«Vielmi padobnyja abrady — kvietki i miesca zbora svajakoŭ». Vyjšli knihi viasielnaj i pachavalnaj biełaruskaj fatahrafii
Prajekt Veha ŭžo try hady jak sabiraje minułaje stahodździe Biełarusi ź viasielnaj i pachavalnaj fatahrafii. Vynikam stali dźvie knihi — «Dziavočy viečar» i «Apošni fotazdymak», jakija vyjšli ŭ kamplekcie i skłalisia z nabytkaŭ z damašnich archivaŭ biełarusaŭ. Novyja vydańni praciahvajuć papularyzacyju siamiejnych albomaŭ: Veha maje za plačyma knihu «Najlepšy bok» sa zdymkami na fonie dyvankoŭ, šerah ekspazicyj dy anłajn-archiŭ. Takim čynam mnohija stali stavicca da zachoŭvańnia fatahrafii ŭvažliviej, a zaniadbanyja damašnija zasieki skłalisia ŭ mastackija kalekcyi, jakija moža pabačyć kožny achvotny. Pra novyja knihi, jakija voś-voś trapiać u prodaž, raskazvaje aŭtarka prajekta — mastačka i fatohrafka Lesia Pčołka.
— Dziavočym viečaram nazyvałasia noč pierad viasiellem, kali dziaŭčaty źbiralisia razam, plali viasielny vianok i pravažali maładuju. Siońnia nie šmat ludziej razumiejuć pieršapačatkovy sens rytuałaŭ. Viasielle, jakoje ŭ naiŭnaj pop-kultury ličycca «samym ščaślivym dniom», tradycyjna dla biełarusaŭ źjaŭlajecca bolš składanaj padziejaj — heta adzin z troch važnych pierachodaŭ u žyćci, pamiž naradžeńniem i śmierciu. My atrymali bolš za tysiaču viasielnych fatahrafij z absalutna roznych siamiejnych archivaŭ, ale mastacki vobraz knihi ŭsio nie vymaloŭvaŭsia. I tut pryjšła pandemija — i my trapili ŭ absalutna novy čas z absalutna inšym vyhladam siamiejnych rytuałaŭ. Nasamreč, kali hladziš na fotazdymki ź viasiellaŭ, mimavoli pravodziš paralel z fotazdymkami z pachavańniaŭ. Dva abrady vielmi padobnyja: i tam, i tam kvietki, heta miesca zbora svajakoŭ i žyćciovy pierachod pa sensie. Nam nie chaciełasia traplać u paradak dnia, maŭlaŭ, pandemija, a vy pachavalnuju fatahrafiju vystaŭlajecie, ale mienavita abjadnańnie dvuch siužetaŭ stała mastackim vobrazam, jakoha nam raniej nie chapała.
— Vy atrymali bolš za tysiaču tolki viasielnych zdymkaŭ. Pavodle jakich kryteryjaŭ jany adabranyja ŭ «Dziavočy viečar»?
— My robim raźbiŭku pa hadach i pakazvajem, jak u rozny čas čałaviek siabie reprezientavaŭ. U knizie šeść raździełaŭ — u kožny my adabrali kala dziasiatka samych cikavych ź vizualnaha i etnahrafičnaha punktu hledžańnia fotazdymkaŭ. Spačatku my biarem Rasijskuju impieryju. Pieryjad z 1921 da 1939 hoda raździalajem na Zachodniuju Biełaruś i Uschodniuju, bo zdymki dźviuch častak adroźnivajucca. Potym idzie čas da śmierci Stalina: da vajny rabiłasia nie tak šmat fatahrafij, a paśla žyćcio rehłamientavałasia pastanovami CK KPSS, naprykład, byli zabaronieny viančańni. Z adlihaj niekatoryja tradycyi mianiajucca i dvaccacihodździe da 1985 hoda stanovicca apošnim pieryjadam u knizie. Kožnaj častcy my dajem etnahrafičny i histaryčny kantekst, jaki apisała Asia Valkovič, — jon pradstaŭleny na biełaruskaj i anhlijskaj movach.
— A što tyčycca druhoj knihi?
— Tam usio pieramiešana, bo vizualna pachavalnyja zdymki amal nie adroźnivajucca. Viasielnaja fatahrafija žyvie i raźvivajecca, pierachodzić z fotastudyj da repartažnych zdymkaŭ u mašynie albo na fonie Lenina. A pachavalnaja zaŭsiody vyhladaje prykładna adnolkava — truna i ludzi vakoł jaje. I jana naadvarot pastupova źnikaje: u paślavajenny čas, naprykład, usich chvorych i adnanohich z karcinki prybirali, na joj zastaŭsia tolki zdarovy žyvy čałaviek, tamu pachavalnaja fatahrafija była začyščana. U 1950-60-ch, kali praces u pryncypie stanovicca bolš dastupnym, zdarajecca druhaja jaje chvala. A čym praces dastupniej, tym mienš pavažlivym stanovicca da pamierłaha. Ciapier, naprykład, padajecca niapravilnym zdymać pamierłaha na telefon. Tradycyja, kaniečnie, zastałasia, mnohija fatahrafujucca na mohiłkach, ale šmat ludziej kazali mnie, što vymajuć pachavalnyja zdymki ź siamiejnych albomaŭ albo źniščajuć ich.
