U baročnaj kultury Rečy Paspalitaj apelsin staŭ symbalem eratyčnaj hulni — u karespandencyi budučaha karala Jana Sabieskaha z Marysieńkaj «les oranges» ci «pomarascze» aznačaje kachańnie.
Praces pieraŭtvareńnia niejkaha materyjalnaha abjektu ŭ znak adbyvajecca najčaściej niepradkazalna. Što prymušaje ludziej bačyć u znakach abstraktnyja kulturnyja i hramadzkija sensy, tolki čas ad času pryhadvajučy pryrodnyja smaki? Pakul možam adznačyć tolki niekalki čyńnikaŭ — źbieh akaličnaściaŭ, ekzatyčnaść dy adnačasova adnosnaja viadomaść.Apelsin kultyvavali ŭ Kitai jašče čatyry tysiačy hadoŭ tamu, pierš čym u CHI—CHII st. našaj ery hetuju šmathniazdovuju jahadu pačali vyroščvać u krainach Levantu (na paŭdniova-ŭschodnim uźbiarežžy Mižziemnaha mora). Užo potym praź italjanskich kupcoŭ i ŭdzielnikaŭ kryžovych pachodaŭ apelsin patrapiŭ u Eŭropu. Ale ŭ našaj častcy śvietu pieršapačatkova byŭ viadomy kisły hatunak apelsinu, pakul u XVI st. nie adbyłosia novaje adkryćcio hetaj kultury — partuhalskija kupcy, znoŭ ža z Kitaju, zavieźli sałodki hatunak apelsinu. Takim čynam, pośpiech byŭ zabiaśpiečany. A ŭ movie navuki (na łacinie) apelsin tak i zastaŭsia Citrus sinensis — kitajskim cytrusam.
Praŭdapadobna, što ŭ Vialikaje Kniastva Litoŭskaje apelsin trapiŭ jašče ŭ XV st. i heta jakraz byŭ pamarančyk, toje, što ŭ niamieckaj movie «Pomeranze» — horki hatunak apelsinu. Etymalohija niamieckaha słova prazrystaja — ad italjanskich «pomo» (jabłyki) i «arancia» (apelsin). Apošniaje aznačeńnie zapazyčana ŭžo z persidzkaj. U biełaruskich ža dyjalektach zafiksavanyja słovy «pamaranča», «pamaraniec».
Ale realna moda na cytrusavyja pry krakaŭskim i vilenskim dvarach była ŭviedzienaja karalevaj Bonaj, paśla čaho apelsin stali zavozić u Polšču i VKŁ u zaŭvažnaj kolkaści, što ŭvohule adpaviadała tendencyi italjanizacyi kulinarnych hustaŭ zamožnaj šlachty. Adnym z važnych miestaŭ u pasrednickim handli apelsinami ŭžo ŭ XVI st. staŭ Lvoŭ — na naziemnym šlachu z poŭdnia. Usio ž pieršapačatkova heta byŭ redki płod — pa pary štuk apelsin padavali na stoł Žyhimonta Staroha, i toje z nahody ŭračystaściaŭ. Aproč darahoŭli (u try razy daražej za limony), pašyreńnie novaj kultury strymlivała toje, što apelsin u niaznačnaj stupieni moh słužyć dadatkam da inšych straŭ — jaho naležała źjadać asobna.
Pašyreńniu apelsina ŭ Rečy Paspalitaj spryjali taksama jezuity, praz što znachodzili sabie novych prychilnikaŭ i dabradziejaŭ Ordenu. Adpaviedna nazvany fakt vykarystoŭvaŭsia ŭ antyjezuickaj prapahandzie, bo «hišpanskija jabłyki» škodzili «mocy i prastacie zvyčajaŭ». Sarmackija maralisty taksama padtrymali zaklik da samaabmiežavańnia, tamu što spartanskim šlachcicam niama patreby va ŭsich hetych zapazyčanych «cytrynach, apelsinach, kaštanach, paštetach, tartach, salsecjoni» (voś, značyć, adkul salcisony!). I choć apelsin staŭ pradmietam amal idealahičnaj dyskusii, u vajennym lahiery Stefana Batoryja karalu hatavali žele z apelsinaŭ. U panehiryku Hieranimu Chadkieviču (Vilnia, 1606) pišacca, što hieroju padnosicca «nia zołata… ale… cudoŭny apelsin». Jak hodny padarunak apelsin pryhadvajecca ŭ epistalaryjach — hety płod dasyłaje svajoj žoncy słavuty pieramožca švedaŭ pad Kirchholmam u 1605 hodzie Jan Karol Chadkievič, ksiondz Kazimier Sarnecki šle jaho z Varšavy karalu Stanisłavu Radziviłu, Źbihnieŭ Morštyn z Karaleŭca dasyłaje jaho ŭ Słucak Kazimieru Kłakockamu. U baročnaj kultury Rečy Paspalitaj apelsin staŭ symbalem eratyčnaj hulni — u karespandencyi budučaha karala Jana Sabieskaha z Marysieńkaj «les oranges» ci «pomarascze» aznačaje kachańnie.
Poŭny varyjant čytajcie ŭ papiarovaj i pdf-versii hazety "Naša Niva"
Aleh Dziarnovič
Aleh Dziarnovič — historyk, vydaviec. Naradziŭsia ŭ 1966 h. u Miensku. Supracoŭnik Instytutu historyi Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi. Redaktar časopisaŭ «Athenaeum», «Šuflada».
Kamientary