Siońnia daroha ź Minska ŭ susiednija stalicy moža zaniać bolš za sutki, bolšuju častku jakich daviadziecca stajać na dziaržaŭnaj miažy. U časy Rasijskaj Impieryi nijakich miežaŭ pamiž hetymi haradami nie było, ale luboje padarožža pieratvarałasia ŭ sapraŭdnuju pryhodu. Pahladzieli, kolki ž zajmała daroha da Minska ŭ časy, kali jašče nie było čyhunki, i ź jakimi prablemami padarožniki sutykalisia.
Pytańnie łahistyki zaŭsiody mieła važnaje značeńnia dla ekanamičnaha raźvićcia krain i pytańniaŭ abarony ad vorahaŭ. Vaładary imknulisia baranić handlaroŭ ad bandytaŭ, a darohi trymać u naležnym stanie. Na Biełarusi, praŭda, pra stan daroh, jakija pralahali praź lasy i bałoty, kłapacilisia mała. Sialanie i navat šlachta, zadavolvajučysia amal usim svaim, redka vyjazdžali z chaty. Va ŭspaminach zamiežnikaŭ časta źjaŭlajucca skarhi na vuzkija, nieraźjezdžanyja biełaruskija darohi, jakija zachinalisia halinami dreŭ. Darohi byli błytanymi, a šlach nie tolki ciažkim, ale i niebiaśpiečnym.
Šlachi praź Biełaruś
Dzieści z XVI stahodździa da nas dachodziać užo bolš padrabiaznyja źviestki pra maršruty, jakimi karystalisia padarožniki. Z Krakava daroha praz Horadniu išła da Vilni, a adtul da Maskvy pralahali dźvie vialikija darohi.
Adna išła praź Livoniju, druhaja — praz Smalensk. U apošnim vypadku šlach padarožnika pralahaŭ praz Kamienny Łoh, dzie siońnia biełaruska-litoŭski pamiežny punkt, Ašmiany, Kreva, Lebiedzieva, Maładziečna, Krasnaje Siało, Radaškovičy, Hajnu, Łahojsk, Jurjeva, Barysaŭ, Naču, Krupki, Bobr, Słaviany, Oršu, Dubroŭna, a adtul na Smalensk.
Hetaja daroha abminała Miensk, ale praź jaho prajazdžali tyja, chto jechaŭ adrazu praź Bieraście, nie zajazdžajučy ŭ Vilniu, praz Šarašova, Porazava, Vaŭkavysk, Zelvu, Słonim, Moŭčadź i Kojdanava.
Z karaleŭskaj marudnaściu
Na žal, źviestak pra dakładnuju praciahłaść pierajezdaŭ pamiž nasielenymi punktami ŭ tyja časy zachavałasia niašmat. Najbolš padrabiazna zafiksavanyja pieramiaščeńni manarchaŭ. Tak u 1609 hodzie, u pačatku vajny z Maskoŭskim carstvam, karol Žyhimont III nakiravaŭsia ź Vilni ŭ Oršu. 18 žniŭnia jon prybyŭ na noč u Łavaryški (Łavaryški-Katłoŭka — siońnia taksama biełaruska-litoŭski pamiežny punkt), na nastupny dzień u Astraviec, a jašče praz adzin — u Smarhoń, dalej spryniaŭsia ŭ Markavie, Maładziečnie, Radaškavičach, Sałamareččy. Narešcie 25 žniŭnia jon apynuŭsia ŭ Miensku, šlach da jakoha zaniaŭ tydzień.
U 1634 hodzie padobnaj darohaj, praŭda, abminajučy Miensk, viartaŭsia ŭ Vilniu i karol Uładzisłaŭ IV. 16 červienia jon spyniŭsia ŭ Łahojsku, paśla ŭ Hajnie, Radaškavičach, Maładziečnie, Smarhoni, Astraŭcy, Łavaryškach i narešcie apynuŭsia ŭ Vilni 23 červienia. Šlach taksama zaniaŭ ceły tydzień.
Viadoma, što karaloŭ supravadžali vielizarnyja marudnyja karavany, a pry žadańni možna było dabracca chutčej. Hancy, jakija źmianiali koniej, mahli za dzień prajazdžać bolš za 100 km.
