Pad Novy hod kožny z nas, navat samy chmury piesimist, vieryć u cudy. A jakich cudaŭ čakaje amatar historyi? Kaniečnie, pieranieścisia ŭ minułaje. Stać śviedkam tych padziej, pra jakija čytaŭ u knihach, pabačyć miaściny, jakija zachavalisia tolki na starych fotakartkach. Nu što ž, panovie, apranajcie svaje samyja pryhožyja futry dy padviazvajciesia ciopłymi šalikami. My palacim u minułaje, kab pahladzieć, jak adznačaje svoj apošni mirny Novy hod staraśviecki horad nad Śvisłačču. Zaprašaje historyk-archivist Dźmitryj Kiškilevič.
«Jak ža, palacim, — paśmichniecca čytač, — niaŭžo ź Dziedam Marozam na alenievaj zaprežcy?» Zaprežka — heta dobra, ale voś Dzieda Maroza tady, na pačatku XX stahodździa, jašče nie isnavała. Chiba tolki Śviaty Mikałaj u chryścijan, ale i toj nie mieŭ takoha kultu, jak stvorany za savieckim časam Dzied Maroz. Tamu skarystajemsia tolki jahonymi aleniami.
31 śniežnia 1913 hoda. Sierada. Pierad nami horad, jak tady lubili kazać, «na siami pahorkach». Praŭda, mała chto sa 102 tysiač žycharoŭ moža padličyć ich dakładnuju kolkaść. Pryhledźciesia, i vy zaŭvažycie, jak vyras Minsk za 105 hadoŭ: zvykłyja dla nas rajony, takija jak Sierabranka, Malinaŭka, Sucharava, Kamiennaja Horka, jašče zastajucca hłuchimi viosačkami ŭ dalečyni ad haradskich ahnioŭ.
U Minsku ž usio bolš vulic aśviatlajucca elektryčnymi lichtarami. Darečy, sa Šviejcaryi jakraz čakajecca pastaŭka novaj dynama-mašyny dla haradskoj elektryčnaj stancyi. Poŭnym chodam idzie padrychtoŭka da budaŭnictva linij haradskoha tramvaja, asfaltujuć mastavyja, budujuć novyja damy. Minsk pastupova nabyvaje rysy sučasnaha jeŭrapiejskaha horada. Davajcie pahladzim na jaho bližej.
Meccano, Lionell i Teddy
My, jak panstva šlachietnaje, pavinny zajści ŭ hety śviatočny horad z paradnaha ŭvachoda. A ich u Minsku ažno dva: Brescki vakzał (nie zachavaŭsia) i Vilenski (ciapier stancyja Minsk-Pasažyrski). Apošni, jak piša hazieta «Minskaje słova», siońnia «ŭpryhožany jałovymi halinami i śviatočnaj iluminacyjaj». Kala bahažnaha adździaleńnia vakzała šturchanina: tyja, chto nie paśpieŭ zahadzia nabyć padarunki dla dziaciej, ź nieciarpieńniem čakajuć hruzavy ciahnik ź Vilni. Adtul prybuduć ekskluziŭnyja zamiežnyja tavary dla amataraŭ navinak. Junyja minčuki čakajuć najpapularniejšych cacak i hulniaŭ: anhlijski kanstruktar Meccano, amierykanskuju cacačnuju čyhunku Lionell i plušavaha miadźviedzia Teddy. Natoŭp uzbudžanymi vokličami sustrakaje doŭhačakany ciahnik z pasyłkami. Mahčyma, siarod dziaciej, što radasna plaskajuć u dałoni, jość i budučaja aktrysa Stefanija Staniuta, čyja siamja aranduje kvateru niepadalok. A my lacim dalej.
«Minčuki ŭ šoku ad taho, što na bializnu moža być taki asartymient»
Ciapier pahladzim, što padrychtavali dla minčan haradskija kramy: ich u Minsku zaŭsiody było niamała. La pryłaŭkaŭ, akramia prykazčykaŭ (pradaŭcoŭ pa-našamu), stajać i sami ŭładalniki, u bolšaści svajoj — jaŭrei. Svajo śviata Novaha hoda jany adśviatkavali jašče ŭ vieraśni. Zaraz ža, nie hublajučy kaštoŭnyja chviliny ažyjatažu, dapamahajuć chryścijanam vydatkavać hrošy z karyściu dla dušy i cieła.
