Ikra, adbiŭnyja, zamiežny adpačynak — jak šykavali savieckija kiraŭniki ŭ hałodnyja 1920-ja
95 hadoŭ tamu ŭ SSSR vybuchnuŭ skandał z-za vielizarnych vydatkaŭ vysokapastaŭlenych balšavikoŭ, jakija prapaviedvali sacyjalnuju roŭnaść.
Upieršyniu ŭ niadaŭna ŭtvoranaj dziaržavie pryvilei kiraŭnikoŭ stali pradmietam publičnaha abmierkavańnia. Palityčnyja dyvidendy atrymaŭ Iosif Stalin. Pra maštaby šykavańnia savieckich elit piša Bi-bi-si.
5 žniŭnia 1924 hoda sakratar UCVK (paśla 1937 hoda — prezidyum Viarchoŭnaha Savieta) Aviel Jenukidze nakiravaŭ Stalinu, tady jašče nie adnaasobnamu pravicielu, a sakrataru CK VKP(b) pa kadrach i arhrabocie, daviedku ab vydatkoŭvańni srodkaŭ na adpačynak «asabliva adkaznych tavaryšaŭ».
«U rasparadžeńni UCVK byli i jość sumy na vydatki, jakija nie padlahajuć abviaščeńniu, na finansavuju dapamohu tavaryšam, asobnyja vydačy im padčas ich pajezdak dla adpačynku, a taksama na abstalavańnie i ŭtrymańnie pamiaškańniaŭ, pryznačanych dla adpačynku hetych tavaryšaŭ», — havaryłasia ŭ preambule zapiski.
Zasakrečanyja adpusknyja
Z dakumienta z hryfam «Abs. sakretna. Asabista» i zaŭvahaj «Biez numaru i biez kopii» vynikała, što ŭ papiarednim 1923 hodzie na adpačynak i lačeńnie kiraŭnika Kaminterna i leninhradskaj partarhanizacyi Hryhoryja Zinoŭjeva było vydatkavana 10 990 rubloŭ, staršyni Reŭvajensavieta Lva Trockaha — 12930 rubloŭ.
Častka hetych hrošaj pajšła na ramont dač, jakimi potym karystalisia i inšyja kiraŭniki, ale ličby ŭsio roŭna vyjšli astranamičnyja.
«Čyrvony» nepaŭski rubiel u 1924 hodzie byŭ roŭny 2,2 tahačasnym abo prykładna 33 sučasnym dalaram.
Kantorščyk Karejka z «Załatoha cialaci» Ilfa i Piatrova atrymlivaŭ 46 rubloŭ na miesiac. Takim čynam, Trocki i Zinoŭjeŭ adpačyli kožny na 20-hadovuju zarpłatu savieckaha słužboŭca.
Inšyja pravadyry akazalisia bolš ścipłymi. Stalin vydatkavaŭ na siabie 1640 rubloŭ, Leŭ Kamienieŭ — 1250 rubloŭ. Zatoje za pieršuju pałovu 1924 hoda Kamienieŭ atrymaŭ na adpačynak i lačeńnie 5450 rubloŭ, Zinoŭjeŭ — znoŭ 10 tysiač.
Jak havaryłasia dalej u daviedcy, hrašyma z fondu, jaki «nie padpadaje pad razhałošvańnie», rasparadžaŭsia asabista Jenukidze, ale praviłaŭ i limitaŭ nie isnavała. Jon prosta vydavaŭ sumy, jakija ŭ jaho patrabavali, a spračacca z členami Palitbiuro nie moh.
U bolšaści vypadkaŭ zapyty pastupali Jenukidze praz načalnika śpiecadździaleńnia OHPU pa achovie pieršych asob Abrama Bieleńkaha.
Sami pravadyry bujnych sum na ruki nie atrymlivali. Srodki ŭručalisia Bieleńkamu, a toj pieradavaŭ ich «prymacavanym» čekistam, jakija vyrašali ŭsie žyćciovyja prablemy za patronaŭ, jakija raniej za ŭsich zmahli adčuć siabie pry kamuniźmie.
