Jana była izhojem pry žyćci, siońnia jaje vyjavami ŭpryhožvajuć madelnaje adzieńnie i hadzińniki
Kali b jana padniałasia z mahiły, jana b nie pavieryła. Pry žyćci hetuju tulahu z-pad Słucka ličyli dzivačkaj, ciapier jaje imia trapiła ŭ «Suśvietnuju encykłapiedyju naiŭnaha mastactva». Adzinaje ad Biełarusi. Ale čamu? Što ŭ tvorach Kiš takoha?
Čas vandroŭnych mastakoŭ
U pieršaj pałovie XX stahodździa pa Biełarusi chadziła šmat samadziejnych mastakoŭ-vandroŭnikaŭ. Jany hrukali ŭ dźviery i prapanoŭvali stvaryć upryhožańnie dla chaty šanoŭnych haspadaroŭ — malavany dyvan.
Ale Drazdovič byŭ daloka nie adziny ŭ svaim ramiastvie, čyjo imia my viedajem. Historyja zachavała imia jašče adnoj pradstaŭnicy vandroŭnaj «mastackaj škoły» i tolki adzin jaje fotazdymak. Zvali hetuju žančynu Alena Kiš. Žyćcio mastački — prykład nieščaślivaha žyćcia tvorcy i spraviadlivaści, jakaja prychodzić tolki paśla śmierci.
A zamuž vyjšła tolki adna
Alena Kiš naradziłasia ŭ miastečku Ramanava (ciapier — ahraharadok Lenina ŭ Słuckim rajonie) ci to ŭ 1889, ci to ŭ 1896 hodzie — dakładnych źviestak niama. Na pačatku XX stahodździa hetaje miastečka było davoli vialikaje: 260 dvaroŭ i kala 1500 žycharoŭ.
Siamja była šmatdzietnaj: starejšy Mitrafan, paśla Alena, paśla — jašče šeść dziaciej. Daśledčyki ličać, što mastacki talent Kiš — heta siamiejnaje. Baćka majstravaŭ, brat Mitrafan byŭ viadomym u svajoj miascovaści cieślarom, dapamahaŭ adnaŭlać rośpisy ŭ carkvie. Siostry taksama dobra malavali. Darečy,
Bulba, sała ci jajki
Alena Kiš pačała malavać dyvany ŭ 1930-ja hady, kab prakarmić siabie i dapamahčy siamji. Bo časy byli niaprostyja. Z prychodam savieckaj ułady i pierajmienavańniem rodnaj vioski Ramanava, nazva jakoj nahadvała balšavikam pra carskuju dynastyju, pačalisia ekśpierymienty z kalektyvizacyjaj, jakija na pačatku 1930-ch vyklikali hoład u mnohich rajonach SSSR.
Alena malavała tam, kudy možna było dajści pieššu. Staroje palito ŭ łatkach, na nahach — halošy, za plačyma — miech z farbami. Mastačka chadziła z chaty ŭ chatu, šukała zamovy, damaŭlałasia pra košt: bulba, zbažyna, sała ci jajki. Kali haspadary pahadžalisia, mastačka zastavałasia žyć u toj chacie, pakul nie skončyć pracu.
Taki ład žyćcia ŭ kansiervatyŭnaj vioscy nie ŭchvalali. Alenu nazyvali «kaŭrychaj», «hultajkaj», «varjatkaj» (apošniaje — jašče i z pryčyny taho, što Kiš nadta ž škadavała katoŭ dy sabak).
Dyvany-apoviedy
Admietnaść naiŭnych mastakoŭ, pryznanych hienijami, što jany malujuć nie statyčny naciurmort abo piejzaž, a historyju.
«Raj» — zusim nie relihijny, ale dzivosny i pryvabny. Tyhry i lvy, jakich žyŭcom nie bačyli ni tvorca, ni jaje zamoŭcy. Miakkija ciopłyja džunhli, nietutejšyja ptuški. Tamu i hety «Raj» — miesca, kudy nie moh by trapić zvyčajny saviecki kałhaśnik, ale kudy vielmi chaciełasia pieranieścisia chacia b u dumkach.
Niahledziačy na nievialikuju raznastajnaść siužetaŭ, mastačka nie lubiła paŭtaracca: kali zamoŭca prasiŭ dyvan taki ž, jak bačyŭ u kahości, dyk kazała, što lepiej krychu padumaje i namaluje taki dyvan, jakoha ni ŭ kaho nie budzie.
Jeła nie svoj chleb
U 1949 hodzie Alena Kiš utapiłasia — kažuć, ci to pra samahubstva, ci to pra niaščasny vypadak: niesła drovy, paśliznułasia na kładcy i ŭpała ŭ raŭčuk.
Vialiki Basałyha
Pracy Aleny Kiš adšukaŭ i viarnuŭ da žyćcia mastak Uładzimir Basałyha. U dziacinstvie jon časta byvaŭ na Słuččynie ŭ babuli i dziaduli i tam u viaskovych chatach bačyŭ na ścienach dzivosnyja malavanki, jakija nahadvali jamu staronki kazak. I hetyja staronki paŭtaralisia z chaty ŭ chatu, byccam by kazka była adna i taja samaja.
Farby na malavankach vyćvili ci ablacieli, pałatno było sapsavanaje brudam ci hnojem, krai abtrapalisia. Razam z žonkaj Uładzimir Basałyha adrestaŭravaŭ malavanki, viarnuŭ im kazačny vyhlad.
Paźniej artykuł pra Kiš źjaviŭsia ŭ «Suśvietnaj encykłapiedyi naiŭnaha mastactva», pryśviečanaj stahodździu tvorčaj dziejnaści Anry Ruso. Heta było pryznańnie na mižnarodnym uzroŭni — i tak atrymałasia, što nie tolki dla Aleny Kiš, a i dla ŭsiaho naiŭnaha mastactva našaj krainy.
Rusałki kličuć
Siońnia z vyjavami jaje malavanak vypuskajuć adzieńnie, upryhožańni i naručnyja hadzińniki — dzivosnyja lvy i tyhry bolš nie zamknionyja ŭ chatach. Jany na voli i padarožničajuć pa-za miežami Słuččyny.
A piśmieńnica Zarasłava Kaminskaja napisała vydatnuju apovieść «Rusałki kličuć», pryśviečanuju tvorčaści Kiš.
-
«Dla mianie hety zaniatak — nie kab pakłaści paštoŭku ci fotku ŭ šufladu». Jak i dla čaho krajaznaŭca nabyvaje staryja fatahrafii ź Biełarusi
-
Svavolnyja biełaruskija kniahini. Jak dačka haradzienskaha kniazia źbiehła da dzikuna
-
«Znojdzienaja žanočaja ruka, što namiortva zacisnuła frahmient dziciaci». Jak samalot ź biełaruskim ekipažam prataranili ŭ niebie nad Ukrainaj
Kamientary
I adkuļ joj heta bylo dadziena, bačyc` i adčuvac` toje, što nichto nia moh ni ūbačyc`, ni adčuc`, ni vyjavic`? Što/Chto nadzialiaje liudziej pryznačeņniem, kab dac` šaniec inšym, chto naūkol - hluchim, sliapym i durnym ?
Aleś Puškin