumniŭsia ŭ viery. Spadziajusia, što mianie, ubohaha, nie abminuć miłasernaść i lubaść Jaho, najdaražejšaha Syna, a maje pakuty za niaščasnuju ajčynu achviaruju Tabie, Boža. Heta byli jaho apošnija słovy».

Akramia hetych dźviuch viadomych krynic, mnie pašancavała znajści treciuju. Joj staŭ list plamieńnicy Tadevuša, Sałamiei, žonki piśmieńnika Stanisłava Rejtana, u jakim jana tak apisała skon Tadevuša znakamitamu piśmieńniku i vydaŭcu z-pad Pružanaŭ Jazepu Krašeŭskamu. «Niadaŭna pamior stary Volski, jaki byŭ pry śmierci Tadevuša. Toj da apošniaha trymaŭ ksiandza za ruku».

Dyk ci možna nazvać samahubcam čałavieka, jaki pryniaŭ śmierć, jak naležała chryścijaninu, u prysutnaści ksiandza, i jaki byŭ pachavany ŭ kaściole?

Pamiać vialikich lićvinaŭ-biełarusaŭ Tadevuša Rejtana i jaho paplečnikaŭ, Samuela Korsaka i Stanisłava Bahuševiča-Mińkoŭskaha, da hetaha času nijakim čynam nie ŭšanavana ŭ Biełarusi. U toj čas pra «vialikaha palaka Rejtana» viedaje kožny školnik za Buham. Mnie padajecca, pryjšoŭ čas vypravić histaryčnuju niespraviadlivaść. Čałaviek, jaki pakłaŭ u Niezaležnaść Baćkaŭščyny samaje kaštoŭnaje, što mieŭ, — svajo žyćcio, — maje prava na hodnaje ŭšanavańnie!

• 1
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0