Гісторыя22

Горды горад Крычаў і яго такія розныя гаспадары

Калі пішуць пра горад Крычаў, звычайна ўзгадваюць прозвішча фаварыта расійскай імператрыцы Кацярыны II Рыгора Пацёмкіна. І пры гэтым неяк зусім не згадваецца, што ўплывовы фаварыт падчас свайго кіравання Крычавам перавёў усіх раней вольных жыхароў горада ў стан прыгонных. У кожным разе Крычаў і Пацёмкін былі звязаныя паміж сабой не больш за 14 гадоў. Значна даўжэй гісторыя горада звязана з тутэйшай шляхтай.

Крычаўскі палац Галынскіх. Канец XVIII стагоддзя. Фота: Наша Ніва

Імператрыца Кацярына II падарыла Крычаў свайму каханку Рыгору Пацёмкіну пасля захопу гэтых зямель Расійскай імперыяй у 1772 годзе.

Па старой гістарычнай традыцыі з іменем «найсвятлейшага» князя звязваюць усё выключна станоўчае для Крычава. І буйныя мануфактуры ён тут пабудаваў, і выдатных спецыялістаў выпісаў з-за мяжы, і суднаверф заклаў для патрэбаў Чарнаморскага флоту, і палац велічны пабудаваў. І нават запрасіў у сяло Задобра каля Крычава англійскага філосафа-класіка Іерэмію Бентама, дзе той жыў і працаваў у 1785—1787 гадах (пра гэта пісала ў № 8/2019 «Наша гісторыя»). 

І пры гэтым неяк зусім не згадваецца, што ўплывовы фаварыт падчас свайго кіравання Крычавам перавёў усіх раней вольных жыхароў горада, апроч шляхты і габрэяў, у стан прыгонных. 

У кожным разе, Крычаў і Пацёмкін былі звязаныя паміж сабой не больш за 14 гадоў. Значна даўжэй гісторыя горада звязана з тутэйшай шляхтай. З родам, які пакінуў значны след у культуры, навуцы, грамадскіх і дабрачынных справах не толькі Беларусі, але і свету, — Галынскімі.

Першым быў Ян

Прыкладна ў 1790 годзе Ян Галынскі, які на той час займаў пасаду мсціслаўскага ваяводы (у розныя часы ён таксама займаў пасады магілёўскага і клімавіцкага маршалка), набывае ў Пацёмкіна Крычаўскае староства разам з недабудаваным палацам.

І аб’ядноўвае яго з суседнім маёнткам Халоблін (цяпер Чэрыкаўскі раён), якім валодаў да таго. Узбуйненне было своечасовым, бо ў Яна было пяцёра дзяцей і кожнаму трэба было пакінуць спадчыну. 

Першы ўладар Крычава з роду Галынскіх, Ян. Фота з Гістарычнага музея Крычава.

Галынскі не меў такога вялізнага ўплыву, як Пацёмкін, а таму не мог пры дапамозе ў тым ліку і адміністрацыйнага рэсурсу прасоўваць свой тавар па ўсёй Расійскай імперыі. Таму адразу пасля змены гаспадара прамысловасць Крычаўшчыны значна скарацілася.

Ужо з 1790 года практычна перастала працаваць суднаверф, неўзабаве спыніла дзейнасць канатная мануфактура. Працавалі толькі парусінавыя мануфактуры (адна да 1831-га, а другая да 1845 года), прадукцыя якіх адпраўлялася на марскія і рачныя судны ў Херсон, Крамянчуг, Рыгу, Пецярбург. Засталася таксама буйная вінакурня. Але затое Яну Галынскаму ўдалося надаць палацу, будаўніцтва якога распачалося яшчэ ў 1778 годзе, закончаны выгляд. 

Быў Ян і палымяным патрыётам бацькаўшчыны, пра што сведчаць спробы яго супрацоўніцтва з Напалеонам падчас вайны 1812 года. Для ўнёску ў вызваленне Вялікага Княства Літоўскага ад расійскай акупацыі ён паабяцаў французскаму імператару на свае сродкі сфармаваць атрад добраахвотнікаў і распачаць барацьбу з войскам Міхаіла Кутузава. 

Сваяк Пушкіна

Адзіны сын Яна Галынскага, прамы нашчадак і наступны гаспадар Крычава, Вінцэнт (1770—1831), зрабіў добрую кар’еру пры той уладзе, супраць якой яго бацька патаемна змагаўся. 

