U histaryčnych artykułach pieryjadyčna paasobku sustrakajucca hetyja abaznačeńni, jakija spačatku padajucca čytačam niezrazumiełymi. Ale sčytać ci zapomnić ichni sens dosyć lohka.
Mabyć, u takim sumiesnym užyvańni aznačeńniaŭ «pa miačy» i «pa kudzieli» ŭ dačynieńni da svajactva mnohija ŭžo zdahadalisia pra ichniuju dualistyčnaść pa pałavoj prykmiecie — mužčynski i žanočy pačatki.
Tak, sapraŭdy, svajak pa miačy — heta svajak pa baćkavaj linii, a svajak pa kudzieli — pa matčynaj. Hetyja vyrazy zdaŭna ŭžyvalisia na Biełarusi i nie zabytyja i siońnia, prynamsi tymi, chto cikavicca historyjaj ci radasłoŭjem.
Šmattomny Histaryčny słoŭnik biełaruskaj movy, jaki maksimalna poŭna adlustroŭvaje skład, stan, jakaść biełaruskaj leksiki XIV — XVIII stahodździaŭ, fiksuje takija histaryčnyja prykłady ŭžyvańnia:
«A nie staniet li i po kꙋdieli krovnych' zvłaŝa muž'skoho rožaju, Tohdy mohꙋť byta ѡpiekꙋnami i biełyje hołovy po mieču takžie staršyje tym' dietham' nabliźšije a jestli po miečꙋ i biełych' hołov' bliz'skich' nie staniet, tohdy i po kudieli krovnyje biełyje hołovy tiež' staršije ѡpiekatisie mohuť», — u artykule 3 šostaha raździeła Statuta Vialikaha Kniastva 1588 hoda, pryśviečanym apiakunstvu.
«małžonok' jeje … nie majučy potomstva ani žadnoho po mieču bliskoho krovnoho svojeho … małžoncie svojej … ojčyznu … viečnostiu zapisał», — u dakumiencie 1645 hoda, apublikavanym u tomie XXXI Aktaŭ Vilenskaj archieahrafičnaj kamisii.
Identyčnyja vyrazy, vidać, isnujuć u bolšaści jeŭrapiejskich kultur. Jość jany jak u blizkich da nas słavian, palakaŭ (po mieczu / po kądzieli), čechaŭ (po meči / po přeslici), słavakaŭ (po meči / po praslici), tak i ŭ dalokich datčan (spindeside), šviedaŭ (spinnsidan) i anhličan (sword side / distaff side). Jość i peŭnyja varyjacyja atrybutaŭ, tak, naprykład, u anhličan bolš pašyrany varyjant «pa dzidzie» (spear side).
Praŭda, u zachodniaj tradycyi najčaściej vykarystoŭvajecca inšaje abaznačeńnie linij, jakoje dastałasia ŭ spadčynu ad Rymskaj impieryi — ahnaty i kahnaty. U rymskaj tradycyi svajactva hruntavałasia nie stolki na kryvi, kolki na padparadkavańni pa baćku siamiejstva (pater familias). Šyroka raspaŭsiudžany byli ŭsynaŭleńni navat darosłych ludziej z metaj pieradačy spadčyny ŭ nadziejnyja ruki. Tym nie mienš, spraščajučy, ahnaty — heta svajaki pa mužčynskaj linii, kahnaty — pa žanočaj.
Mieč i kudziela — heta atrybuty stereatypnych zaniatkaŭ mužčyn i žančyn u tradycyjnych hramadstvach. Mužčyny ź miačom u rukach vajavali, baranili svoj dom, a žančyny prali, sačyli za dabrabytam. Taki padzieł univiersalny dla ŭsich jeŭrapiejskich kultur.
Kali mieč nie patrabuje tłumačeńniaŭ, to słova kudziela z ulikam našaj vysokaj urbanizacyi i zaniapadam tradycyjnaj vioski bolšaści ničoha nie skaža. Kudziela — heta vałakno lonu, kanapiel, apracavanaje dla pryhatavańnia pražy. Kudziela pry pradzieńni pryviazvałasia da praśnicy, ź jaje pralla vyciahvała patrochu vałakno, jakoje skručvałasia i namotvałasia ŭ vyhladzie nitak na vieraciano.
Akramia hetaj vidavočnaj asacyjacyi z tradycyjnymi zaniatkami, jość jašče i mienš vidavočnaja. Tabu na pramoje nazyvańnie pałavoha akta i pałavych orhanaŭ pryviało da apisańnia ich inšymi słovami: koń baranuje ziamlu, taŭkuć ziernie ŭ stupie, raźmiešvajuć kašu kałatoŭkaj, miatuć śmiećcie miatłoj, praduć pražu i hetak dalej. Samo dziejańnie aznačaje pałavy akt, a pradmiety ŭ im — mužčynskija i žanočyja pałavyja orhany. Nastupnym razam, jak pabačycie niešta padobnaje ŭ biełaruskich prykazkach ci zahadkach — zadumajciesia, mahčyma, tam jość padvojny sens.