Adkryćcio paštovych traktaŭ značna ažyviła Biełaruś. Pieršy taki trakt byŭ prakładzieny ź Vilni praź Miensk na Maskvu jašče ŭ 1668 hodzie. U druhoj pałovie XVIII stahodździa sietka paštovych stancyj, na jakich možna było pieranačavać i zamianić koniej, istotna pavialičyłasia.
Impierskija šlachi
U druhoj pałovie XVIII stahodździa, kali Biełaruś była zachoplenaja Rasijskaj Impieryjaj, na zahad Kaciaryny II tut pačali prakładvać, pieravažna sa stratehičnymi metami, pramyja i roŭnyja haścincy, jakija absadžvali radami biaroz. U narodzie ich prazvali «kaciaryninskimi šlachami».
Inšyja darohi byli ŭ pieršabytnym stanie: byli nie lepšyja za prasiołačnyja, što vyhinalisia pa lasach, byli takimi vuzkimi, što kareta ź ciažkaściu mahła prajechać, časta traplalisia piańki i kareńnie. Jechali pa takoj darozie davoli marudna, z častymi prypynkami. Anhličanin U. Koks pryhadvaje, što na pierajezd ź Mienska da Smalavič, adlehłaść pamiž jakimi była nie bolšaj za tryccać anhlijskich milaŭ (kala 48 km), jamu daviałosia treścisia niešta kala 12 hadzin.
Ale pa hałoŭnych darohach padarožničali ŭžo značna chutčej, čym u minułyja časy. Tak rasiejskaja dvaranka Alena Siarhiejeŭna Cielapniova ŭ 1827 hodzie, kirujučysia razam z baćkam u Karłsbad, prajechała ŭsiu Biełaruś na paštovych koniach prykładna za 6 dzion. 4 lipienia jana vyjechała sa Smalenska i ŭ toj ža dzień prybyła ŭ «brudnuju» Oršu, 6 lipienia jana była ŭžo ŭ Miensku, 7-ha ŭ Niaśvižy i Słonimie, 8-ha ŭ Pružanach, 9-ha ŭ Kobrynie, a na nastupny dzień užo ŭ Bieraści.
Na šlachu padarožnikaŭ pieryjadyčna paŭstavali niečakanyja pieraškody ŭ vyhladzie pałamanych mastoŭ i zabałočanych pierapraŭ. Viasnoj i vosieńniu stanavilisia nieprajeznymi navat «kaciaryninskija šlachi». Darohi, masty i hrebli budavalisia, viadoma, rukami biełaruskich pryhonnych sialan.
Lepšaŭ i transpart, adychodzili ŭ niabyt staryja vazy z kołami, zroblenymi z celnaha kavałka dreva. Koły pačali rabić z hnutych abadoŭ, złučanych śpicami i akavanych žalezam. Znatnyja asoby padarožničali karetami (karojcami), zaprežanymi čaćviorkaj, šaściorkaj ci navat vaśmiorkaj koniej. Zvyčajna ŭ takuju karetu ŭmiaščałasia čatyry čałavieki.
Bolš demakratyčnymi ŭ paraŭnańni z karetami byli adkrytyja pavozki — bryčka, kalasa, taradajka, napaŭzakryty koč. Pastupova ŭvachodziŭ u modu tarantas, u jakim kuzaŭ staviŭsia na doŭhija spružynistyja lištvy, prymacavanyja da vosiej, faeton, nad jakim u doždž možna było naciahnuć budku, reprezientacyjnaje łando (taksama z rassoŭnaj budkaj).
Maładyja kavalery farsili ŭ karyjolnach — lohkich dvuchkołkach, ź siaredziny ababitych škurami. Z uvodam paštovaj kamunikacyi na darohach Biełarusi źjavilisia pieršyja dyližansy i amnibusy, jakija ŭmiaščali ŭžo da 10—15 čałaviek. Svaimi końmi jeździli redka i tolki na nievialikija adlehłaści.
Śledam etnohrafa
Najbolš padrabiaznaje apisańnie svajho padarožža z Varšavy da Mienska pakinuŭ biełaruski daśledčyk Pavieł Špileŭski. Razam z etnahrafičnymi natatkami pra ŭsie pasieliščy, sustretyja im pa darozie, apisańnie było nadrukavanaje ŭ 1858 hodzie ŭ Pieciarburhu pad nazvaj «Padarožža pa Paleśsi i Biełaruskim krai».
