«Dzień narodnaha adzinstva». Jak abjadnałasia Biełaruś i jakoje śviata płanuje adznačać ułada
Letam hetaha hoda ŭ Biełarusi źjaviłasia novaje śviata — Dzień narodnaha adzinstva, jaki buduć adznačać 17 vieraśnia. Tłumačym, jakija padziei adbylisia ŭ hety dzień i jakija byli jaho nastupstvy.
Jakoj była terytoryja Biełarusi ŭ 1939 hodzie?
82 hady tamu miaža prachodziła niedaloka ad Minska.
Jašče ŭ 1921-m balšaviki i palaki zaklučyli haniebnuju Ryžskuju damovu. Zhodna ź joj Zachodniaja Biełaruś (jak i Zachodniaja Ukraina) adyšli da Polščy. Miaža prajšła pa race Zachodniaja Dźvina, praz voziera Miadzieł, pa race Vilija, u rajonie Radaškovič i Rakava, pa race Słuč da jaje ŭpadzieńnia ŭ Prypiać, a zatym amal pa viertykali da sučasnaj biełaruska-ŭkrainskaj miažy.
Balšaviki spadziavalisia, što mir budzie časovy, chutka adbudziecca suśvietnaja revalucyja i Biełaruś abjadnajecca. Adnak hetaj padziei daviałosia čakać amal dva dziesiacihodździ.
Jak stała mahčymym abjadnańnie?
U 1939 hodzie śviet stajaŭ na miažy Druhoj suśvietnaj vajny. Krainy Zachadu i SSSR sprabavali abjadnacca pierad nacysckaj pahrozaj. Ale pieramovy pravalilisia.
Tady Stalin vyrašyŭ pajści na sajuz z Hitleram, jaki taksama demanstravaŭ žadańnie damovicca.
23 žniŭnia była zaklučana Damova ab nienapadzie pamiž Hiermanijaj i Savieckim Sajuzam (viadomaja pa imionach ministraŭ zamiežnych spraŭ hetych krain jak pakt Mołatava — Rybientropa).
Da damovy mieŭsia dadatkovy pratakoł. Jon byŭ sakretnym, i ŭ SSSR dziesiacihodździami admaŭlali jaho isnavańnie. U dakumiencie išła havorka pra śfiery ŭpłyvu dźviuch krain va Uschodniaj Jeŭropie «ŭ vypadku terytaryjalna-palityčnaj pierabudovy». Kali pierakłaści z dypłamatyčnaj movy na pobytavuju, havorka išła pra padzieł terytoryj.
U śfieru ŭpłyvu SSSR trapili Łatvija, Estonija, Finlandyja i Biesarabija (vobłaść na terytoryi sučasnych Małdovy i Ukrainy), Hiermanii dastałasia Litva. Polšču sajuźniki padzialili pa linii rek Naraŭ, Visła i San. Paźniej damovu skarektavali. Litvu addali Savieckamu Sajuzu, častka polskich ziemlaŭ pierajšła da Hitlera.
Bolšaść krain była zachoplena ŭ nastupnym, 1940-m hodzie — SSSR zaniaŭ try krainy Bałtyi i Biesarabiju. A voś Finlandyja akazałasia nie pa zubach, choć i straciła častku terytoryi. Pytańnie z Polščaj sajuźniki vyrašyli chutka.
Jak abjadnańnie adbyvałasia na praktycy?
1 vieraśnia 1939 hoda Hiermanija napała na Polšču. Stalin pačakaŭ, kab hramadskaść usprymała vinavatym mienavita Hitlera, paśla čaho addaŭ svoj zahad.
17 vieraśnia miažu pierajšli i savieckija vojski. Ich było kala 200 tysiač, im supraćstajali 45 tysiač palakaŭ. Siły byli niaroŭnyja, tamu žaŭnieram Druhoj Rečy Paspalitaj zahadali supraciŭlacca tolki ŭ tych vypadkach, kali Saviety buduć napadać na vajskovyja častki i sprabavać ich razzbroić.
Ale Čyrvonaja armija ŭ asnoŭnym ruchałasia pa mahistralach. Tamu historyki naličyli tolki kala 40 vypadkaŭ supraciŭleńnia.
Čyrvonaja armija chutka zaniała terytoryju Biełarusi i abjaviła vybary ŭ Narodny schod. Vyłučać tudy delehataŭ mahli tolki pradstaŭniki ŭłady i ich prychilniki. Da taho ž udzieł u vybarach byŭ dadatkovym testam na łajalnaść novaj uładzie. Nie dziŭna, što hałasavać pryjšli amal usie, chto mieŭ prava hołasu (kali być dakładnym, to 96,71% vybarcaŭ). Bolš za 90% prahałasavali za prapanavanych kandydataŭ.
Naprykancy kastryčnika ŭ Biełastoku (polskim horad stanie tolki paśla Druhoj suśvietnaj) adkryŭsia Narodny schod. 29 kastryčnika delehaty pryniali dekłaracyju ab uvachodžańni Zachodniaj Biełarusi ŭ skład BSSR.