Pad nami doŭhaja Zacharjeŭskaja vulica, što praciahnułasia praz uvieś horad da samaj Kamaroŭki. Na pieršych pavierchach nievysokich kamiennych damkoŭ — upryhožanyja vitryny. Jak i ŭ naš čas, handlary zavablivajuć pakupnikoŭ vyhadnymi prapanovami.
Navahodnija cacki pradajucca praktyčna va ŭsich minskich kramach: ad aptek da kniharniaŭ. Heta roznakalarovyja šaryki, kvietački z papje-maše i Viflejemskija zorki na viarchušku jołki. Vialiki vybar jołačnych cacak siońnia prapanuje mahazin Šejnhaŭza (ciapier tut dom № 14 na praśpiekcie Niezaležnaści). Nabor šarykaŭ i cacak kaštuje ad 1 da 2 rubloŭ, što składaje dzionny zarobak prostaha zavadskoha rabočaha. Taksama na pryłaŭkach raskładzienyja maskaradnyja maski, «typovyja i roznacharaktarnyja».
Nabyć padarunak sabie lubimaj junyja i darosłyja minčanki zachodziać u sałon kapielušoŭ Les Modes, što ŭ domie Unichoŭskaha pa Zacharjeŭskaj, 33 (budynak zachavaŭsia pa adrasie Savieckaja, 19). Siońnia tut apošni dzień akcyi, kali pry kupli niekalkich zimovych kapialušykaŭ — futravaje manto za paŭcany.
U 1913 hodzie vialikuju papularnaść mieli vielizarnyja žanočyja kapielušy, ź mietr dyjamietram.
Treba dumać, nie mienš pašyranymi byli kanflikty siarod pasažyraŭ haradskoj konki, jakija ŭźnikali pry ŭvachodzie modnicy ŭ vahon.
Mužčyny addajuć pieravahu raskošnaj kramie «Elehant» na pieršym paviersie haścinicy «Harni» (znachodziłasia pa adrasie Zacharjeŭskaja, 64, ciapier na hetym miescy pačatak skviera imia Dziaržynskaha pa praśpiekcie Niezaležnaści). Tut vystaŭleny maniekieny z mužčynskimi kaściumami z novaha paryžskaha katałoha. U adnym z troch pakojaŭ kramy pradstaŭleny šyroki asartymient mužčynskaj bializny ŭłasnaj vytvorčaści. «Minčuki ŭsio jašče ŭ lohkim šoku ad taho, što na bializnu moža być taki asartymient», — napiša paźniej «Minski kurjer».
Jołačnaja demanstracyja
Adčuvajecie śviežy vodar jalinki? Na Hubiernatarskaj kala doma Braŭde (ciapier na hetym miescy žyły dom pa Lenina, 4) stvorany «śpiecyjalny jołačny bazar». «Ceny i vybar — pa-za kankurencyjaj», «dla navučalnych ustanoŭ aptovyja ceny», — abviaščaje rekłama ŭ haziecie «Minskaje słova». Jołačny bazar raźmiaściŭsia prosta na tratuary, kala jaho źbirajecca publika. Uschvalavanyja palicyjanty, bajučysia palityčnych demanstracyj, sprabujuć raśsiejać natoŭp. Adnak ludzi nie razychodziacca, naadvarot — niezadavolenyja vokličy i hučnyja zahady vabiać cikaŭny narod.
Usio prajšło tak, jak i zadumaŭ pradprymalny Levitas, uładalnik aptekarskaj kramy praz darohu. Heta jon arhanizavaŭ jołačny bazar na centralnaj vulicy, dadatkova vystaviŭšy ŭ svajoj vitrynie nabory navahodnich cacak. Štraf u pamiery 15 rubloŭ, jaki prysudzić jamu Minski akruhovy sud za nienaležnuju arhanizacyju handlu, anitrochi nie zasmucić pradprymalnaha jaŭreja. Na hetych jalinkach jon paśpieŭ zarabić u dziasiatki razoŭ bolš.