«Heta nie poŭnyja źviestki, — pisaŭ Jenukidze. — Akramia taho, hrošy vydajucca i t. Rykavym [kiraŭnikom urada SSSR] z sum SNK [Savieta narodnych kamisaraŭ]».
Akramia kaŭkazskich i krymskich kurortaŭ, pravadyry rehularna adpačyvali i za miažoj, asabliva ŭ siabroŭskaj viejmarskaj Hiermanii i ruskamoŭnaj Łatvii.
U 1924 hodzie Rykaŭ atrymaŭ na hetyja mety try tysiačy (prykładna 45 tysiač sučasnych) dalaraŭ, sakratar CK Viačasłaŭ Mołataŭ 1213 dalaraŭ i 1500 łatvijskich rubloŭ, staršynia Dziaržpłana Alaksandr Curupa (jaki ŭ filmie «Lenin u 18-m hodzie» na pasiadžeńni Saŭnarkama mleŭ i padaŭ) — 977 dalaraŭ.
U 1922 hodu namieśnik staršyni Vyšejšaha Savieta narodnaj haspadarki Ivar Śmiłha vydatkavaŭ padčas lačeńnia za miažoj kala dvuch tysiač załatych rubloŭ, na jakija nie zmoh pakazać dakumientaŭ, što paćviardžali b vydatki. U tłumačalnaj zapiscy ŭ CK jon pryznaŭ, što častka hrošaj pajšła na adzieńnie, «a taksama drobnyja vydatki ŭ vyhladzie restaranaŭ, taksovak, teatraŭ i hetak dalej».
Załaty rubiel pa napaŭnieńni byŭ identyčny carskamu. U 1913 hodzie niejki Ł. Ždanaŭ, dzielačysia dośviedam na staronkach časopisa «Kasmapalit», jaki vychodziŭ u Pieciarburhu, raspavioŭ, što pravioŭ u Jeŭropie 36 dzion, abjechaŭ Aŭstryju, Italiju, Francyju, Bielhiju i Niamieččynu i vydatkavaŭ na ŭsio 342 rubli 25 kapiejek.
Jenukidze prapanavaŭ «pryniać miery dla ŭviadzieńnia niekatoraj limitavaj normy hetych dapamoh na adnu asobu i kancentravańnia hetych sum pry adnoj ustanovie», pryznaŭšy, što navat z hetaha «moža vyjści niezadavolenaść siarod niekatorych tavaryšaŭ».
«Kryčać usie i ŭsiudy»
Daviedka była nadrukavanaja na «undervudzie», ale pieralik kankretnych vypłat Jenukidze napisaŭ ad ruki, vidavočna, nie žadajučy daviarać kanfidencyjnyja źviestki navat davieranaj mašynistcy.
Tym nie mienš infarmacyja chutka nabyła rozhałas.
U hazietach pra heta, viadoma, nie pisali. Ale, pavodle źviestak HPU, temu abmiarkoŭvali i nazyvali pry hetym dakładnyja ličby jak intelihiencyja i nepmany, tak i pracoŭnyja, asabliva ž šarahovyja kamunisty, mnohija ź jakich u 1924 hodzie jašče surjozna stavilisia da razmoŭ pra revalucyjny entuzijazm i praletarskuju ścipłaść.
Raniejšyja kiraŭniki rabili i nie takoje. Vialiki kniaź Alaksandr Michajłavič niazmušana uspaminaŭ, jak pakryŭdziŭsia na Mikałaja II, što nie prysłuchaŭsia da jaho parady, machnuŭ na ŭsio rukoj, vyrašyŭ raźviejacca i adpraviŭsia na dva miesiacy ŭ Bijaryc, dzie źniaŭ dla svajoj vialikaj siamji i šmatlikaj prysłuhi ceły hatel. Ale vialikija kniazi nie prapaviedavali sacyjalnaj roŭnaści.
