Ci byŭ Navahradak pieršaj stalicaj VKŁ. 10 faktaŭ pra staražytny horad, jaki adznačyŭ 980 hod
«Salidarnaść» pryhadvaje cikavostki — ad pieršych zhadak da našych dzion.
«Chodi Jarosłav na Litvu, a na viesnu załožił Novohorod…»
Sioleta Navahrudak aficyjna adznačyŭ 980 hod. Hetaja data hruntujecca na letapisnych śviedčańniach. Miarkujecca, što ŭ Pieršym Safijskim letapisie horad upieršyniu zhadvajecca ŭ 1044 hodzie ŭ suviazi z pachodam Jarasłava Mudraha na Litvu: «Chodi Jarosłav na Litvu, a na viesnu załožił Novohorod i sdiełał i».
Hetaj viersii prytrymlivaŭsia i viadomy rasijski historyk Vasil Taciščaŭ: «Siej Novhorod po obstojatielstvu mnitsia litovskij, kotoryj Vsiesłav Połockij chotieł zachvatiť, no kniazi Jarosłavoviči uviedav, voźmiezdno v jeho ziemlu šli i piervo Minsk vziali, a potom na riekie Niemanie v Litvie, kotoraja niedaleko ot Minska i Novhorodka Litovskoho».
Niekatoryja daśledčyki miarkujuć, što źviestki pra zasnavańnie Navahrudka ŭ 1044-m nie majuć hruntoŭnaha paćvierdžańnia. Bolš za toje, bolš rańni Pieršy Naŭharodski letapis źmiaščaje jakasna inšyja źviestki: «Chodi Jarosłav' na Litvu; a na viesnu žie Vołodimir' załoži Nov'horod i sdiełał jeho. V leto 6553 [= 1045] załoži Vołodimir' śviatuju Sofiju v Novhorodie».
Heta aznačaje, što havorka viadziecca zusim pra inšy «Novohorod».
U lubym vypadku, 1044-y ŭ jakaści hoda zasnavańnia horada zamacavany ŭ «Biełaruskaj encykłapiedyi» i «Encykłapiedyi historyi Biełarusi». Archieałahičnyja daśledvańni śviedčać pra toje, što staražytny horad byŭ zakładzieny ŭ CHI st.
Ci byŭ Navahrudak pieršaj stalicaj VKŁ
Siarod bolšaści biełaruskich daśledčykaŭ staličnaść Navahrudka stała faktyčna aksijomaj. Hałoŭny arhumient — karanacyja tut u 1253 hodzie litoŭskaha kniazia Mindoŭha, zaprošanaha na kniažańnie miascovymi bajarami.
Źviestki pra staličnaść Navahrudka možna adšukać u Chronicy Bychaŭca, ich u svoj čas papularyzavaŭ polski chranist i historyk Maciej Stryjkoŭski.
Krytyki hetaj viersii robiać akcent na adsutnaści hruntoŭnych i nadziejnych źviestak, što Mindoŭh uvohule kaliści asabista naviedvaŭ Navahrudak.
Litoŭski historyk Tomas Baranaŭskas źviartaje ŭvahu na toje, što horadam faktyčna kiravaŭ syn Mindoŭha Vojšałk, jaki ad imia baćki ŭ 1254 hodzie skłaŭ damovu z Halicka-Vałynskim kniastvam i pieradaŭ horad u kiravańnie kniaziu Ramanu Daniłaviču.
Stalicami nie kirujuć praz vasałaŭ, i tym bolš nie pieradajuć ich u časovaje vałodańnie čužoj dynastyi, pierakanany litoŭski daśledčyk. Na jaho dumku, Navahrudak časoŭ Mindoŭha byŭ hłybokaj pieryfieryjaj.
U Navahrudku była zapačatkavanaja dynastyja Jahiełonaŭ
U 1422-m u Farnym kaściole, jaki staić la padnožža Zamkavaj hary, viančalisia karol Jahajła i Sofja Halšanskaja. Heta byŭ čaćviorty šlub dla karala, jakomu na toj momant, mahčyma, było 74 hady (dakładny ŭzrost jaho nieviadomy). Sofji było 17.