Bitva za minskich łasunoŭ
Jaki Novy hod biez prysmakaŭ? Z hetym całkam zhodnyja minskija himnazisty i himnazistki, što atrymlivajuć asałodu ad zimovych kanikułaŭ i šakaładak «Mars». Adnajmiennaja fabryka znachodzicca na Niamizskaj vulicy (ciapier tut terytoryja handlovaha centra pa adrasie Niamiha, 3). Cukierki i šakaład hetaj fabryki byli nastolki papularnyja, što fanciki ad ich znachodziacca ŭ starych damach i pa siońnia.
Navahodnija prysmaki ručnoj raboty čakajuć minčan u adnoj z najstarejšych haradskich kandytarskich — Franca Vianhržeckaha. Cukierki, šakaład, piečyva dy kieksy tut ličacca drobnymi łasunkami.
Na pryłaŭku vystaŭleny ceły pałac z uźbitych viarškoŭ!
Da śviata kandytary Vianhržeckaha vyrašyli iści na rekord: jany piakuć paŭtaramietrovy tort, pasypany drabnionymi arechami i napoŭnieny kłubničnym džemam. Samomu ž uładalniku cukierni, Francu Vianhržeckamu, nie da śviataŭ. Užo niekalki hadoŭ jon prykavany da łožka ciažkaj chvarobaj i daručyŭ kiravańnie kandytarskaj svajmu vučniu Biełanoviču, jaki spraŭlajecca na vydatna.
Ale źviarnicie ŭvahu na susiedniuju šyldu. Kandytarskaja George nazvanaja ŭ honar svajho haspadara Hieorhija Račkoŭskaha (jamu nie pahražaje śmierć ad ścipłaści), i jana — hałoŭny kankurent Vianhržeckaha. Kankurujuć hetyja dźvie cukierni za sercy naviedvalnikaŭ elektrateatra Eden, što znachodzicca akurat pamiž imi. Siońnia bitva kandytarskich dasiahnuła apahieju. U kožnaj idzie rasprodaž, zrobleny pakoj ź biljardam… Ale źnižka na pirožnyja dla naviednikaŭ «Edena» jość tolki ŭ Račkoŭskaha. Na asnovie jaho kandytarskaj George uźniknie fabryka, jakaja isnuje i siońnia pad nazvaj «Kamunarka». Niaciažka zdahadacca, chto pieramoh u bitvie za minskich łasunoŭ.
«Kaŭkaz» dy «Siła»
«Heta ŭsio dobra, ale dzie ž sapraŭdnaja navahodniaja viesiałość u hetym horadzie?!» — spytaje nieciarplivy čytač. Nu što ž, nastaŭ čas pakazać, jak adpačyvaje Minsk napiaredadni Novaha hoda. Na skryžavańni Pieciarburhskaj i Kałomienskaj vulic, u kruhłym draŭlanym budynku cyrka (ciapier tut Michajłaŭski skvier), siońnia apošni dzień hastrolaŭ cyrka «Kaliziej». Svaje ŭmieńni pakažuć akrabaty, fokuśniki dy «znakamityja muzyčnyja kłoŭny Mišel i Nik, vykanaŭcy viadomaj karciny «Čaćviora čarciej». Asabliva minskija hledačy čakajuć vystup trya muskulistych asiłkaŭ «Siła». Na imprezu pryjšła publika roznaha ŭzrostu i dastatku. Heta vydatna viedajuć minskija kišennyja zładziei-«mazuryki», hatovyja prystupić da vykanańnia svajoj pracy pry pieršaj šturchaninie na ŭvachodzie ŭ cyrk. Cikava, kolki kišeniaŭ jany siońnia abčyściać?