Historyk i žurnalist Jaŭhien Žyrnoŭ, jaki vyvučaŭ temu, miarkuje, što Stalin i arhanizavaŭ uciečku infarmacyi.
Daŭni siabar Stalina Jenukidze moh padrychtavać daviedku ad 5 žniŭnia jak pa jaho prośbie, tak i z ułasnaj inicyjatyvy, žadajučy apynucca siarod pieramožcaŭ, dapuskaje daśledčyk. Praz 13 hadoŭ pasłuha nie vyratavała Jenukidze ad rasstrełu, ale to ŭžo inšaja historyja.
15 vieraśnia Stalin praz Mołatava pašyryŭ pamiž členami Palitbiuro ŭłasnuju zapisku ŭ suviazi z tym, što, pavodle jaho słoŭ, «ciapier usim i ŭsiudy ab hetych sumach kryčać».
U joj jon nie zhadaŭ pra daviedku Jenukidze, a zrabiŭ vyhlad, što ničoha takoha nie viedaje: pačuŭ, maŭlaŭ, pra čutki, źviarnuŭsia pa tłumačeńni da Jenukidze i Bieleńkaha, i daviedaŭsia, što ŭsio praŭda.
«Z pryčyny dalikatnaści ŭsioj hetaj spravy i z pryčyny mahčymych nieparazumieńniaŭ, jakija mohuć nanieści partyi surjozny ŭron, ja b prasiŭ unieści na zaćviardžeńnie CK nastupny skaz: 1) vyznačyć maksimalnuju pamiesiačnuju normu vydatkaŭ dla členaŭ CK, jakija adpraŭlajucca ŭ adpačynak na savieckija kurorty; 2) vydavać sumy na kožnaha adpusknika paasobku, u zaležnaści ad terminu adpačynku», — napisaŭ Stalin, sabie ž na nastupny adpačynak paprasiŭ 400—500 rubloŭ.
Dalejšaha raźvićcia sprava nie atrymała, i Stalin cikavaści da jaje bolš nie prajaŭlaŭ. Možna mierkavać, što hałoŭnaja meta — dyskredytacyja Trockaha i Zinoŭjeva — była dasiahnutaja.
«Da taho času ŭ krainie ścipłaść pravadyroŭ stała ličycca pastułatam. Kali ŭličyć jašče biespracoŭje i mizernyja zarobki słužačych, dyk infarmacyja ab vytratach na raskošny adpačynak była palityčna zabojčaj. Stalin pa-majstersku skarystaŭsia atrymanym kampramatam», — kamientuje Jaŭhien Žyrnoŭ.
Voś jašče niekalki faktaŭ z časoŭ «leninskaj prastaty» i «stalinskaj strohaści»:
Pa śviedčańniach amierykanskaha žurnalista Džona Ryda, u Smolnym jašče da Kastryčnickaha pieravarotu źjaviłasia asobnaja stałoŭka dla členaŭ Centralnaha vykanaŭčaha kamiteta, dzie adpuskali chleb z masłam i «nieabmiežavanuju kolkaść šklanak čaju».
Adrazu paśla pierajezdu ŭrada ź Pietrahrada ŭ Maskvu ŭ sakaviku 1918 hoda ŭ Kramli adkryłasia śpiecstałoŭka. 29 maja kiraŭnik kancylaryi Saŭnarkama Kamaryncaŭ pisaŭ u Maskoŭski haradski charčovy kamitet: «Padajecca vielmi važnym dać u rasparadžeńnie stałoŭki pry Saviecie patrebnuju kolkaść viandliny, ptuški, kansiervaŭ miasnych, syru».
Trocki uspaminaŭ: «Čyrvonaj kietovaj ikry było bahata. Hetaj niaźmiennaj ikroj afarbavany nie ŭ majoj tolki pamiaci pieršyja hady revalucyi».