Užo chutka pa terytoryi Biełarusi pavinny byli pralehčy pieršyja čyhunki — u 1862 hodzie Pieciarburha-Varšaŭskaja čyhunka praz Horadniu i Vilniu, u 1866 hodzie Ryha-Arłoŭskaja čyhunka praz Połack i Viciebsk, narešcie ŭ 1871 hodzie Maskoŭska-Bieraściejskaja čyhunka praź Bieraście, Miensk i Smalensk. A pakul dla padarožžaŭ na vialikija adlehłaści tradycyjna karystalisia końmi.
Etnohraf vyjechaŭ sa stalicy Carstva Polskaha 24 červienia, na dzień Ivana Kupały. Jahony varšaŭski dyližans, kantora jakich znachodziłasia na Krakaŭskim praśpiekcie, adbyvaŭ a piataj hadzinie viečara. Pavieł Špileŭski ledź paśpieŭ na jaho, kab pahruzić svoj bahaž, jakomu znajšłosia miesca paśla nievialikaj dapłaty.
«Kanduktar pratrubiŭ užo dva razy; narešcie ŭsie ŭsielisia na svaje miescy, i z trecim hukam truby kareta kranułasia, a ja, z pryjacielami, jakija pravodzili mianie, adpraviŭsia za dyližansam u najomnaj kalascy da samaj zastavy», — tak apisvaŭ Špileŭski pačatak svajho padarožža.
Zastava znachodziłasia na inšym bierazie Visły, cieraź jakuju dyližans pierapraviŭsia pa Pražskim moście. Na haradskoj zastavie, dzie pierapisvali pašparty tych, chto vyjazdžaŭ z horada, daviałosia pračakać jašče z paŭhadziny, pakul usio pravieryli i padniali šłahbaum. Tut Špileŭski narešcie pierasieŭ u dyližans.
Špileŭski nazyvaje dyližansy «kaŭčehapadobnymi» i hrandyjoznymi: u kožnaj karecie, padzielenaj ścianoj na dva adździaleńni, raźmiaščalisia 15 čałaviek (pa 6 u kožnym adździaleńni, astatnija troje na druhim paviersie) biez uliku kanduktara, furmana (čałaviek, jaki kiruje końmi ŭ zaprežanaj pavozcy) i farejtara (kučar, jaki siadzić na pieršym kani pry zaprežcy cuham).
Pad takuju vializnuju machinu padprahali nie bolš za piać koniej, redka šeść, a časam dyk i ŭvohule tolki čatyroch. Niahledziačy na heta, varšaŭski dyližans adroźnivaŭsia punktualnaściu: na kožnym jamie, paštovaj stancyi, dzie prajezdžyja mianiali koniej, jon źjaŭlaŭsia roŭna ŭ akreśleny čas.
Da Tarespala na dyližansie
Pieršaj stancyjaj paśla Varšavy była Miłosnaja. Tut dyližans spyniŭsia na nievialiki pierakus.
«Kali dyližans spyniŭsia pierad stancyjaj, kanduktar dla ahulnaha viedama pasažyraŭ, jakija vystavili hałovy i z voknaŭ karety, zakryčaŭ, što ŭ Miłosnaj naležyć pić harbatu, na što dajecca paŭhadziny času. U adnu chvilinu i z abodvuch adździaleńniaŭ karety vyskačyli roznyja vandroŭniki i kinulisia da karčmy».
Korčmy pa darozie ŭ Polščy byli časta jak «ruski pahrabok z raśpivačnym prodažam»: maleńkija, nieachajnyja, ź nizkimi pakojčykami, dzie stajali niekalki stolikaŭ z zašmulanymi kresłami dy brudny bufietnik. Paŭhadziny nie zaŭsiody chapała, kab pasažyry paśpieli papić čaju. Ź Miłosnaj vyjechali, tolki kali byŭ sapraŭdy viečar.
Za noč dyližans prajechaŭ Minsk-Mazaviecki, Kałušyn, Siedlec, Zbučyn, Mižrečča, Sycina. Pasažyry vyjšli na śniadanak užo ŭ Biełaj Padlašskaj, dzie na adpačynak advodziłasia dźvie hadziny. Ad Biełaj da Bieraścia zastavalisia dva małyja pierajezdy, jakija možna było b prajechać za dźvie-try hadziny, ale zdača pošty na stancyi ŭ Tarespali, byłoj pamiežnaj mytni, kudy prybyli a 11-j hadzinie ranicy, zapavoliła ruch.