У 21 год Вінцэнт пачаў служыць у расійскай арміі, а ў 27 ужо быў палкоўнікам Сібірскага драгунскага палка. На пачатку XIX стагоддзя ён вяртаецца на радзіму і не менш хутка прасоўваецца ўжо па свецкай кар’ернай лесвіцы. У 1808 годзе становіцца маршалкам Магілёўскай губерні, а з 1814-га — сапраўдным стацкім саветнікам, чыноўнікам па асобых даручэннях міністэрства паліцыі, а пазней і старшынёй рады пры міністэрстве ўнутраных спраў. 

У дадатак да гэтага Вінцэнт Галынскі займаўся навукай. Ён аўтар шэрагу перадавых на той час работ па сельскай гаспадарцы і геаграфіі. З 1825 года да самай смерці быў старшынёй аднаго з аддзяленняў Вольнага эканамічнага таварыства.

Вінцэнт Галынскі. Фота з Гістарычнага музея Крычава.

Шчасціла Вінцэнту Галынскаму і ў каханні. У 1806 годзе ён ажаніўся з 12-гадовай Любоўю Ганчаровай-Мардвінавай, стрыечнай сястрой жонкі Аляксандра Пушкіна — Наталлі Ганчаровай.

Перад шлюбам Любоў перахрысцілася ў каталічку і ўзяла імя Эма. Пара пражыла адведзеныя ёй дні ў палкім каханні, пакуль у 1822 годзе ва ўзросце 28 гадоў Любоў-Эма не сканала.

Пахавалі яе ў радавым маёнтку — сяле Пясочанскі Завод Калужскай губерні (цяпер горад Кіраў у расійскай Калужскай вобласці).

У Крычаве ж, якраз насупраць увахода ў палац Галынскіх, няўцешны ўдавец паставіў беламармуровую кампазіцыю ў выглядзе жаночай фігуры са схіленай галавой. На пастаменце надпіс: «Mere de huit enfants» («Маці васьмярых дзяцей»), а таксама лірычны верш па-французску. 

Няўрымслівы «свістун»

Наступнымі ўладарамі Крычава сталі сыны Вінцэнта і Эмы: Стэфан (1815—1878) і Аляксандр (1816—1893). Акрамя зямлі ў Беларусі, ім у спадчыну ад маці засталіся прамысловыя прадпрыемствы ў Расіі. Так што яны былі заможнымі маладымі людзьмі. Але ў той жа час і дэмакратычна арыентаванымі асобамі. 

Аляксандр нават узяў удзел у антырасійскім паўстанні 1830—1831 гадоў, пасля задушэння якога з’ехаў у Еўропу. Там атрымаў адукацыю. На яго сродкі ў Лондане нейкі час выдавалася газета «Польскі дэмакрат». 

А калі Стары Свет яму надакучыў, Аляксандр Галынскі на працяглы час выправіўся ў свет Новы. Амаль цалкам аб’ехаў ЗША (у музеі горада Сакрамента і цяпер захоўваецца карта Каліфорніі, складзеная Галынскім), наведаў Кубу, Гаіці, Мексіку, Нікарагуа, Эквадор, Перу. У Чылі ў 1851 годзе сустракаўся з Ігнатам Дамейкам. Праўда, гэтыя два дзеячы ў чымсьці не сышліся, бо Дамейка ў сваёй перапісцы не вельмі паважліва адазваўся пра «беларускага паніча»: назваў яго «свістуном». Па словах Дамейкі, ледзь паспеўшы з’явіцца ў Санцьяга, Галынскі «паспеў там перасварыць усіх з усімі». Віной таму няўрымслівасць Галынскага, якая раздражняла.

Галынскі цікавіўся і праблемамі навукі і тэхнікі. Напрыклад, ён прапанаваў свой праект Панамскага канала, які на той час яшчэ не быў пракапаны, пісаў пра вялікую будучыню паветраплавання і лічыў, што авіяцыя дапаможа ліквідацыі «ізаляцыі народаў і падтрыманню іх узаемнага сяброўства». 

Вокладка кнігі Аляксандра Галынскага «Каліфорнія», выдадзенай у Брусэлі ў 1853 годзе. Фота з Гістарычнага музея Крычава.

Яшчэ адным і, бадай, галоўным захапленнем Аляксандра Галынскага, акрамя вандровак, была літаратура. Пісаць ён пачаў яшчэ ў Еўропе, прычым публікаваўся па-французску ў буйных выданнях розных краін. Аднак найбольшага росквіту яго літаратурны талент дасягнуў у Амерыцы. 