Mieniu Fieliksa Dziaržynskaha, składzienaje dyjetołahami, uklučała asiatrynu, łasasinu, jušku sa ścierladzi, indyčku z močanymi jabłykami, sup sa śviežych šampińjonaŭ i niejkuju «jałavičynu bulit».
U rasparadžeńni staršyni VČK było try kvatery, adna ź ich u Kramli, i try padmaskoŭnyja dačy. U vieraśni 1918-ha jon pravioŭ adpačynak u Šviejcaryi. Pisaŭ sakrataru: «Mnie patrebna šafa-biblijateka. Dastańcie. Apłacić mnie nie ŭdasca, tamu za kazionny košt».
25 kastryčnika 1918 hoda Lenin z žonkaj Nadziejaj Krupskaj i siastroj Maryjaj upieršyniu prybyŭ u pryhatavanuju dla jaho siadzibu byłoha maskoŭskaha kiraŭnika horada Rejnbota ŭ Horkach, jakaja stała pieršaj u krainie dziaržaŭnaj dačaj. Krupskaja va ŭspaminach pisała, što jany adčuvali siabie niajomka siarod raskošy i «nie viedali, kudy sunucca ŭ pakojach Riejnbota». Adnak ad asabniaka nie admovilisia i abstanoŭku źmianiać nie stali.
Lenin karystaŭsia jašče i dačaj ŭ Karzinkinie, jakoje ŭvajšło ciapier u miežy Maskvy: «Staruju siadzibu pierasiakaje aleja stahadovych lipaŭ… Stary panski pałac z haŭbcami, bahataj raźboj pa karnizach… Unutry vialikaja zała vyšynioj u dva pavierchi».
U 1919 hodzie źjavilisia dziaržaŭnyja dačy i ŭ inšych kiraŭnikoŭ. Voś jak apisvaje daču Mikajana dačka Stalina Śviatłana Aliłujeva: «Marmurovyja statui, staradaŭnija francuzskija habieleny, u voknach — roznakalarovyja vitražy, park, sad, tenisnaja placoŭka, aranžareja, parniki, stajnia». Sama Aliłujeva, pa jaje słovach, na baćkavaj dačy ŭ Zubałavie «rasła, pa sutnaści, va ŭmovach pamieščyckaj siadziby».
14 červienia 1920 hoda byli ŭviedzienyja «saŭnarkamaŭskija» charčovyja pajki «dla asabliva adkaznych i zusim niezamiennych rabotnikaŭ». Pajki, jakija nazyvalisia paśla kramloŭskimi, praisnavali da raspadu SSSR. Kolkaść ich nieadnarazova pavialičvałasia, a asartymient pašyraŭsia i raznastaiŭsia.
Pieršapačatkova kolkaść atrymalnikaŭ była vyznačana ŭ dźvie tysiačy, ale pakolki takaja ž kolkaść praduktaŭ naležała kožnamu členu ich siemjaŭ, faktyčna vydavalisia bolš za 10 tysiač pajkoŭ. Jany ŭklučali 12 najmieńniaŭ praduktaŭ, u tym liku 4 kh miasa i 4 kh ryby ŭ miesiac, a taksama papiarosy i zapałki. Ździŭleńnie daśledčykaŭ vyklikaje norma soli — paŭtara funta (bolš za 600 h) u miesiac, što ŭ čatyry razy pieravyšaje fizijałahičnuju patrebnaść.
Tolki ŭ listapadzie 1920 hady sa składoŭ UCVK siamji Lenina byli adpuščanyja 24,5 kh miasa, 60 jajek, 7,2 kh syru, 1,5 kh masła, 1 kh sała, 2 kh čornaj ikry, 4 kh ahurkoŭ, 30 kh muki i krup, 5 kh cukru, 1,2 kh cukierak.