Špileŭski vyjechaŭ z Varšavy a piataj hadzinie viečara i prybyŭ u Tarespal, jaki znachodziŭsia za 186 z čverciu viarsty (198,7 km), a 11-j hadzinie nastupnaha dnia. Z usimi prypynkami daroha zaniała kala 18 hadzin, a značyć možna davoli dakładna vyznačyć, što ŭ toj čas siaredniaja skoraść pieramiaščeńnia na dyližansie składała 10,35 viarsty za hadzinu (kala 11 km za hadzinu).
Siońnia hety šlach, kali ruchacca pa staroj trasie, zaniaŭ by ŭsiaho kala 3 hadzin 40 chvilin — amal u piać razoŭ chutčej.
Varšaŭskaja šaša
U Tarespali skončyŭsia nastarejšy ŭčastak Varšaŭskaj šašy, prakładzieny jašče ŭ 1823 hodzie. U honar hetaj padziei byli adkrytyja pamiatnyja čyhunnyja abieliski ŭ Hrochavie i Tarespali.
Biełaruski ŭčastak darohi pačali budavać u 1845 hodzie. Tut darohu, jakaja prachodziła praz paviatovyja centry Bieraście, Kobryn, Słuck, Babrujsk, Rahačoŭ i Čerykaŭ, prakładali stroha pa liniejcy. Nad šmatlikimi biełaruskimi bałotami rabili daŭžeznyja nasypy, jakija mahli dasiahać da 8 km. Adnačasova ŭzvodzilisia paštovyja stancyi pa typovych prajektach šviejcarskaha architektara Łuidžy Ruska.
Całkam šaša była adkrytaja ŭ 1850 hodzie. Dziakujučy novaj darozie mnohija biełaruskija sioły ŭ chutkim časie razraślisia da pamieraŭ haradoŭ. Praciahłaść novaj darohi ad Maskvy da Bresta skłała 999 viorst, što rabiła jaje najdaŭžejšaj darohaj u Rasijskaj Impieryi ź ćviordym pakryćciom. Pa svajoj jakaści jana nie sastupała francuzskim. Pałatno było roŭnym i šyrokim, a sama daroha była nastolki pramoj, što, jak pisali padarožniki, ciažka było pavieryć svaim vačam, kali sustrakaŭsia niejki pavarot.
Amal na ŭsim svaim praciahu Varšaŭskaja šaša zachavałasia i vykarystoŭvajecca, ale pakolki jana abaviazkova prachodziła praz nasielenyja punkty, siońnia ŭ abjezd ich pabudavanyja bolš sučasnyja trasy.
Ź Bieraścia da Kobryna na pierakładnych
Dyližans Špileŭskaha pryjechaŭ u Bieraście, jakoje znachodziłasia ad Tarespala za 8 z čverciu viarsty, pa Łancuhovym moście cieraz Buh tolki a pieršaj hadzinie papaŭdni, to bok praz 2 hadziny.
U Bieraści Špileŭski adrazu sutyknuŭsia z prablemaj: dyližans da Słucka treba było čakać jašče až dva dni, a jon nie chacieŭ i vyrašyŭ dabiracca na pierakładnych.
U Rasijskaj impieryi na hałoŭnych darohach paštovyja stancyi, pabudavanyja pa typavych prajektach, raźmiaščalisia na adlehłaści 19−26 km — mnohija ź ich zachavalisia dahetul. Pieršapačatkova sietku budavali dla dziaržaŭnych kurjeraŭ. Na stancyjach jany pa pryncypie estafiety mianiali koniej na novych, skaračajučy čas u darozie.
Paśla pasłuhami pošty mahli skarystacca i zvyčajnyja ludzi. Padarožnik moh vybrać, pajedzie jon va ŭłasnaj kibitcy, źmianiajučy na stancyjach tolki koniej, ci budzie kožny raz pierakładać svaje rečy ŭ kazionnyja pavozki.
Mienavita z hetaj nieabchodnaści pierakładać svaje rečy, vidać, i pajšoŭ termin «pierakładnyja».
U svajoj kibitcy było bolš kamfortna, ale koniej na stancyjach u pieršuju čarhu addavali dla terminovych kurjerskich patrebaŭ ci dla vysokich čynoŭ, tak što padarožža mahło zaniać bolš času.
«Jakaja čyścinia, jakaja achajnaść, jaki kamfort i raskoša va ŭsim!» — uschvalaŭ padarožnik bieraściejskuju stancyju paśla polskich, pabudavanych na dziasiatki hadoŭ raniej.
