Biełaruskija rečy: pra tych, chto budavaŭ parachody i kruciŭ koły času
Chto stvaraŭ biełaruskuju materyjalnuju kulturu? Jakim było pieršaje na našych ziemlach aficyjna zapatentavanaje vynachodnictva i chto jaho ździejśniŭ? Ci viadomyja prykłady, kab na biełaruskich ziemlach bolš za 100 hadoŭ tamu biznesam zajmałasia žančyna? Imionaŭ majstroŭ-ramieśnikaŭ minułych viakoŭ zachavałasia nie tak i šmat — dakładniej, naohuł adzinki. Pra ich raspaviadaje historyk Andrej Kištymaŭ u razmovie z partałam kultura-info.by.
Jak čałaviek, trochi za vas starejšy, ja nie raz sutykaŭsia ź biezapielacyjnym śćvierdžańniem: Biełaruś u XIX stahodździ była adstałaj ahrarnaj uskrainaj Rasijskaj impieryi, — reahuje na maju zaŭvahu surazmoŭca, — a dasiahnieńnie ŭ panoŭ-ekspłuatataraŭ było chiba adno: jany aktyŭna stvarali pieradumovy dla pieramohi sacyjalistyčnaj revalucyi. Nie majučy namieru idealizavać tahačasny ład, liču patrebnym usio ž unieści peŭnyja karektyvy…
— Adnak, čytajučy ci nie kožnuju histaryčnuju pracu, možna pryjści da vysnovy, niby pradstaŭniki zamožnych rodaŭ, šykujučy za košt sialan, u najlepšym vypadku zasnoŭvali pryhonnyja teatry, a ŭ najhoršym — katalisia ŭletku na saniach…
— Reč u tym, što śviet staradaŭniaj biełaruskaj siadziby, jaki skłaŭsia jašče ŭ časy VKŁ, istotna źmianiŭsia paśla admieny pryhonnaha prava. Tannaj pracoŭnaj siły ŭžo nie było, i adčuvać siabie fieadałam bolej nie atrymlivałasia. Hałoŭnym «tavaram» stała asabistaja inicyjatyva. Jejnaja rola ŭ ekanomicy i abumoviła rost pradprymalnictva. U sielskuju haspadarku pranik duch kapitalizmu, i kožnaja siadziba była prasiaknutaja tysiačami nitak rynkavych adnosin. Prystasavacca da ich stała dla panoŭ pytańniem vyžyvańnia.
— A ci mnohija zdoleli prystasavacca? Abo ŭsio było, jak u tym «Višniovym sadzie»?
— Biełaruskija pamieščyki prystasoŭvalisia da novych umoŭ kudy lahčej, čym rasijskija. Pryčym mnohija zmahli ŭ poŭnaj miery novymi ekanamičnymi varunkami skarystacca. Byli navat tyja, chto nie tolki zasvoiŭ rynkavyja adnosiny, ale i pajšoŭ dalej — zdoleŭ sam upłyvać na stan rynku svajoj ekanamičnaj dziejnaściu.
Adnym ź pijanieraŭ tut byŭ, kaniešnie ž, Alaksandr Skirmunt — pradstaŭnik viadomaha rodu, jakomu zaŭsiody była ŭłaścivaja pradprymalnickaja žyłka. Jon, darečy, ździejśniŭ pieršaje na našych ziemlach aficyjna zapatentavanaje vynachodnictva. Jak vy dumajecie, što b heta mahło być?
— Mo niejki dyvan-samalot? Šlachta ž była takoj letuciennaj…
— Zusim nie! Chłopiec z paleskaha Moładava ŭžo ŭ 20 hadoŭ mieŭ dypłom fizika-matematyčnaha fakulteta Vilenskaha ŭniviersiteta. Dalej, uziaŭšy ŭ baćki hrošaj, jon rušyŭ u Zachodniuju Jeŭropu — dy nie łyndy bić, ale kab navučycca prymianiać viedy ŭ halinie chimii na praktycy, u vytvorčaści. Praz paru hadoŭ viarnuŭsia na radzimu, z časam sam staŭ haspadaryć u Moładavie — i zbudavaŭ u 1830 hodzie pieršy na terytoryi Biełarusi cukrovy zavod. Tam byŭ ustalavany vynajdzieny im samim aparat, jaki z dapamohaj pary paskaraŭ vypareńnie cukrovaha siropu. Pryčym paskaraŭ vielmi istotna: raniej praces doŭžyŭsia 5 hadzin, a ŭ Skirmunta — usiaho 3 chviliny!
— Adnak čamu pradstaŭniki vyšejšaha sasłoŭja zaŭsiody ŭsprymalisia jak bierviano ŭ kołach prahresu?