— Jak adroźnivajecca viasielnaja fatahrafija Zachodniaj i Uschodniaj Biełarusi da 1939 hoda?
— U BSSR rečy kštałtu śviatočnaj sukienki, piarścionka i ŭvohule viasielnaj uračystaści ličylisia vyčvarnymi: my časta bačym ludziej u zvyčajnym adzieńni, i kali zdymak nie padpisany, niezrazumieła navat, što adbyvajecca. Da taho ž fatahrafij z uschodniaj častki krainy mienš, bo mienš ludziej mahli dazvolić sabie takoje zadavalnieńnie. Treba prahavaryć, što fatahrafii ŭ Biełarusi ŭ pryncypie mała, bahaty siamiejny archiŭ — heta vyklučeńnie. Vizualnaja historyja, skažam, Francyi achoplivaje amal dźvieście hadoŭ, a našaja viadziecca ŭ najlepšym vypadku z pačatku XX stahodździa. My padrabiazna raźbirajem temu hetych adroźnieńniaŭ u videa «Viasielle padčas vajny».
— Čamu ŭ biełarusaŭ drenna zachavalisia damašnija archivy?
— U kancy XIX i pačatku XX stahodździa fatahrafija była pryvilejem haradskich žycharoŭ. Kab atrymać zdymak, treba było pajści ŭ fotastudyju, pryčym adkryvalisia jany tam, dzie prachodzili čyhunačnyja puci, i čaściej za ŭsio jaŭrejskimi siemjami. Sielskija žychary časta nie mahli dazvolić sabie darahuju tady fatahrafiju, da taho ž dla hetaha im treba było jechać u horad. Asnoŭnaja masa siamiejnych archivaŭ pačynaje sabiracca ŭ pačatku 1950-ch, kali fatahrafija vyjšła sa studyj i stała chutka raspaŭsiudžvacca. Varta zhadać dźvie vajny, a taksama represii, z-za jakich svajaki prosta źniščali fatahrafii, kab schavać peŭnyja svajackija suviazi. Ciapier my pražyvajem čarhovuju stratu cełaha płasta našaj vizualnaj historyi, bo ludzi nie bačać kaštoŭnaści ŭ siamiejnych fotazdymkach, adpaviedna, nie zachoŭvajuć ich naležnym čynam.
— Ty kažaš, što kampazicyjna pachavalnaja fatahrafija ledź nie adnolkavaja, a jakija tady ŭ joj adroźnieńni?
— Choć heta i padobny sposab kamunikacyi, vobrazy absalutna roznyja. My bačym, što viasielnaja fatahrafija kardynalna mianiacca pad upłyvam novaj palityki, ideałohii, a pachavalnaja naadvarot — vizualna zastajecca amal bieź źmien. Hłabalnyja pieramieny adbyvajucca jakraz ciapier: praz karanavirus i viasielle, i pachavańnie abnulajucca, ludzi, prynamsi śviadomyja, z hetaj nahody bolš nie źbirajucca. Ja nie ŭpeŭniena, što viasielnaja i pachavalnaja fatahrafii buduć takimi, jakimi jany byli da minułaha hoda. Chto, naprykład, pahodzicca ciapier rabić viasielle ŭ ZAHSie na fonie čyrvona-zialonaha ściaha?
— Veha pracuje ź siužetami, jakija čaściej za ŭsio paŭtarajucca ŭ damašnich archivach. Jakija nastupnyja temy možna vydzielić?
— Liču, što ciapier varta ŭsio pastavić na paŭzu. My častkova dasiahnuli svaich metaŭ: pryciahnuli ŭvahu da zachavańnia amatarskaj fatahrafii, pakazali, što ź joj možna pracavać, zrabili adkryty archiŭ. Toje, što adbyvajecca siońnia ŭ Biełarusi, našmat važniej, uvaha hramadstva pavinna być źviernutaja tolki na heta. Siońnia ja znachodžusia pa-za Biełaruśsiu i liču, što novyja prajekty varta płanavać tolki tady, kali viarnusia dadomu. Raniej ja chacieła sabrać kalekcyju «Ludzi lesa», dzie b pakazała čałavieka ŭ adnosinach z drevam. Sustrakajecca šmat zdymkaŭ, dzie ludzi abdymajuć dreva, załaziać na jaho, fatahrafujucca na jaho fonie i tak dalej. Ale ja ŭžo nie ŭpeŭniena, što kalekcyja adbudziecca: zaraz my dajem adkazy na pytańni pra nacyjanalnuju samaidentyčnaść i našuju historyju, jakija nie byli znojdzienyja ŭ 1990-ja, tamu, moža, nam pakul uvohule nie patrebny prajekty z fotaarchivami. Kali pryjduć tyja adkazy, tady i vyrašym, jakoj budzie novaja kniha Veha.
Kamientary