Uviečary, kali na stancyi źjavilisia koni, jon vypraviŭsia z horada pa novaj maskoŭskaj šašy, prakładzienaj praź niekali topkija bałoty i hustyja zmročnyja lasy Paleśsia.
Na stancyju, jakaja stajała ad Kobryna ledź nie za dźvie viarsty, jon prybyŭ amal unačy. I ŭ taki ž čas na nastupny dzień Špileŭski vyjechaŭ z Kobryna, kab ranicaj apynucca na stancyi Miłavidy.
Adlehłaść pamiž stancyjami składała 122 z čverciu viarsty. U hety čas sonca zachodzić kala 22-j hadziny, tamu vyjechać jon moh na hadzinu paźniej, a pryjechać musiŭ raniej paŭdnia, to daroha zaniała prykładna 9-10 hadzin.
Kali vieryć navihataru, siońnia hetuju adlehłaść, jakaja składaje 132 km, na aŭtamabili možna pieraadoleć za 1 hadzinu 26 chvilin. Užo navat nie ŭ 5 razoŭ, a našmat chutčej, čym polski ŭčastak.
Staruju stancyju Miłavidy, dzie spyniaŭsia Špileŭski i mnohija inšyja znakamityja padarožniki, niahledziačy na jaje histaryčnuju kaštoŭnaść, całkam źniščyli ŭletku 2023 hoda.
Na skryžavańni daroh
«Ad Miłavidaŭ da Siniaŭki zastavałasia nie bolš za sto viorst, i tamu a piataj hadzinie papałudni ja siadzieŭ užo ŭ čyścieńkim, frantavatym pakojčyku Siniaŭskaj stancyi», — piša Špileŭski.
U paštovym padarožniku Rasijskaj impieryi, jaki byŭ vydadzieny ŭ 1852 hodzie, adlehłaść ad Miłavidaŭ da Siniaŭki aceńvajecca bolš ścipła — usiaho 38,75 viorst (41,34 km).
Nieviadoma kolki Špileŭski času pravioŭ u Miłavidach, ale pra niejkaje doŭhaje čakańnie jon nie zhadvaje. Navat kali jon vyjechaŭ adtul apoŭdni, to jechaŭ vielmi marudna — na nievialiki adrezak u jaho pajšło prykładna 5 hadzin. To-bok ruchaŭsia jon ź nievialikaj chutkaściu, usiaho kala 8 km za hadzinu. Varšaŭski dyližans navat z prypynkami ruchaŭsia chutčej. Siońnia hety 41-kiłamietrovy adrezak, ad stancyi da stancyi, možna było b prajechać za paŭhadziny.
Špileŭski spyniŭsia ŭ Siniaŭcy niezdarma. Varšaŭskaja šaša išła dalej u bok Babrujska, abminajučy Minsk, a praź Siniaŭku pralahała inšaja daroha ź Minska na Pinsk. Hetaje skryžavańnie rabiła stancyju vielmi ažyŭlenaj u paraŭnańni ź inšymi na šašy.
«Niaredka zdarajecca, što ŭ Siniaŭku ŭ adzin i toj ža čas źjazdžajecca da piaci i da šaści trojek, dy ŭ dadatak nalacić bieraściejski dyližans. Ad taho prajezdžym, navat pa kazionnaj nieabchodnaści, čaściakom davodzicca čakać koniej hadzinu ci paŭhadziny. Zrešty, hetaja maleńkaja niepryjemnaść vykuplajecca kamfortam stancyi i miescam raźmiaščeńniem samoj vioski Siniaŭki», — pisaŭ Špileŭski.
Špileŭski staŭ śviedkam krušeńnia niedaloka da Siniaŭki vialikaj darožnaj karety, jakoje, na ščaście, abyšłosia biez čałaviečych achviar.
Da Niaśviža na bryčcy
U jakim časie Špileŭski vyjechaŭ ź Siniaŭki, nie paviedamlajecca. Na stancyi ŭ Siniaŭcy jamu dali lichuju trojku z chłopcam-furmanam, jakomu nie siadziełasia spakojna na miescy i jaki hnaŭ pa «šyrokaj zialonaj słupavoj» nievialikuju paštovuju bryčku, na jakoj amal nie było pakłažy. Daśledčyk tolki paśpiavaŭ chapacca za parenčy bryčki, kab voźnik nie pierakuliŭ jaho. Biełaruski chłopiec pakryŭdziŭsia na hetyja aściarohi, zajaviŭšy:
«Nie bojsia, panok: źvieziamo nie horš za picierskich».