Kali kazać pra mieč, to heta staražytny faličny simvał. Uvohule faličnymi simvałami stanavilisia lubyja ćviordyja vyciahnutyja rečy — ad vieraciana da abieliska. Što ž kazać pra mieč, jaki jašče i nieadjemny atrybut mužčyny-voina. Jakija-niebudź skifskija miačy-akinaki z nyrkapadobnymi i sercapadobnymi pierakryžavańniami ŭvohule maksimalna nabližanyja da faličnaj formy, a na skifskich statujach ich niaredka pakazvali adrazu nad fałasami voinaŭ (časam hipiertrafiravanym, kab nie błytali ź miačom).
Cikava, što pa-biełarusku futarał, u jaki ŭkładajecca mieč, nazyvajecca pochvaj. U łacinskaj movie pochva (nožny) nazyvałasia słovam «vagina», jakoje ŭ siarednieviakoŭi stała eŭfiemizmam dla abaznačeńnia žanočaha pałavoha orhana — tady taksama nie lubili nazyvać rečy svaimi słovami. Łacinskaje słova vahina ŭrešcie zamacavałasia jak niejtralnaje navukovaje abaznačeńnie pałavoha orhana, a biełaruskaje słova pochva — heta jaho litaralny pierakład.
Z kudzielaj bolš składana. Navyk pradzieńnia i tkactva tysiačahodździami pieradavaŭsia ad žančyn da ich dočak i ŭnučak, i pra ichniaje kulturnaje značeńnie možna napisać nie adzin tom. Jak piša kulturołah i etnołah Volha Łabačeŭskaja ŭ svajoj knizie «Biełaruski narodny tekstyl», pradzieńnie ŭ staražytnaści było častkaj žanočaj inicyjacyi, jakaja supravadžałasia mahičnymi rytualnymi praktykami.
Razam z navučańniem ramiastvu pačynałasia padrychtoŭka da šlubu. Vyklučna žanočy charaktar pradzieńnia praduhledžvaŭ i najaŭnaść mužčynskaha pačatku. Praź mietafary i simvaličnaje ŭzajemadziejańnie žanockaha i mužčynskaha, adbyvałasia paśpiavańnia dziaŭčyny i jaje padrychtoŭka da seksualnaha žyćcia i naradžeńnia dziaciej.
Hetaj mecie słužyli, naprykład, zahadki pra pryłady apracoŭki lnu, pradzieńnie i tkactva, pra kudzielu, nitki, kłubki. U hetaj dobra zapaminalnaj, aleharyčnaj formie pieradavali viedy pra techniki seksualnych uzajemaadnosin partnioraŭ. Z pryčyny adkrytaha eratyzmu hety žanr falkłoru mała apublikavany i daśledavany falkłarystami.
U zahadkach praces vyrabu tkaniny apisvaŭsia jak akt spałučeńnia žanockaha i mužčynskaha pačatku:
- «Padniaŭ nadałok, usunuŭ kadok, a vyniaŭ jak trapku» (adhadka — lon; Staŭbcoŭski rajon),
- «Babskaje ramiastvo kruhom abrasło» («praśnica i kudziela», Miadzielski rajon), «Babskaje ramiasło kruhom abrasło, usiaredzinie dziračka / dyrka» («špulka ad kałaŭrota», Miadzielski rajon; «mataviła», Hłuski rajon),
- «Jechaŭ pan bahaty ŭ horad kasmaty. Tudy jechaŭ viesieła, adtul — hałoŭku źviesiŭ» («čaŭnok» — Barysaŭski rajon).
Bolšaść zahadak pra krosny apisvajuć pałavy akt:
- «Puzam tru, nahoj pru, a dzie dzirku baču — tudy tarpaču» (Kruhlanski rajon),
- «Dyby, dybajcie, žyły, ustavajcie, hoły śvišča — dzirku išča» (Vaŭkavyski rajon),
- «Taby — tybały, žyły ŭstavali. Hoły śvišča, dziury sabie išča» (Śvisłacki rajon),
- «Pupam tre, nahami pre, de roziavicca, tam utkne» (Kobrynski rajon),
- «Nahami pre, trybucham tre, a rukami zasovyvaje».
Jak bačna, kudziela na praśnicy apisvałasia jak niešta, što «kruhom abrasło». U hetaj nieskładanaj mietafary paznajecca žanočaja pochva. Faličnym simvałam ža moža słužyć vieraciano, na jakoje namotvałasia vałakno, vyciahnutaje z kudzieli.
Aznačeńni «pa miačy» i «pa kudzieli» adsyłajuć da połu baćkoŭ, praź jakich prachodzić linija svajactva, nie tolki praz asacyjacyi sa stereatypnymi hiendarnymi rolami i zaniatkami, ale taksama i praź mietafaryčnaje apisańnie pałavych orhanaŭ baćkoŭ.
Hetyja łakaničnyja i jarkija vobrazy, jakija niasuć u sabie vialiki kulturny płast, adnaznačna ŭzbahaciać biełaruskuju movu, a tamu varta nie saromiecca ich užyvać, navat kali inšyja pakul mohuć nie da kanca razumieć ichniaha značeńnia — rastłumačyć ich davoli prosta.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Maje siły skončylisia»: Valaryna Kustava raskazała, čamu źbiraje na dapamohu svajoj siamji18
Kamientary