Hety fakt robić Navahrudak kałyskaj mahutnaj jeŭrapiejskaj dynastyi Jahiełonaŭ, jakaja i ŭziała svoj pačatak z hetaha šlubu.
Ad pieršych troch šlubaŭ u Jahajły nie było spadčyńnikaŭ. Safija ž naradziła troch synoŭ, adzin ź jakich pamior vielmi rana.
Ź Jahiełonaŭ vyjši haspadary Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, karali Polščy, Čechii i Vuhorščyny.
Bahaciejšy horad Paniamońnia
Jašče ŭ časy Kijeŭskaj Rusi Navahrudak byŭ nie tolki apłotam nadziejnaj abarony Paniamońnia, ale i mieŭ słavu zamožnaha horada z handlovymi suviaziami ź Vizantyjaj i musulmanskim Uschodam.
Pra heta śviedčać archieałahičnyja znachodki. Vakolny horad mieŭ bahatyja kvartały ź vialikimi damami, azdoblenymi pradmietami raskošy.
Tak, savieckija archieołahi znajšli na terytoryi Małoha zamka pareštki fresak, jakimi azdablali damy bahatych haradžanaŭ. Daśledčyki miarkujuć, što znachodka mahła naležyć da žytła miascovaha majstra-juvielira ci bajarskaj siadziby.
Płaniroŭka haradskoha centra z trochkutnaj płoščaj, znajomaja sučasnym biełarusam, była zakładzienaja ŭ poźnim siaredniavieččy. Adsiul išli šlachi na Vilniu, Kareličy, Niaśviž i Minsk, a taksama ŭ kirunku Paleśsia.
Zamak, jaki vytrymaŭ nabiehi tataraŭ i asadu kryžakoŭ
Biassprečnym simvałam horada staŭ jahony znakamity zamak. Siońnia ad jaho zastalisia pareštki dźviuch viežaŭ, u adnoj ź jakich paśla adnaŭleńnia płanujecca adčynić muziej.
Staražytny Navahrudak uźnik na vysokich pahorkach. Ličycca, što pieršyja abarončyja zbudavańni z dreva na Zamkavaj hady źjavilisia jašče ŭ CHI st. Pobač mieściŭsia vakolny horad (Mały zamak).
U siaredzinie CHIII st. była zbudavanaja mahutnaja vieža z kamianioŭ. Jana stała padmurkam dla viežy Ščytoŭki, jakaja źjaviłasia naprykancy CHIV st. Novuju viežu budavali z cehły. Heta stała pačatkam kardynalnaj pierabudovy, jakaja zaviaršyłasia ŭ ChVI st.
Astatnija viežy, a taksama mury budavali z cehły.
Vynikam stała źjaŭleńnie adnaho z samych mocnych i nieprystupnych zamkaŭ Uschodniaj Jeŭropy, jaki vytrymaŭ nie adzin nabieh tatara-manhołaŭ i kolki asadaŭ teŭtonskich kryžakoŭ.
Na terytoryi zamka zbudavali dvuchpaviarchovy kamienny kniažacki pałac i carkvu, na miescy jakoj paźniej ŭźviali baročny kaścioł.
Zamak mieŭ siem viežaŭ — Mieskuju, Kałodziežnuju, Małuju Bramu, Pasadskuju, Dazornuju, Ščytovuju i Kaścielnuju. Zrešty, ŭ isnavańnie Mieskaj viežy vierać nie ŭsie historyki, jaje niama na bolšaści viadomych schiemaŭ.
Zamak mocna paciarpieŭ u časie vajny z Maskovijaj u 1654-1667 hh. Kančatkova zrujnavali jaho šviedy, jakija zachapili horad u 1706-m u časie Paŭnočnaj vajny.
Ad udzielnaha kniastva da rajcentra
U XIII-XIV stst. Navahrudak byŭ centram udzielnaha kniastva. U 1507-m horad staŭ stalicaj vajavodztva.
26 lipienia 1511-ha vialiki kniaź Žyhimont Stary nadaŭ miestu Mahdeburskaje prava, jakoje potym trojčy paćviardžałasia ŭ roznyja hady.
Paśla Treciaha padziełu Rečy Paspalitaj horad staŭ centram pavietu. U čas panavańnia Rasii naprykancy XIX stahodździa hety kraj nazyvali miadźviežym kutom Jeŭropy.