U adroźnieńnie ad varšaŭskaha balšaka, jaki byŭ nakreśleny pad liniejku na karcie, darohu na poŭnač Špileŭski apisvaŭ tak, što taja pastajanna źvivałasia ŭ biaskoncych zihzahach, to padymałasia, to spuskałasia na ŭzhorki, časam vielmi stromkich, ź jakich možna było pakacicca ŭ jar ci kanavu. «Nie bojsia, panok — nie schibim!»
Nasamreč daroha sapraŭdy trochi išła zihzaham, ale słovy Špileŭskaha vyhladajuć pierabolšańniem, bo pamiž niešmatlikimi pavarotami daroha na karcie namalavana takimi ž idealna pramymi adrezkami, što i Varšaŭskaja šaša, i da našaha času zastałasia takoj ža.
U Klecku jon pierasieŭ u bryčku, jakaja praź dźvie hadziny, pozna ŭviečary, daviezła jaho da Niaśviža.
My viedajem, što ad Klecka da Niaśviža było ŭsiaho 17 z čverciu viorst (18,4 km), jakija bryčka pieraadoleła za 2 hadziny, značyć jana ruchałasia sa skoraściu 8,63 viarsty za hadzinu (9,2 km za hadzinu). To-bok na ŭsiu darohu ad stancyi ŭ Siniaŭcy da Niaśviža, jakaja składała kala 33 z čverciu viarsty (35,5 km), u jaho musiła pajści kala 4 hadzin, ale faktyčna pierajezd zaniaŭ ceły dzień.
Siońnia navat elektrasamakaty ŭ horadzie jeździać z udvaja bolšaj skoraściu, kala 16-20 km, i časta mohuć na adnym zaradzie pieraadoleć nie mienšuju adlehłaść.
Ale tady šlach uskładniaŭsia jašče i tym, što nie zaŭsiody možna było ruchacca ŭvieś čas, davodziłasia pieryjadyčna spyniacca na načoŭki abo čakać koniej — za dvoje sutak Špileŭski nie zmoh pieraadoleć i 100 km.
U Niaśvižy padarožnik pravioŭ try dni, naviedvajučy znajomych i pomniki staražytnaści, pra historyju jakich padrabiazna pisaŭ u svaich padarožnych zapiskach, paśla čaho narešcie pajechaŭ dalej.
Da Mienska pramaja daroha prachodziła praź Śvieržań, ale Špileŭskamu chaciełasia pabyvać u Miry, dzie stajali ruiny vieličnaha zamka, i ŭ Ščorsach, słavutych svajoj biblijatekaj pry pałacy Chraptovičaŭ.
Na darožnyja karty taho času Ščorsy nie naniesienyja, ale ad Niaśviža da Mira było 28 z pałovaj viarsty, a ad Mira da Kareličaŭ — 24 z pałovaj viarsty. Siońnia ad Kareličaŭ da Ščorsaŭ 11,2 km, što roŭnaje 10 z pałovaj viarsty. Ahułam atrymlivajecca 63,5 viarsty.
Ź Mira da Kojdanava
Na zvarotnym šlachu, ahledzieŭšy ŭsie słavutaści i adsłuchaŭšy ranicaj abiedniu ŭ carkvie ŭ Miry, jon skiravaŭsia ŭ Stary Śvieržań, da jakoha było 18 z čverciu viarsty. Praź Śvieržań dalej lažała pramaja daroha na Miensk.
Špileŭski ŭ hetaj častcy nie vielmi źviartaje ŭvahu na čas, tamu moža skłaścisia ŭražańnie, što ŭ Miry i Ščorsach jon paśpieŭ pabyvać za adzin dzień. Ale z ulikam ahladu słavutaściaŭ i toj skoraściu, ź jakoj jon jechaŭ dahetul, hetaje adchileńnie ad asnoŭnaha maršrutu zaniało ŭ jaho nie mienš za dva dni.
Da Kojdanava daroha była nadzvyčaj piasčanaj, furman pavaročvaŭ u roznyja baki, vioz prasiołkami pasažyra, jakomu daviałosia nie adnu viarstu prajści pieššu, pierš čym dabracca da horada.