Kamisija CK RKP(b) i UCVK na čale z Maciejem Muranavym u lutym 1921 hoda vyznačyła, što z 58 kiraŭnikoŭ, jakija žyli ŭ Kramli, praktyčna ŭsie mieli prysłuhu, a Curupa i Łunačarski štodnia brali ŭ śpiecstałoŭcy pa siem abiedaŭ. Kamisija prapanoŭvała vynieści pytańnie ab pryvilejach na razhlad zapłanavanaha na sakavik Ch źjezdu partyi, ale ŭ paradak dnia jano ŭklučana nie było.
22 lipienia 1921 hoda Lenin rasparadziŭsia: «Daručyć Narkamatu charčavańnia arhanizavać asablivuju kramku (skład) dla prodažu praduktaŭ (i inšych rečaŭ) zamiežnikam i kaminternaŭskim pryjezdžym». Tak pačałasia historyja savieckich «tarhsinaŭ», «biarozak» i zakrytych raźmierkavalnikaŭ. Kali pry kapitaliźmie nie kožny moža dazvolić sabie darahuju reč, dyk u SSSR zvyčajnych ludziej u śpiecmahaziny fizična nie dapuskali.
Viasnoj 1922 hoda ŭ haražy Lenina, jaki byŭ, pavodle jaho słoŭ, «pad dvajnym nahladam HPU», stajała šeść mašyn, u tym liku «rołs-rojs».
31 studzienia 1924 hoda — adrazu paśla śmierci Lenina — Klim Varašyłaŭ zrabiŭ na plenumie CK dakład «Ab zdaroŭi partviarchuški». U vyniku była stvorana śpiecmiedycyna — Lečsanupr Kramla (paśla 4-je Hałoŭnaje ŭpraŭleńnie Ministerstva achovy zdaroŭja SSSR).
U traŭni 1922 hodu Lenin pisaŭ Stalinu: «Ci nie čas zasnavać adzin-dva ŭzornyja sanatoryi nie bližej za 600 viorst ad Maskvy? Vydatkavać na heta zołata; vydatkoŭvajem ža i budziem doŭha vydatkoŭvać na niepaźbiežnyja pajezdki ŭ Hiermaniju».
«Vyjšła ja zamuž u červieni 1929 h. Kazačnaje žyćcio, kazačnaje… Kvatera na Maniežnaj płoščy… Šeść pakojaŭ… Ja jeździła pa abiedy… Vieźli ŭ sudkach — nie astyvała, heta ž blizka ad Kramla, a mašynie našaj — usiudy zialonaje śviatło. Abiedy byli na dvaich, ale dzieviać čałaviek byli sytyja hetymi abiedami. Da abiedaŭ davałasia zaŭsiody paŭkili aleju i paŭkili čornaj ikry. Možna było ŭziać hastranamiju, prysmaki, śpirtnoje. Voś takija rybiny. Cudoŭnyja adbiŭnyja…» — uspaminała niaviestka Kamienieva Halina Kraŭčanka.
8 lutaha 1932 hoda sakretnaj pastanovaj Palitbiuro byŭ admienieny tak zvany «partmaksimum» dla adkaznych rabotnikaŭ-kamunistaŭ u pamiery 2700 rubloŭ u hod. Niekatoryja historyki ličać hetu padzieju kančatkovym kracham kamunistyčnaj idei.
Zatym pačałasia i praciahvałasia da 1961 hoda praktyka vydačy namienkłaturščykam «pakietaŭ» — štomiesiačnych hrašovych bonusaŭ u kanviertach, nastolki zasakrečanych, što ź ich navat nie vypłačvalisia partskładki.
Uvosień 1932 hoda ŭ razhar Haładamoru ŭ raźmierkavalniku ŭ «Domie na nabiarežnaj» prymacavanyja asoby štomiesiac atrymlivali pa čatyry kiłahramy miasa, čatyry kiłahramy kaŭbasy i viandliny, kiłahram ikry. U vieraśni dla charčavańnia delehataŭ plenuma CK byli padrychtavanyja 10 ton miasnych dalikatesaŭ, čatyry tony ryby, 600 kiłahramaŭ syru, 300 kiłahramaŭ ikry, usiaho 93 najmieńni praduktaŭ.