Paviatomym horadam Navahrudak byŭ i ŭ časie karotkaha isnavańnia Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Status vajavodskaha horada jamu byŭ viernuty ŭ 1919-m, kali Navahrudak apynuŭsia ŭ składzie Druhoj Rečy Paspalitaj.
U časy SSSR horad byŭ rajonnym centram Baranavickaj vobłaści (1940), ad 1954-ha i da našych dzion — rajcentram Hrodzienskaj vobłaści. U 1963-ha Navahradak atrymaŭ aficyjny status horada abłasnoha padparadkavańnia. U 1997-m iznoŭ staŭ centram Navahrudskaha rajona.
Centr pravasłaŭnaj mitrapolii i Trybunał Vialikaha kniastva
U 1316 hodzie Navahrudak staŭ Litoŭskaj pravasłaŭnaj mitrapolijaj, niezaležnaj ad Maskvy. Paśla padpisańnia Bieraściejskaj unii ŭ 1596-m mitrapolija stała hrecka-katalickaj.
U siaredzinie XVI st. u horadzie dziejničała 10 cerkvaŭ. U roznyja pieryjady historyi ŭ tut było 5 kaściołaŭ, 6 manastyroŭ, sinahoha i miačet.
Siońnia ŭ Navahrudku dziejničajuć Farny kaścioł (kaścioł Pieramianieńnia Haspodniaha), kaścioł Śviatoha Michała Archanioła, Barysa-Hlebskaja carkva i Śviata-Mikałajeŭski sabor (były klaštar francyskancaŭ).
Kolki słovaŭ pra navahrudskuju carkvu Barysa i Hleba. Jana paŭstała na padmurkach carkvy, zbudavanaj u pieršaj pałovie CHII st. Taja pieršaja carkva mierkavana adnosicca da ŭzoraŭ tahačasnaj połackaj škoły dojlidstva.
Ad pačatku XVI st. chram nieadnarazova pierabudoŭvaŭsia. Asabliva mocna jon źmianiŭsia paśla taho, jak navahrudskija ziemli pierajšli pad uładu Rasii. Upłyŭ RPC adčuvajecca i ŭ našy dni: u 2010-m z parušeńniem zakonaŭ na carkvie ŭstalavali pazałočanyja «cybuliny».
Znakavaj padziejaj dla staražytnaha Navahrudka stała praviadzieńnie ŭ horadzie ad 1581-ha pasiedžańniaŭ Hałoŭnaha Trybunału — vyšejšaha apielacyjnaha suda VKŁ.
Kubak śviatoj Jadvihi
Pieršyja archiełahičnyja raskopki navahrudskaha zamčyšča byli zładžanyja polskimi daśledčykami ŭ 1920-ch. Jany znajšli niekalki dziasiatkaŭ manietaŭ, siarod ich hrošy časoŭ Jahajły i Kazimira Vialikaha, harmatnyja jadry i niekatoryja rečy roznych pieryjadaŭ isnavańnia zamka.
Palaki zakansiervavali reštki Ščytoŭki i Kaścielnaj viežy, skłali pryblizny płan raźmiaščeńnia inšych viežaŭ i ścienaŭ zamka.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny zamak daśledvali archieołahi ź Leninhrada. Ekśpiedycyja pad kiraŭnictvam Frydy Hurevič praciahvałasia z 1956-ha pa 1973-ci.
Vynikam stali tryccać tysiač znachodak — ad uzoraŭ kieramiki, kostak žyviołaŭ, nakaniečnikaŭ strełaŭ da kalarovaha, vizantyjskaha i akonnaha škła. Apošniaje kaža pra ŭzrovień raźvićcia horada, bo žychary daloka nie ŭsich tahačasnych haradoŭ mieli mahčymaść šklić vokny ŭ svaich damach.
Adnym z samych kaštoŭnych artefaktaŭ ekśpiedycyi Hurevič staŭ kubak Jadvihi, znojdzieny na terytoryi Małoha zamka. Ličycca, što takich kubkaŭ było ŭsiaho 14. Jany pryznačalisia dla ŭračystaha pićcia padčas karancyi manarchaŭ.
