Kali pišuć pra horad Kryčaŭ, zvyčajna ŭzhadvajuć proźvišča favaryta rasijskaj impieratrycy Kaciaryny II Ryhora Paciomkina. I pry hetym niejak zusim nie zhadvajecca, što ŭpłyvovy favaryt padčas svajho kiravańnia Kryčavam pieravioŭ usich raniej volnych žycharoŭ horada ŭ stan pryhonnych. U kožnym razie Kryčaŭ i Paciomkin byli źviazanyja pamiž saboj nie bolš za 14 hadoŭ. Značna daŭžej historyja horada źviazana z tutejšaj šlachtaj.
Impieratryca Kaciaryna II padaryła Kryčaŭ svajmu kachanku Ryhoru Paciomkinu paśla zachopu hetych ziamiel Rasijskaj impieryjaj u 1772 hodzie.
Pa staroj histaryčnaj tradycyi ź imieniem «najśviatlejšaha» kniazia źviazvajuć usio vyklučna stanoŭčaje dla Kryčava. I bujnyja manufaktury jon tut pabudavaŭ, i vydatnych śpiecyjalistaŭ vypisaŭ z-za miažy, i sudnavierf zakłaŭ dla patrebaŭ Čarnamorskaha fłotu, i pałac vieličny pabudavaŭ. I navat zaprasiŭ u siało Zadobra kala Kryčava anhlijskaha fiłosafa-kłasika Ijeremiju Bientama, dzie toj žyŭ i pracavaŭ u 1785—1787 hadach (pra heta pisała ŭ № 8/2019 «Naša historyja»).
I pry hetym niejak zusim nie zhadvajecca, što ŭpłyvovy favaryt padčas svajho kiravańnia Kryčavam pieravioŭ usich raniej volnych žycharoŭ horada, aproč šlachty i habrejaŭ, u stan pryhonnych.
U kožnym razie, Kryčaŭ i Paciomkin byli źviazanyja pamiž saboj nie bolš za 14 hadoŭ. Značna daŭžej historyja horada źviazana z tutejšaj šlachtaj. Z rodam, jaki pakinuŭ značny śled u kultury, navucy, hramadskich i dabračynnych spravach nie tolki Biełarusi, ale i śvietu, — Hałynskimi.
Pieršym byŭ Jan
Prykładna ŭ 1790 hodzie Jan Hałynski, jaki na toj čas zajmaŭ pasadu mścisłaŭskaha vajavody (u roznyja časy jon taksama zajmaŭ pasady mahiloŭskaha i klimavickaha maršałka), nabyvaje ŭ Paciomkina Kryčaŭskaje starostva razam ź niedabudavanym pałacam.
I abjadnoŭvaje jaho z susiednim majontkam Chałoblin (ciapier Čerykaŭski rajon), jakim vałodaŭ da taho. Uzbujnieńnie było svoječasovym, bo ŭ Jana było piaciora dziaciej i kožnamu treba było pakinuć spadčynu.
Hałynski nie mieŭ takoha vializnaha ŭpłyvu, jak Paciomkin, a tamu nie moh pry dapamozie ŭ tym liku i administracyjnaha resursu prasoŭvać svoj tavar pa ŭsioj Rasijskaj impieryi. Tamu adrazu paśla źmieny haspadara pramysłovaść Kryčaŭščyny značna skaraciłasia.
Užo z 1790 hoda praktyčna pierastała pracavać sudnavierf, nieŭzabavie spyniła dziejnaść kanatnaja manufaktura. Pracavali tolki parusinavyja manufaktury (adna da 1831-ha, a druhaja da 1845 hoda), pradukcyja jakich adpraŭlałasia na marskija i račnyja sudny ŭ Chierson, Kramiančuh, Ryhu, Pieciarburh. Zastałasia taksama bujnaja vinakurnia. Ale zatoje Janu Hałynskamu ŭdałosia nadać pałacu, budaŭnictva jakoha raspačałosia jašče ŭ 1778 hodzie, zakončany vyhlad.
Byŭ Jan i pałymianym patryjotam baćkaŭščyny, pra što śviedčać sproby jaho supracoŭnictva z Napaleonam padčas vajny 1812 hoda. Dla ŭniosku ŭ vyzvaleńnie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ad rasijskaj akupacyi jon paabiacaŭ francuzskamu impierataru na svaje srodki sfarmavać atrad dobraachvotnikaŭ i raspačać baraćbu z vojskam Michaiła Kutuzava.