«Samaje strašnaje, kali vy raptam adčujecie žal i stracicie ćviordaść. Vy pavinny navučycca jeści, navat kali ŭsie vakoł buduć pamirać ad hoładu», — havaryłasia ŭ sakretnaj instrukcyi CK rabotnikam rajkamaŭ u zonie biedstva.
U vieraśni 1933 hoda padčas adpačynku ŭ Sočy Stalin adpraviŭ u Maskvu telehramu: «Ličym, što nadalej mašyny «Rols-Rojs» nie treba impartavać. Kupić za miažoj čatyry krytyja (limuziny) šaścimiesnyja mašyny sistemy «Kadeljak» [tak u tekście] i vosiem štuk adkrytych šaścimiesny «Pakardaŭ» vypusku 1933 h. Z poŭnym kamplektam zapasnych častak i zapasnych častak dla isnujučaha parku «Rols-Rojs». Adpuścić na vydatki sto tysiač rubloŭ u zamiežnaj valucie». Nasupierak lehiendzie, lubimy «Pakard» Stalina nie byŭ padarunkam Franklina Ruźvielta, a byŭ nabyty ŭ ZŠA za hrošy.
Pastanova SNK SSSR i CK VKP(b) «Ab dačach adkaznych rabotnikaŭ» ad 3 lutaha 1938 hoda vyznačyła pamier dač dla kirujučych rabotnikaŭ: pa 7—8 pakojaŭ dla siamiejnych i 4—5 pakojaŭ dla niesiamiejnych. Niadaŭna aryštavanyja «vorahi naroda» asudžalisia za toje, što «panabudavali sabie hrandyjoznyja dačy-pałacy ŭ 15—20 i bolš pakojaŭ».
Iosif Stalin ścipła apranaŭsia i nie atačaŭ siabie pampieznaj raskošaj. Adnak u jaho rasparadžeńni znachodziłasia bolš jak dziesiać dač, bolšaść ź jakich jon nikoli nie naviedvaŭ, ale poŭny štat słužby j achovy hadami ŭtrymlivaŭ ich tak, kab haspadar moh źjavicca ŭ luby momant. Na poŭdzień Stalin adpraŭlaŭsia dvuma ciahnikami, a kali adnojčy zabyŭsia na kaŭkazskaj dačy lubimyja pakajovyja tepciki, u Maskvu adpravili samalot, kab jany ŭžo čakali svajho ŭłaśnika pa prybyćci.
«Da stała vieźli rybu ź śpiecyjalnych sažałak, fazanaŭ i barančykaŭ — ź śpiecyjalnych hadavalnikaŭ, hruzinskaje vino śpiecyjalnaha raźlivu, śviežaja sadavina dastaŭlalisia z poŭdnia samalotam. Načalnik achovy Ułasik rasparadžaŭsia miljonami ad jaho imia», — śviedčyła va ŭspaminach Aliłujeva.
Aficyjnaja zarpłata Stalina składała 10 tysiač rubloŭ u miesiac — u dvaccać razoŭ vyšej za siaredni zarobak pracoŭnaha, plus hanarary za knihi, pry tym, što tracić ich jamu nie było kudy. Pa słovach Aliłujevaj, šuflady piśmovaha stała na Blizkaj dačy byli poŭnyja zapiačatanych pakietaŭ z hrašyma. Paśla śmierci pravadyra tam naličyli bolš za 3,5 młn rubloŭ.
Chto taja žančyna, jakuju Marzaluk u efiry BT abazvaŭ «švallu z Hrodna», i što jana piša ŭ čatach? Raskazvajem pra doktarku Stefanovič21
Kamientary