— Heta jašče adzin stereatyp. Nasamreč niaredka mienavita jany byli tymi, chto hetyja koły zrušvaŭ ź miesca. Navat u pramym sensie słova… Skažam, pieršyja na Biełarusi fabryki z paravymi ruchavikami — u miastečkach Chomsk i Kosava — naležali mahnatu Vojciechu Pusłoŭskamu.
— Kudy bolš uvahi siońnia nadajecca jaho synu Vandalinu. I ŭsio dziakujučy raskošnamu pałacu ŭ tym samym Kosavie, jaki jon zbudavaŭ, — z akvaryumam zamiest padłohi dy inšymi dzivosami…
— Chacia hetyja padziei varta ŭsprymać u sukupnaści. Kali b baćka — jaki, darečy, i nabyŭ toje miastečka — nie byŭ talenavitym pradprymalnikam, naŭrad ci syn zmoh by sabie dazvolić taki šyk. Dy i padčas ekskursii pa znakamitym pałacy ŭ Homieli niabłaha było b pryhadać, što jaho ŭładalnik hraf Mikałaj Rumiancaŭ byŭ nie tolki intelektuałam i miecenatam, ale i prahresiŭnym pradprymalnikam. Skažam, mienavita ź jaho inicyjatyvy na našych ziemlach byŭ zbudavany pieršy biełaruski parachod — u 1824 hodzie. Dy i pieršaja biełaruskaja elektrastancyja źjaviłasia nie ŭ Minsku, jak mnohija dumajuć, a ŭ Dobrušy, jakim vałodaŭ novy haspadar homielskaha pałaca hraf Fiodar Paskievič. Zrešty, i hraf Čapski, jaki inicyjavaŭ «elektryfikacyju» Minska, budučy jaho meram, taksama da taho sasłoŭja naležaŭ. Pryčym jaho ŭłasny majontak Stańkava byŭ vielmi prasunutym, jak na svoj čas, sielhaschołdynham.
A voś jašče adzin prykład. Ci viedajecie vy, chto taki Balasłaŭ Jałaviecki? Vybitny inžynier z-pad Łyntupaŭ atrymaŭ padziaku impieratara za arhanizacyju budaŭnictva Admirałciejskaj nabiarežnaj, napisaŭ biestsieler dla čyhunačnikaŭ (pad niemudrahielistaj nazvaj «Vada, paliva i paravoznyja katły»), zrabiŭ šykoŭnuju karjeru… Ale raptam padaŭ u adstaŭku i raspačaŭ ryzykoŭny, jak skazali b siońnia, startap: budaŭnictva pryvatnych vuzkakalejek.
Što admietna, samuju pieršuju liniju zasnavanaje im akcyjaniernaje tavarystva prakłała ŭ rodnych miaścinach— ad Śviancianaŭ da Hłybokaha (dakładniej, Bieraźviečča). Naprykancy XIX stahodździa heta była adzinaja pryvatnaja čyhunka na terytoryi Biełarusi — usie astatnija paśpieli adyści da dziaržavy. I kali carski ŭrad budavaŭ čyhunki, zvažajučy najpierš na svaje intaresy — što nie admianiaje ich stanoŭčy ŭpłyŭ na raźvićcio našych ziemlaŭ, — to hetaja vuzkakalejka pracavała vyklučna na patreby miascovych žycharoŭ. Pa sutnaści, heta daroha, jakuju biełarus zbudavaŭ dla svaich surodzičaŭ. I źjaŭleńnie paravoza stała sapraŭdnym łakamatyvam dla raźvićcia ŭsiaho kraju — jak ekanamičnaha, tak i kulturnaha.
Jałaviecki dasiahnuŭ šalonaha pośpiechu — jaho navat nazyvali karalom vuzkakalejki. Tavarystvu naležała 1150 viorst takich čyhunak — niedzie pałova ad usich rasijskich. Najbližejšy kankurent — Maskoŭskaje tavarystva padjaznych šlachoŭ — mieŭ tolki 300 viorst.