U hetym dakumiencie miełasia prośba: pryniać rehijon u skład Savieckaha Sajuza. U pačatku listapada biełaruski i sajuzny parłamienty adzinahałosna prahałasavali «za», paśla čaho abjadnańnie krainy zaviaršyłasia.
Što adbyvałasia ŭ Zachodniaj Biełarusi paśla abjadnańnia?
Dałučeńnie Zachodniaj Biełarusi da SSSR adrazu spyniła polski hniot i pałanizacyju. U tryccatyja hady žychary hetaha rehijonu naohuł nie byli pradstaŭleny ŭ polskim parłamiencie, ich vielmi redka ŭklučali ŭ miascovyja orhany ŭłady.
U 1939-m u rehijonie naličvałasia tolki piać biełaruskamoŭnych škoł. Adukacyja stała masavaj. Biełarusy zmahli pajści va ŭładu — praŭda, rašeńni za ich prymali inšyja ludzi.
Zachodniaja Biełaruś usprymałasia palakami jak syravinny prydatak ich dziaržavy. U rehijonie amal nie raźvivałasia pramysłovaść: 2/3 pradpryjemstvaŭ i rabočych pradstaŭlali drevaapracoŭčuju i charčovuju haliny. Paśla 1939 hoda pačałosia budaŭnictva novych pradpryjemstvaŭ, a taksama šlachoŭ znosinaŭ.
Ale biełarusy trapili z aŭtarytarnaj u tatalitarnuju krainu, i ŭsie minusy SSSR stali častkaj ich žyćcia.
Novaja kraina adrazu zakryła miežy. Kali raniej biełarusy źjazdžali na zarobki na Zachad, to ciapier — prymusova — pajechali na Uschod, u łahiery.
Naohuł ź vieraśnia 1939-ha da pačatku Vialikaj Ajčynnaj u rehijonie aryštavali kala 150 tysiač čałaviek. Siarod ich byli pamieščyki, asadniki (pierasialency z Polščy, što atrymlivali ziamlu ŭ Biełarusi), śviatary, pradstaŭniki nacyjanalnaj intelihiencyi, a taksama tyja, chto vykazvaŭsia suprać novaj ułady.
Pačali hvałtam utvaracca kałhasy — choć ahułam praces raskułačvańnia zaviaršyŭsia ŭžo paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Rezka ŭpaŭ uzrovień žyćcia nasielnictva. Realnaściu staŭ deficyt.
17 vieraśnia — sapraŭdy «dzień narodnaha adzinstva»?
Farmalna — tak. U 1939 hodzie Biełaruś narešcie abjadnałasia ŭ adnoj dziaržavie. Z taho času, kali nie ličyć vajennaha lichalećcia i hadoŭ nacysckaj akupacyi, naša kraina zaŭždy zastavałasia adzinaj.
Ale kab padzieja ličyłasia «dniom narodnaha adzinstva», treba, jak minimum, vykanańnie jašče niekalkich umoŭ. Kab biełarusy ŭsprymali hetuju padzieju adnaznačna stanoŭča. I kab jaje realizacyja była ich rašeńniem.
Naprykład, rasijanie adznačajuć dzień narodnaha adzinstva 4 listapada. U hety dzień apałčeńnie na čale ź Mininym i Pažarskim vybiła z Kramla harnizon Rečy Paspalitaj (fiederatyŭnaj polska-litoŭska-biełaruskaj dziaržavy). Rasijanie nie nadta lubiać hetaje śviata, ale ŭ im prynamsi jość svaja łohika.
Ale padčas padziej 1939 hoda biełarusy akazalisia pieškami ŭ hulni pamiž Stalinym i Hitleram. Chaj sabie vynikam i stała abjadnańnie respubliki.
Siarod sučasnych biełarusaŭ taksama niama adzinstva va ŭsprymańni tych padziej. Štohod u sacyjalnych sietkach uspychvajuć dyskusii pra padziei 1939 hoda. Dla kahości spynieńnie polskaha hniotu i pałanizacyi, raźvićcio pramysłovaści, adkryćcio VNU i raźvićcio biełaruskamoŭnaj adukacyi — stanoŭčyja padziei.
Ale dla niekatorych biełarusaŭ — pieravažna «zachodnikaŭ» — 1939 hod staŭ sapraŭdnaj trahiedyjaj, jakaja padzialiła ich žyćcio na dźvie častki i stała pačatkam kalektyvizacyi, represij, hvałtu. Nastupstvami abjadnańnia stali śmierć tysiač ludziej.
Kali padsumavać, abjadnańnie biełaruskich ziemlaŭ u adnu dziaržavu — adna z klučavych padziej ajčynnaj historyi. Ale z-za mietadaŭ, praź jakija jano ździajśniałasia, kazać pra nacyjanalnaje adzinstva nie vypadaje.
Kamientary