U apošnija hadziny 1913 hoda drobnyja čynoŭniki i haradžanie siaredniaha dastatku skiravali svaje pohlady na kafe i restarany. Niedaloka ad cyrka, na rahu Kałomienskaj i Zacharjeŭskaj vulic (ciapier na hetym miescy budynak pa Śviardłova, 1), vabić vodaram uschodniaj kuchni restaran «Kutok Kaŭkaza». «Usio tanna! Pravizija śviežaja», — abviaščaje rekłama ŭstanovy ŭ haziecie «Paŭnočna-zachodniaja kapiejka». Što jašče treba dla ščaścia?
«Niehry-tancoŭščyki» i viasioły karnavał
Pravieści 1913 hod, jaki zapomniŭsia hrandyjoznymi haradskimi budoŭlami (padrychtavany zapusk pieršaha tramvaja, płanujecca pabudova haradskoj Ratušy, bietonnaha mosta i kalektara dla niespakojnaj Niamihi), treba adpaviedna. «Hrandyjoznaja, niebyvałaja, uračystaja sustreča Novaha hoda ŭ restaranie «Fryc»!» U domie Mielcara pa Hubiernatarskaj (ciapier tut budynak Nacyjanalnaha banka) śviata buduć sustrakać z razmacham. Haściej čakaje «vialikaja paradnaja viačera» z čatyroch straŭ i kielicha šampanskaha za 1,50 rubla. A 21.30 pačniecca vystup arkiestra Franca Krafta, a paśla 12-j nočy — «viasioły karnavał z aryhinalnymi kapielušami, śniežkami i sierpancinam».
Minski bamond źbiarecca ŭ samym raskošnym kabare horada «Akvaryum». Heta adzin z troch minskich restaranaŭ, dzie jość scena. Apoŭnačy na joj vystupiać «niehry-tancoŭščyki z Amieryki», basanohaja tancorka Aninskaja, francuzski duet «Tanha» dy šmat inšych. Paśla — tancy da 4-j hadziny ranicy. Navahodniaja viačera tut čamuści nazyvajecca «kancert-monstr». Hieranim Drucki-Lubiecki, bujny ziemleŭładalnik dy deputat Dziaržaŭnaj Dumy, — pastajanny naviednik «Akvaryuma». Paśla śviatkavańnia jon pajedzie na jeŭrapiejski kurort u Hiermaniju. Padlačycca.
Novy 1914 hod
Blizicca poŭnač. My paśpieli pralacieć tolki nad centralnaj častkaj horada. Razam sa śniežnaj zaviejaj u horad uryvajecca novy hod. Pralacić jon mima mihatlivych voknaŭ kvater, za adnym ź jakich śviatočny tost dla svajoj siamji vymavić haradski hałava Stanisłaŭ Chržanstoŭski, zakrucić u tancy haściej restaranaŭ, uskałychnie bryčki (ale nie razbudzić ramiźnikaŭ). Praniasiecca pa ŭsich vulicach dy kranie chvilinnuju strełku haradskoha hadzińnika na viežy kalehiuma. Minsk ustupiŭ u 1914 hod. Ale cudu, u jaki tak vieryli minčanie, nie adbudziecca.
Praź niekalki dzion, 9 studzienia, u kole siamji adydzie na toj śviet Franc Vianhržecki. Praz paŭhoda pačniecca Pieršaja suśvietnaja vajna, jakaja stanie pačatkam kanca Rasijskaj impieryi. Jašče praz hod Minsk zapoŭniać dziasiatki tysiač uciekačoŭ z Varšavy, Vilni, Bresta, Hrodna, inšych haradoŭ dy viosak. Abapał niedabudavanaj linii haradskoha tramvaja buduć badziacca tysiačy biespracoŭnych i biazdomnych. U dziasiatki razoŭ vyrastuć ceny ŭ kramach, a epidemii i złačynnaść stanuć zvykłaj častkaj haradskoha žyćcia.
Ale heta budzie potym, a zaraz horad viesialicca. Dyk nie budziem jamu pieraškadžać. Lepš zapomnić Minsk takim — bieskłapotnym, jaskravym i pryhožym.
Kamientary