Svajak Puškina
Adziny syn Jana Hałynskaha, pramy naščadak i nastupny haspadar Kryčava, Vincent (1770—1831), zrabiŭ dobruju karjeru pry toj uładzie, suprać jakoj jaho baćka patajemna zmahaŭsia.
U 21 hod Vincent pačaŭ słužyć u rasijskaj armii, a ŭ 27 užo byŭ pałkoŭnikam Sibirskaha drahunskaha pałka. Na pačatku XIX stahodździa jon viartajecca na radzimu i nie mienš chutka prasoŭvajecca ŭžo pa śvieckaj karjernaj leśvicy. U 1808 hodzie stanovicca maršałkam Mahiloŭskaj hubierni, a z 1814-ha — sapraŭdnym stackim savietnikam, čynoŭnikam pa asobych daručeńniach ministerstva palicyi, a paźniej i staršynioj rady pry ministerstvie ŭnutranych spraŭ.
U dadatak da hetaha Vincent Hałynski zajmaŭsia navukaj. Jon aŭtar šerahu pieradavych na toj čas rabot pa sielskaj haspadarcy i hieahrafii. Z 1825 hoda da samaj śmierci byŭ staršynioj adnaho z adździaleńniaŭ Volnaha ekanamičnaha tavarystva.
Ščaściła Vincentu Hałynskamu i ŭ kachańni. U 1806 hodzie jon ažaniŭsia z 12-hadovaj Luboŭju Hančarovaj-Mardvinavaj, stryječnaj siastroj žonki Alaksandra Puškina — Natalli Hančarovaj.
Pierad šlubam Luboŭ pierachryściłasia ŭ kataličku i ŭziała imia Ema. Para pražyła adviedzienyja joj dni ŭ pałkim kachańni, pakul u 1822 hodzie va ŭzroście 28 hadoŭ Luboŭ-Ema nie skanała.
Pachavali jaje ŭ radavym majontku — siale Piasočanski Zavod Kałužskaj hubierni (ciapier horad Kiraŭ u rasijskaj Kałužskaj vobłaści).
U Kryčavie ž, jakraz nasuprać uvachoda ŭ pałac Hałynskich, niaŭciešny ŭdaviec pastaviŭ biełamarmurovuju kampazicyju ŭ vyhladzie žanočaj fihury sa schilenaj hałavoj. Na pastamiencie nadpis: «Mere de huit enfants» («Maci vaśmiarych dziaciej»), a taksama liryčny vierš pa-francuzsku.
Niaŭrymślivy «śvistun»
Nastupnymi ŭładarami Kryčava stali syny Vincenta i Emy: Stefan (1815—1878) i Alaksandr (1816—1893). Akramia ziamli ŭ Biełarusi, im u spadčynu ad maci zastalisia pramysłovyja pradpryjemstvy ŭ Rasii. Tak što jany byli zamožnymi maładymi ludźmi. Ale ŭ toj ža čas i demakratyčna aryjentavanymi asobami.
Alaksandr navat uziaŭ udzieł u antyrasijskim paŭstańni 1830—1831 hadoŭ, paśla zadušeńnia jakoha źjechaŭ u Jeŭropu. Tam atrymaŭ adukacyju. Na jaho srodki ŭ Łondanie niejki čas vydavałasia hazieta «Polski demakrat».
A kali Stary Śviet jamu nadakučyŭ, Alaksandr Hałynski na praciahły čas vypraviŭsia ŭ śviet Novy. Amal całkam abjechaŭ ZŠA (u muziei horada Sakramienta i ciapier zachoŭvajecca karta Kalifornii, składzienaja Hałynskim), naviedaŭ Kubu, Haici, Mieksiku, Nikarahua, Ekvador, Pieru. U Čyli ŭ 1851 hodzie sustrakaŭsia ź Ihnatam Damiejkam. Praŭda, hetyja dva dziejačy ŭ čymści nie syšlisia, bo Damiejka ŭ svajoj pierapiscy nie vielmi pavažliva adazvaŭsia pra «biełaruskaha paniča»: nazvaŭ jaho «śvistunom». Pa słovach Damiejki, ledź paśpieŭšy źjavicca ŭ Sanćjaha, Hałynski «paśpieŭ tam pierasvaryć usich z usimi». Vinoj tamu niaŭrymślivaść Hałynskaha, jakaja razdražniała.