Moža, kab nie Pieršaja suśvietnaja dy nie zaŭčasnaja śmierć, Jałaviecki ździejśniŭ by i svoj samy hrandyjozny prajekt — praciahnuć łyntupskuju vuzkakalejku ažno da Bałtyki na poŭnač, a na poŭdzień da stancyi Lhoŭ, jakaja ŭžo mieła złučeńnie z Čornym moram. Ahułam — ažno tysiača viorst! Taki sabie čyhunačny šlach z varahaŭ u hreki…
— A ci lohka sabie ŭjavić, kab u toj čas biznesam zajmałasia žančyna? U historyi viadomyja chiba adzinkavyja prykłady — skažam, Julija O'Bryjende Łasi, jakaja stvaryła ŭ Pinsku sudnavierf i budavała parachody. Ale jana ŭsio ž rodam ź Irłandyi — chaj sabie i hłyboka puściła na Biełarusi karani…
— Adnak nakont karanioŭ Maryi Patockaj (u dziavoctvie Sapieha) sumnievaŭ uźnikać nie pavinna. Vielmi cikavy los, varty cełaha telesieryjała. Užo ŭ 17 jana vyjšła zamuž, naradziła dzietak… Ale šlub niešta nie załadziŭsia, z mužam jany stali žyć paasobku. I tady kniahinia ŭščylnuju zaniałasia svaim majontkam Vysoka-Litoŭsk. Navat ciažka mierkavać, adkul u arystakratki ŭźnikła takaja ciaha da fiermierstva…
Majontak śpiecyjalizavaŭsia na vytvorčaści elitnaha nasieńnia. Aklimatyzavali najlepšyja zamiežnyja hatunki, sielekcyjanavali svaje… I z časam nasieńnie z Vysokaha stała mižnarodnym brendam. Jano brała najvyšejšyja ŭznaharody na ŭsich kirmašach — śpiarša ŭsierasijskich, a potym i suśvietnych: u Paryžy i Čykaha. A taksama tam byli elitnyja hałandskija karovy, vinakurnia, piersiki, vinahrad, miod…
— My havorym pra tych, chto ŭžo mieŭ niejki bazavy kapitał. A ci byli pradprymalniki siarod sialanaŭ?
— Na žal, historyja zachavała tolki adzinkavyja prykłady, adnak admietna ŭžo toje, što jany byli. Skažam, pryhonny taho ž hrafa Rumiancava Vasil Pryvałaŭ u 1815 hodzie ŭziaŭ u svajho pana kredyt — ažno tysiaču rubloŭ — dy, miarkujučy pa ŭsim, nie prahareŭ, bo nadalej vioŭ aktyŭnuju handlovuju dziejnaść na terytoryi ad Prusii da Ukrainy. Pahadziciesia, hety prykład parušaje stereatyp pra ciomnaje i biezynicyjatyŭnaje biełaruskaje sialanstva.
— Ci dbali biełaruskija pradprymalniki pra kulturu abo raźvićcio hramadstva? Abo tolki pra ŭłasny prybytak?
— Badaj usie, kaho ja viedaju, byli ludźmi sacyjalna adkaznymi. Toj ža Pusłoŭski budavaŭ chramy roznych kanfiesij, dbaŭ pra sialan… Jałaviecki, budučy ščyrym katolikam, prasłaviŭsia svajoj dabračynnaściu.
A nakont spałučeńnia prybytku z karyściu dla hramadstva… Pryviadu taki prykład. U 1901 hodzie najlepšy hadzińnikavy majstar Minska Abram Lejzieroŭski źviarnuŭsia ŭ haradskuju dumu z prapanovaj addać jamu za pamysny košt u arendu ŭčastak ziamli ŭ centry horada — la Alaksandraŭskaha skviera. Tam jon chacieŭ zbudavać sabie majsterniu ŭ hatyčnym styli i raźmiaścić na joj viežu z hadzińnikami z elektryčnaj padśvietkaj. U joj była vialikaja karyść dla ŭsich — svaje hadzińniki ž tady byli raskošaj.
Pahatoŭ možna było nie sumniavacca, što novy tvor majstra litaralna «ŭzarvaŭ» by Minsk — kab chadajnictva nie adchilili. Lejzieroŭski vyrablaŭ takoje, što ažno dzivu daješsia: mietrovaj vyšyni krepaść ź miechaničnymi vartavymi, na viežy jakoj, ułasna, hadzińnik. Zamiest zvykłaj ziaziuli praz kožnyja piać chvilin z bramy vychodzić ciahničok, nasustrač jamu vyskokvajuć try čałaviečki, adzin zvonić, druhi vystaŭlaje ściah, treci apuskaje šłahbaum. A ŭ rovie tym časam płyvie parachod — i pry hetym žaŭniery adbivajuć ataku voraha, jaki choča prarvacca praz most… Kali b takaja «cacka» zachavałasia, siońnia jana b upryhožyła samy dobry muziej.
— Adpaviedna, biznes časam miežavaŭ z mastactvam?
— Ja zaŭsiody nastojvaju na tym, što słova «kultura» maje šmat vymiareńniaŭ, i padzialić ich pamiž saboju niemahčyma. Biez materyjalnaha składnika i ludziej, jakija jaho stvarali, naša historyja budzie niapoŭnaj.
Jany pajšli ad nas u 2024 hodzie. Zhadvajem biełarusaŭ, jakich my stracili3
Kamientary