Adlehłaść ad Mira da Kojdanava składała 55 z pałovaj viarsty (59,2 km), što na 7 viorst mienš, čym kali b jon nie źjechaŭ z darohi i jechaŭ prosta ź Niaśviža. Roźnica nieistotnaja — kala hadziny darohi.
Špileŭski piša, što ŭ Kojdanavie jon prabyŭ pałovu dnia, a ŭ bok Mienska vyjechaŭ tolki a siomaj hadzinie viečara. Z ulikam adlehłaści i ciažkaj darohi najbolš imavierna, što padarožnik zanačavaŭ u miastečku, bo inačaj nie paśpieŭ by prabyć u im pałovu dnia, ale hety momant va ŭspaminach nie adlustravany.
Pierad Mienskam
Vyjechaŭ u bok Mienska tolki a siomaj hadzinie viečara i jechaŭ pa darozie, jakaja była niejmavierna harystaj, čym nahadvała kleckija vakolicy. Da hubiernskaha centra zastavałasia 41 viarsta (43,74 km).
Špileŭski raźličvaŭ, što pozna ŭviečary budzie ŭ Minsku, ale strašnaja zaleva pieraškodziła jahonym raźlikam. Daśledčyk piša, što byŭ vymušany spynicca na apošniaj stancyi pierad Minskam — Sienicy. Sama stancyja była na ramoncie, a tamu noč jon pravioŭ u znajomych. Nasamreč, apošniaja paštovaja stancyja była ŭ Pryłukach, raźmieščanych u dva razy dalej ad Sienicy.
U kožnym razie, kali b nie pahodnyja ŭmovy, to načavać nie daviałosia b. Na druhi dzień ranicaj u siem hadzin Špileŭski ŭžo padjazdžaŭ, jak jon pisaŭ, da rodnaha Mienska.
Padarožnaja matematyka
Dyk skolki ŭrešcie spatrebiłasia času, kab dajechać z Varšavy da Minska? Adkazać na hetaje pytańnie nie tak prosta. Niahledziačy na dosyć padrabiaznaje apisańnie padarožža i miaścin na svaim šlachu, jakija pakinuŭ Špileŭski, u jahonych uspaminach jość supiarečlivyja miescy. Akramia taho, jon zastavaŭsia ahledzieć miastečki ci admysłova zbočvaŭ dziela vydatnych histaryčnych miaścin z darohi na paru dzion. Heta, praŭda, možna adkinuć, ale varta ŭličyć toje, što ŭ siaredzinie XIX stahodździa daroha biez prypynkaŭ na načleh była niemahčymaja.
Ad Varšavy da Bieraścia, a paśla ź Bieraścia da Kobryna padarožnik dabraŭsia za sutki. Za noč dajechaŭ da Miłavidaŭ, za paŭdnia da Siniaŭki, dzie načavaŭ. Šlach ź Siniaŭki da Niaśviža zaniaŭ jašče dzień, tam jon zastaŭsia na peŭny čas, jaki my paličym za adnu načoŭku. Ź Mira da Kojdanava jon dajechaŭ za dzień, a paśla, vidać, zanočyŭ. Narešcie reštu darohi da Mienska jon musiŭ dajechać za jašče adzin dzień.
Atrymlivajecca, što daroha z Varšavy da Mienska ź niepaźbiežnymi načoŭkami zajmała 4,5 sutak u siaredzinie XIX stahodździa.
Siońnia na aŭtamabili, kali b nie było pamiežnaha kantrolu, darohu z Varšavy da Mienska, jakaja składaje kala 560 km, možna było b pieraadoleć usiaho za 8 hadzin.
Navat biez načovak, ruchajučysia ŭvieś čas sa skoraściu 8-11 km, ź jakoj ruchaŭsia Špileŭski pa darohach, hetuju adlehłaść nielha było b prajechać chutčej, čym za 51 hadzinu, abo za dvoje sutak.
A što ź Vilniaj?
U vypadku ź Vilniaj usio trochi bolš składana, bo jana nie maje takoha dobra apisanaha padarožža da Minska, jakoje skłaŭ Špileŭski, jedučy z Varšavy.
Taki darožny dziońnik u 1856 hodzie sprabavaŭ skłaści Uładzisłaŭ Syrakomla, jaki nadumaŭsia vypravicca ź Vilni nie bitym šlacham na Koŭna, a ramiennym dyšłam na Miensk, Słuck i Brest-Litoŭski. U čas padarožža, jak i Špileŭski, jon chacieŭ raspavieści svaim čytačam pra rodny kraj.