Hałynski cikaviŭsia i prablemami navuki i techniki. Naprykład, jon prapanavaŭ svoj prajekt Panamskaha kanała, jaki na toj čas jašče nie byŭ prakapany, pisaŭ pra vialikuju budučyniu pavietrapłavańnia i ličyŭ, što avijacyja dapamoža likvidacyi «izalacyi narodaŭ i padtrymańniu ich uzajemnaha siabroŭstva».
Jašče adnym i, badaj, hałoŭnym zachapleńniem Alaksandra Hałynskaha, akramia vandrovak, była litaratura. Pisać jon pačaŭ jašče ŭ Jeŭropie, pryčym publikavaŭsia pa-francuzsku ŭ bujnych vydańniach roznych krain. Adnak najbolšaha roskvitu jaho litaraturny talent dasiahnuŭ u Amierycy.
Stefan i naščadki
Što da Stefana, rodnaha brata Alaksandra, to jon jašče ŭ padletkavym uzroście ŭzvaliŭ na siabie ciažar kiravańnia Kryčavam — pałacam i vialikimi ziemleŭładańniami.
Na biadu, u 1840-ch pałac častkova zhareŭ, i Stefanu daviałosia jaho adbudoŭvać. Mienavita tady fasad budynka, jaki pieršapačatkova byŭ uźviedzieny ŭ styli kłasicyzmu, nabyŭ nieahatyčnyja rysy. Stefan byŭ i hałoŭnym fundataram muravanaha kaścioła (da siońnia nie zachavaŭsia), pabudavanaha ŭ 1855—1874 hadach zamiest draŭlanaha, źniščanaha pažaram. Nieardynarnaść hetaha čałavieka paćviardžaje toj fakt, što polski litaratar Jarasłaŭ Ivaškievič pryśviaciŭ jamu adzin z najlepšych svaich tvoraŭ — apovieść «Asiennija śviatkavańni».
Stefan mieŭ synoŭ Jana i Uładzisłava. Jan atrymaŭ ad baćki ŭ spadčynu miastečka Kadzin (ciapier vioska Kadzina Mahiloŭskaha rajona), dzie i pasialiŭsia. Naležali jamu ziamielnyja nadzieły i ŭ samim Kryčavie. Bo ŭ 1896 hodzie jon, nieabyjakavy da raźvićcia miastečka, padaryŭ miascovamu ramieśnickamu vučylišču 30 dziesiacin.
Asnoŭnaja ž častka kryčaŭskich ziemleŭładańniaŭ z navakolnymi falvarkami i radavym pałacam adyšła da Uładzisłava, jaki ažaniŭsia ź Michalinaj Aželskaj, što pachodziła sa źbiadniełaha šlachieckaha rodu.
Atrymaŭšy miedycynskuju adukacyju i viarnuŭšysia na radzimu, Uładzisłaŭ zajmaŭsia vyroščvańniem lekavych raślin, dla čaho pierasialiŭsia z Kryčava ŭ majontak Zadabraść. Usio astatniaje jaho cikaviła značna mienš, i tamu administravańniem pałaca i majontkaŭ zajmalisia svajaki z boku žonki.
Rabili jany heta niesumlenna, što pryviało da zaniadbańnia radavoha hniazda Hałynskich i značnaha pamianšeńnia ich ziemleŭładańniaŭ. Naprykancy XIX stahodździa kryčaŭskija majontki achoplivali tolki 1 588 dziesiacin ziemlaŭ i lasoŭ. Braty Aželskija raspradavali nie tolki les i ziamlu, ale i nieacennyja skarby, što zachoŭvalisia ŭ pałacy.
U vyniku syn Uładzisłava i apošni ŭładar Kryčava Juzaf (1887—1973) pierad pačatkam Pieršaj suśvietnaj vajny atrymaŭ u spadčynu tolki paškodžany pažaram pałac i mocna ŭrezany kavałak ziamli. Paśla revalucyi 1917 hoda Juzaf razam z maładoj žonkaj Irenaj Lisoŭskaj źjechaŭ u Polšču. Jak akazałasia, nazaŭsiody. Tak była pastaŭlena kropka ŭ šmathadovym suisnavańni hordaha Kryčava i šlachieckaha rodu Hałynskich.
Kamientary