Стэфан і нашчадкі

Што да Стэфана, роднага брата Аляксандра, то ён яшчэ ў падлеткавым узросце ўзваліў на сябе цяжар кіравання Крычавам — палацам і вялікімі землеўладаннямі.

На бяду, у 1840-х палац часткова згарэў, і Стэфану давялося яго адбудоўваць. Менавіта тады фасад будынка, які першапачаткова быў узведзены ў стылі класіцызму, набыў неагатычныя рысы. Стэфан быў і галоўным фундатарам мураванага касцёла (да сёння не захаваўся), пабудаванага ў 1855—1874 гадах замест драўлянага, знішчанага пажарам. Неардынарнасць гэтага чалавека пацвярджае той факт, што польскі літаратар Яраслаў Івашкевіч прысвяціў яму адзін з найлепшых сваіх твораў — аповесць «Асеннія святкаванні». 

Стэфан меў сыноў Яна і Уладзіслава. Ян атрымаў ад бацькі ў спадчыну мястэчка Кадзін (цяпер вёска Кадзіна Магілёўскага раёна), дзе і пасяліўся. Належалі яму зямельныя надзелы і ў самім Крычаве. Бо ў 1896 годзе ён, неабыякавы да развіцця мястэчка, падарыў мясцоваму рамесніцкаму вучылішчу 30 дзесяцін. 

Малюнкі, якія разам з дзелавымі лістамі і каштоўнымі паперамі былі выпадкова знойдзеныя за ашалёўкай палаца ў 1970-я гады. Хутчэй за ўсё, зробленыя на пачатку XX стагоддзя Юзафам Галынскім. Фота з Гістарычнага музея Крычава. 

Асноўная ж частка крычаўскіх землеўладанняў з навакольнымі фальваркамі і радавым палацам адышла да Уладзіслава, які ажаніўся з Міхалінай Ажэльскай, што паходзіла са збяднелага шляхецкага роду.

Атрымаўшы медыцынскую адукацыю і вярнуўшыся на радзіму, Уладзіслаў займаўся вырошчваннем лекавых раслін, для чаго перасяліўся з Крычава ў маёнтак Задабрасць. Усё астатняе яго цікавіла значна менш, і таму адміністраваннем палаца і маёнткаў займаліся сваякі з боку жонкі.

Рабілі яны гэта несумленна, што прывяло да занядбання радавога гнязда Галынскіх і значнага памяншэння іх землеўладанняў. Напрыканцы XIX стагоддзя крычаўскія маёнткі ахоплівалі толькі 1 588 дзесяцін земляў і лясоў. Браты Ажэльскія распрадавалі не толькі лес і зямлю, але і неацэнныя скарбы, што захоўваліся ў палацы.

У выніку сын Уладзіслава і апошні ўладар Крычава Юзаф (1887—1973) перад пачаткам Першай сусветнай вайны атрымаў у спадчыну толькі пашкоджаны пажарам палац і моцна ўрэзаны кавалак зямлі. Пасля рэвалюцыі 1917 года Юзаф разам з маладой жонкай Ірэнай Лісоўскай з’ехаў у Польшчу. Як аказалася, назаўсёды. Так была пастаўлена кропка ў шматгадовым суіснаванні гордага Крычава і шляхецкага роду Галынскіх. 

Каментары2

  • Радзівіл
    01.06.2024
    [Рэд. выдалена]
  • Двухэрнік
    02.06.2024
    Кр-і-чаў - тут жывуць беларусы-двухэрнікі.

У Беларусі з'явіўся народны паэт5

У Беларусі з'явіўся народны паэт

Усе навіны →
Усе навіны

Сёння — чарговы суд над палітзняволеным журналістам Ігарам Карнеем. Некалькі месяцаў яго трымаюць у памяшканні камернага тыпу1

Колькі беларусам трэба для камфортнага жыцця?3

Як у Мінску запалілі галоўную ёлку ФОТЫ3

Ва Украіне паспяхова выпрабаваная новая ракета «Рута»3

Запісацца на візу хутчэй можна праз «радары». Пра што размова?7

Былы міністр абароны Паўднёвай Карэі спрабаваў скончыць жыццё самагубствам

Расійскія Таганрог і Бранск падвергнуліся атацы2

Марафон рэпрэсій не спыняецца. Паказваем жахлівыя лічбы8

Спікер парламента Наталля Качанава разбіралася з ляхавіцкай маршруткай4

больш чытаных навін
больш лайканых навін

У Беларусі з'явіўся народны паэт5

У Беларусі з'явіўся народны паэт

Галоўнае
Усе навіны →