Sa svajoj padvilenskaj viosački, što lažała kala samaj darohi na Miensk, Syrakomla vypraviŭsia 23 žniŭnia. Usia jaho vialikaja siamja pravodziła jaho da paštovaj stancyi Rukojni, jakaja raźmiaščałasia za dźvie viarsty. Darohaj ciahnuŭsia ceły aboz z vazoŭ i pavozak.
Syrakomla prajechaŭ Miedniki i pryjechaŭ na stancyju ŭ Kamiennym Łozie, dzie daviałosia čakać koniej, bo ŭsie byli ŭ razhonie. Narešcie ŭ karecie, u jakuju zaprežanyja byli čaćviora koniej, jon pajechaŭ da Mienska. U Ašmianach iznoŭ nie było koniej, tamu daviałosia zanočyć.
Na nastupny dzień praskočyli stancyju Narbutaŭščyna i skiravalisia ŭ Smarhoń. Tut jon zajechaŭ u Dzieviatniu, kab paznajomicca ź Ihnatam Chodźkam, ale nie zaśpieŭ haspadara doma, čym byŭ vielmi zasmučany. Na nastupny dzień Syrakomla vyjechaŭ u bok Kreva, ale na hetym dziońnik abryvajecca…
Ale viedajučy, kolki ŭ darozie byŭ Špileŭski, možna prykładna raźličyć, za kolki musiŭ by dajechać ź Vilni da Mienska Syrakomla. Adlehłaść pamiž hubiernskimi centrami pavodle darožnaj karty składała 187,75 viarsty (roŭna 200 km).
Heta była staraja daroha, zusim nie takaja pramaja, jak Varšaŭskaja šaša, tamu možna mierkavać, što pierasoŭvalisia pa joj ź mienšaj skoraściu, dapuścim 8-9 km za hadzinu ŭ siarednim, jak pa darozie ź Siniaŭki ŭ Miensk.
Šlach ź Siniaŭki da Mienska, jaki składaŭ kala 130 viorst, zaniaŭ try dni i dźvie nočy. Šlach ad Vilni z toj ža skoraściu musiŭ by zaniać kala 22-25 hadzin, abo sutki ruchu ź nievialikimi pierapynkami, ale biez načovak.
Z ulikam imaviernych načovak i 8-hadzinnych dzionnych pierajezdaŭ šlach ź Vilni da Mienska musiŭ by składać 3 dni i 2 nočy. Treciuju noč padarožnik pavinien byŭ pravodzić užo ŭ Miensku.
Viadoma, hety čas u zaležnaści ad žadańnia, hrošaj i abstavin možna było značna skaracić abo biaźmierna raściahnuć. Jak pakazvaje dośvied Špileŭskaha, abstaviny mahli być absalutna roznymi: adsutnaść koniej na stancyjach, jakaść darožnaha pałatna, nadvorje, razhruzka karespandencyi i navat prachodžańnie kantrolu na zastavie.
Syrakomla, jaki za pieršy dzień dajechaŭ tolki da Ašmianaŭ, a za druhi tolki da Smarhoni, z takim tempam mieŭ usie šancy dabracca da Mienska tolki na piaty dzień darohi. Ale kudy śpiašacca paetu?
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Japonskich špijonaŭ» u Biełarusi zatrymlivajuć nie pieršy raz. Praŭda, pieršaja apieracyja skončyłasia śmierciu danosčyka
Kolki ž napraŭdzie kaštavali słuckija pajasy? Zusim nie hetulki, jak platuć
Minskija krajaznaŭcy razhadali zahadku na mahile znakamitaj pijanistki
Razbureńnie stereatypaŭ. Navukoŭcy vyśvietlili, što šedeŭr biełaruskaj skulptury pachodzić z krajniaha ŭschodu Biełarusi
Sudziać hiendyrektara BiełAZa. Pahražaje da 15 hadoŭ7
Kamientary
Prapanuju aŭtaru abaviazkova razdrukavać niekalki ekzemplaraŭ artykuła na jakasnaj papiery i zachavać dla historyi ŭ papiarovym varyjancie.
Bo elektronnyja nośbity mohuć źniknuć, jak užo źnikła mnostva sajtaŭ, jakija ja raniej naviedvaŭ.