Padobnyja kubki pad niamieckaj nazvaj Hedwigsglaser zachoŭvajucca ŭ saborach i muziejach Polščy, Hiermanii, Niderłandaŭ, Vialikabrytanii. Brytanski muziej historyi ličyć kubki hetaha typu adnymi sa 100 najvažniejšych tvoraŭ ahulnačałaviečaj materyjalnaj kultury.
Znojdzieny ŭ Navahrudku kubak ujaŭlaje saboj toŭstaściennuju pasudzinu z dymčataha škła, dekaravanuju raźboj i šlifoŭkaj. Na ścienach kubka vyrazanyja fihury lva, hryfona i dreva žyćcia. Kubak Jadvihi, znojdzieny na Małym zamku, byŭ pabity, niekatorych frahmientaŭ nie chapała. Jon, a taksama pieravažnaja bolšaść znachodak, dahetul zachoŭvajucca ŭ pieciarburhskim Ermitažy. U Biełaruś viarnuli niaznačnuju častku atrefaktaŭ.
Kałyska multykulturnaści
Navahrudak doŭhi čas byŭ šmatkanfiesijnym i šmatnacyjanalnym horadam. Tut dziejničali pravasłaŭnyja, katalickija i pratestanckija chramy, sinahoha i miačeć. Da siońnia na terytoryi horada i ŭ jaho vakolicach zachavalisia staryja chryścijanskija, habrejskija i tatarskija mohiłki.
Z Navahradčyny pachodzić vialiki polski paet biełaruskaha pachodžańnia Adam Mickievič, jaki akazaŭ mocny ŭpłyŭ na stanaŭleńnie polskaj, biełaruskaj, litoŭskaj i ŭkrainskaj litaratury.
U Navahrudku dziejničaje dom-muziej Mickieviča, u 1998-m u horadzie šyroka adznačałasia 200-hodździe z dnia naradžeńnia aŭtra «Dziadoŭ». Da śviatkavańnia horad kapitalna adramantavali. Nie abyjšłosia biez sumnaviadomaha aŭrału.
Ucioki stahodździa
U časy Druhoj suśvietnaj vajny ŭ Nalibockaj puščy dziejničaŭ najbujniejšy ŭ Jeŭropie habrejski partyzanski łahier pad nazvaj «Lasny Jerusalim». Jaho stvaryli braty Bielskija — Tuvija, Asael i Zuś.
Heta jany arhanizavali ŭcioki z navahrudskaha hieta, vyratavaŭšy tym samym bolš za 250 čałaviek. Siońnia ŭ Navahrudku dziejničaje Muziej habrejskaha supracivu, piać hod tamu z udziełam tahačasnaha ministra zamiežnych spraŭ Uładzimira Makieja i naščadkaŭ Bielskich byŭ adkryty miemaryjalny znak.
Da padziej 2020-ha ŭ Navahrudak rehularna pryjazdžali ŭnuki eks-prezidenta ZŠA Donalda Trampa. Sprava ŭ tym, što muž jahonaj dački Ivanki miedyjamahnat Džared Kušnier maje biełaruskija karani.
Pradzied Džareda, Jozef, rodam z Kareličaŭ. Jon byŭ habrejem i ŭ časie vajny apynuŭsia ŭ navahrudskim hieta. Dzie i paznajomiŭsia z budučaj žonkaj — navahrudskaj habrejkaj Raisaj Kušnier. Jany byli siarod tych, chto pa vykapanym u tajnie ad achovy tuneli vyratavaŭsia ad nieminučaj hibieli.
Kamientary
Žłukcim
I žłukcićmiem
Viečna! Hej!Hej!Hej!
Jak by nie chaciełasia aŭtaru materyjału namiaknuć na "pieršapačatkovuju zaležnaść" našych ziemlaŭ ad Maskvy, histaryčnyja fakty heta abviarhajuć: maskoŭskaja jeparchija ŭtvaryłasia tolki ŭ 1461 h., tamu być "zaležnym ad jaje" ŭ pačatku XIV st. nie moh nichto. Z tym ža pośpiecham aŭtar moh napisać: "U XIII-XIV stst. Navahradak byŭ centram udzielnaha kniastva, niezaležnaha ad Vašynhtona".